InfoHub Logo

Әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Тарих факультетінің  7М02210 Ғылыми Тарих мамандығының 1 - курс магистранттары

Жетекшісі - Тленчиева Нұржамал Сейдалиевна, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент 

Басшылықтың әрбір сатысында, әрбір буынында, мекемелерінде өзіндік басқару пирамидасы және әкімшілік немесе аппарат билігін құрайтын жауапкершілікті басшылардың тобы болады. Басшылар болса қарамағындағыларды басқарады. Осыдан кейін мынадай концепция («лидер» - жетекші немесе алға жүруші) пайда болады.

Көшбасшылыққа деген қызығушылық ерте заманда пайда болады. Көшбасшылық феномені ғасырлар бойы көптеген зерттеушілердің санасын толғандырып келеді. ХХ ғасырдың басында басқарушылық зерттеле бастады. Басшылық пен көшбасшылық зерттеу нысанына айналды. 1930-1950 жылдары жүйелі негізде бірқатар ауқымды зерттеулер жүргізілді. 1970-ші жылдардан бастап көшбасшылықты зерттеуге қызығушылық одан сайын арта бастады, оған Дж.МакГрегор Бернс, Р.Такер, Б.Келлерман, Дж.Пейдж еңбектерінің пайда болуы дәлел.

Мәселенің өзектілігі келесі факторларға байланысты:

- көшбасшылықтың кейбір салаларында біршама төмен деңгейдегі зерттеулердің болуы;

- кейбір заманауи басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігі өз кезегінде ұйым  жұмысының тиімсіздігіне әкелеуінде болды.

Көшбасшылық мәселесін зерттеу көшбасшыларды іріктеу мен қалыптастыру әдістерін әзірлеу үшін қажет. Көшбасшы мақсат қоя білуі қажет және мақсатқа жету құралдарын және бақылау әдістерін анықтауы керек. Көшбасшылықтың табысты жұмыс жасауы көбінесе басшының ұжымның пікірін басқара білуіне байланысты. Жоғарыда айтылғандардан қазіргі уақытта ұйымдағы көшбасшылық пен басшылық мәселелері айтарлықтай өткір проблема болып отырғаны анық, сондықтан басшылық пен көшбасшылық құбылыстарын зерттеудің үлкен маңызы бар.

Қалай болғанда да, «басшылық» және «көшбасшылық» ұғымдары түбегейлі әркелкі: әлеуметтік, саяси және психологиялық мағынаға ие.

Бұл жұмыста біз көшбасшылыққа неліктен көп көңіл бөлінетінін, басшы мен көшбасшының айырмашылығы неде, адам қалай көшбасшы болады, бірақ ең алдымен көшбасшылықтың негізгі түсініктерін сипаттап, көшбасшы қандай қасиеттерге ие болуы керек екендігін анықтау қажет.

Көшбасшылық. Көшбасшылықтың концепциялары

Табысты ұйымдардың басқалардан айырмашылығы, оларда серпінді және тиімді көшбасшылықтың болуында. Топтардағы динамикалық процестерді сипаттағанда, топ қалай құрылады, оны ұйымдастыру функцияларын кім қолға алады деген сұрақ туындайды.

Осылайша, басшылық пен көшбасшылық мәселесі ұйымдық тиімділікке жетудің кілті болып табылады. Басшылық пен көшбасшылық құбылыстарын салыстыру үшін алдымен осы ұғымдардың мазмұны нені білдіретінін анықтау қажет.

Қазіргі орыс тілінде басшылық деген ұғымды: индивид (басшы) немесе топ (басшылық етуші топ), не болмаса ұйымды басқарудағы индивидуалдық ерекшеліктер процесі деп түсіндіріледі. Басшы – ұжымды басқару құқығы мен өкілеттілігі берілген және оның қызметінің нәтижелері үшін жауапты тұлға.

Көшбасшылық - бұл жеке адамның басқа адамдарға шешуші сәтте әсер ету, олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру және бағыттау қабілетінің көрінісі. Көшбасшы – топтың барлық басқа мүшелері өз мүдделеріне әсер ететін және бүкіл топ қызметінің бағыты мен сипатын анықтайтын ең жауапты шешімдерді қабылдау құқығын мойындайтын адам.

Кез келген топта басшы және көшбасшы болады. Ол ресми түрде тағайындалады немесе қандай да бір қызметтік лауазымды атқармауы мүмкін, бірақ ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында ұжымды іс жүзінде басқара алады. Басшы ресми түрде, сырттан тағайындалады, ал көшбасшы «төменнен» ілгері шығады. Көшбасшы ізбасарларына бағыт-бағдар беріп, жетелеп қана қоймайды, сонымен бірге оларды өзінің артынан жетелегісі келеді, ал ізбасарлар көшбасшының соңынан еріп қана қоймай, оның соңынан ергісі келеді. Зерттеулер көрсеткендей, көшбасшының білімі мен қабілетін адамдар әрқашан басқа топ мүшелерінің  қасиеттерінен әлдеқайда жоғары бағалайды.

Басқару теориясында көшбасшылықтың дәстүрлі және заманауи тұжырымдамалары бар. Дәстүрлі тұжырымдамаға: жеке тұлғалық, мінез-құлық және ситуациялық.

Жеке тұлғалық концепция бойынша көшбасшының белгілі бір қасиеттері болуының нәтижесінде, ол басшыға дейін көтеріледі. Көшбасшыға келесі психологиялық қасиеттер тән:

- өзіне деген сенімділік,

- өткір ақылдылық,

- күшті ерік,

- белсенділік,

- табандылық,

- шешімділік.

Көшбасшылықтың мінез-құлық концепциясы көшбасшының артынан ерушілердің мінез-құлқын басқару бөлігі ретінде қабылдайтын белсенді практикалық әрекеттерге негізделген. Мұндай әрекеттердің қатарына жауапкершілікті бөлу, қарамағындағыларға талап қою, мадақтау немесе сынау, үйлестіру және т.б. жатады.

Дегенмен, нақты топтарды талдаудың көрсетуінше, кейде жоғарыда аталған қасиеттер мен қабілеттерге ие емес адам көшбасшыға айналады, ал екінші жағынан, адам бұл қасиеттерге ие бола тұра, бірақ көшбасшы бола алмайды.

Көшбасшылықтың ситуациялық теориясы пайда болады. Оған сәйкес көшбасшы топта белгілі бір жағдай туындаған кезде осы топ үшін аталған жағдайды оңтайлы шешу үшін қажетті қасиеттерге, қабілеттерге, тәжірибеге ие тұлғаға айналады. Көшбасшыны анықтау жағдайдың спецификасына байланысты. Жағдай тұрақтанғаннан кейін мұндай көшбасшы әдетте басшы қызметінен кетеді.

Көшбасшылықтың қазіргі концепциялары дәстүрлі көзқарастардың элементтерін және жаңа тұжырымдарды да байланыстыруға тырысуда. Сондай-ақ заманауи концепцияда үш ұғым бар: атрибутивтік, харизматикалық және түрлендіруші.

Атрибутивтік көшбасшылық тұжырымдамасы болған оқиға мен болған оқиғаның себебі болып саналатын нәрсе арасындағы байланыстарға негізделген. Бұл қатынас атрибуция теориясымен түсіндіріледі. Әсер ету фактісі бойынша себеп қойылады, содан кейін ол жаңа әсер алу үшін коррекциядан өтеді. Көшбасшы субъективті түрде оқиғалардың себептерін белгілейді, қарамағындағыларға белгілі бір қасиеттерді беріп, оларға баға береді. Осыған сүйене отырып, көшбасшы өзінің жүріс-тұрысын және қарамағындағылар үшін тапсырмаларын коррекциялайды. Себеп-салдарлық байланысты дұрыс орнату жағдайында атрибутивтік көшбасшылық өте тиімді. Дегенмен, сәйкес емес болатын атрибуттар, яғни басшының қате бағалауы да мүмкін жағдайлар болады. Бұл жағдайда атрибутивтік көшбасшылық тек тиімсіз болып қана қоймайды, сонымен қатар қарамағындағыларға үлкен зиян келтіруі мүмкін.

Харизматикалық көшбасшылық тұжырымдамасы «харизма» тұжырымдамасына негізделген. Бұл ұғым адамның басқа адамдарға әсер ету, оларды сендіру, жетекшілік етудегі ерекше табиғи қабілетін білдіреді. Харизматикалық көшбасшы логика мен ақылға емес, қарамағындағылардың сенімі мен эмоцияларына негізделген әсерге ие. Соңғылары көшбасшының әрқашан дұрыс екеніне, оның басқалар қолы жетпейтін білімі мен ерекше қасиеттері бар екеніне сенімді.

Түрлендірушілік (реформативтік) көшбасшылық концепциясы, көшбасшының проблемаларға жаңа көзқарасын әрекетке айналдыру қабілетіне негізделген. Көшбасшы іс-әрекет алгоритмін құрастырады, түсіндіреді, қарамағындағыларының ынтасын оятады, олардың алдына жаңа міндеттер қояды. Ізбасарлар көшбасшының білімі мен шеберлігіне сүйенеді. Мұндай көшбасшылық инновациялық (жаңарту) қызмет жағдайында тиімді. Осы ұғымдардың әрқайсысында қарамағындағылардың көшбасшыға деген қатынасын төмендегідей бейнелі түрде көрсетуге болады:

атрибутивтік – «мойындаймын – бағынамын»;

харизматикалық - «сүйемін»;

түрлендірушіде – «Мен құрметтеймін – саған сенемін».

Осылайша, топты белгілі бір топтық жағдайларды, проблемаларды, міндеттерді шешуге жетелей алатын, осы топ үшін ең маңызды жеке қасиеттерді бойына сіңіретін, топқа тән құндылықтарды ұстанатын және бөлісетін адам ғана, топ көшбасшысы бола алады. Көшбасшы топтың айнасы дегендей, топ қандай болса көшбасшысы да сондай, көшбасшы осы нақты топта пайда болады. Бір топта көшбасшы болған адам басқа топта міндетті түрде қайтадан көшбасшы бола алмайды (басқа топ, басқа құндылықтар, көшбасшыдан әртүрлі үміттер мен талаптар).

Бір жағынан, көшбасшылық басқаларға сәтті әсер ететін немесе әсер ететін адамдарға жататын белгілі бір қасиеттер жиынтығының болуы ретінде қарастырылады, екінші жағынан, көшбасшылық - бұл топқа немесе белгілі бір мақсатқа жету бағытында мәжбүрлі емес ықпал ету процесі және оның мақсаттарын ұйымдастыру.

Басшы немесе көшбасшы ? Салыстырмалы түрде талдау

Көшбасшы және көшбасшылық сөздері синоним болғанымен басшы және басшылық сөздері әлеуметтік, саяси және психологиялық тұрғыдан мағынасы әртүрлі. Осы айырмашылықтарды анықтауға тырысайық.

1) Көшбасшы, тіпті оны сырттан біреу ұсынған болса да, мойындайды, қабылдайды, соңында өзі басқаратын топ сайлайды. Осы тұрғыдан алғанда, көшбасшы әрқашан «төменнен», азды-көпті демократиялық жолмен ұсынылады. Басшы, керісінше, «жоғарыдан» тағайындалады, бір жолмен таңдалады. Бұл тағайындау саяси немесе әкімшілік сипатта болуы мүмкін, қарамағындағылар оған деген көзқарасын әртүрлі тәсілдермен білдіруі мүмкін, кейбір жағдайларда тіпті оны мойындамауы мүмкін. Бірақ ондай жағдайда «жоғарыдан» басқа кандидат тағайындалуы әбден мүмкін.

Басқаша айтқанда, көшбасшылықты төменнен жоғары бағытталған вектор ретінде сипаттауға болады; ал басшылық қарама-қарсы бағыттағы вектор болып табылады.

2) топтағы тұлға аралық қатынастарды көшбасшы реттейді деп есептелсе, басшы – әлеуметтік ұйымның бір түрі ретінде топтың ресми қарым-қатынасын реттейді;

3) басшы (менеджер) бағыныштылармен өзара әрекеттесуін фактілер негізінде және белгіленген мақсаттар шеңберінде құрады. Көшбасшы адамдарды шабыттандырады және қызметкерлердің ынтасын оятады, оларға болашақ туралы көзқарасын жеткізеді және олардың жаңашылдыққа бейімделуіне көмектеседі.

4) менеджерлер мақсаттарға қатысты пассивті позицияны ұстанады. Көбінесе олар басқа біреудің мақсаттарына мұқтаждықтан сүйенеді және оларды өзгерту үшін пайдаланбайды. Көшбасшы, керісінше, өз алдына мақсат қояды және оны адамдардың іске деген көзқарасын өзгерту үшін пайдаланады.

5) менеджерлер өз іс-әрекеттерін егжей-тегжейлі және уақытында әзірлеуге бейім, ұйымдық тиімділікті сақтау үшін қажетті ресурстарды тартуды және пайдалануды жоспарлайды. Көшбасшылар болашаққа деген көзқарасты және оған операциялық мәліметтер мен тәртіптерге араласпай-ақ оған қалай жетуге болатынын әзірлеу арқылы қол жеткізеді.

6) көшбасшылық өздігінен пайда болса, басшыны тағайындау процесі өздігінен жүрмейді;

7) басшылықпен салыстырғанда көшбасшылық тұрақты емес, көп жағдайда топтағы көңіл-күйге байланысты;

8) бағыныштылардың басшылығында көшбасшының қолында жоқ, әртүрлі жазалаудың белгілі бір жүйесі болады;

9) көшбасшының ауқымы, негізінен шағын топ, басшының ауқымы – кеңірек әлеуметтік жүйе;

10) басшының шешім қабылдау процесі күрделі және көптеген жағдайлармен байланысты болады, ал көшбасшы неғұрлым тікелей шешім қабылдайды;

11) басшылыққа қарағанда, көшбасшылық ұйымда бағыныштылардың емес, артынан ерушілердің болуын көздейді. Сәйкесінше, басқарудың дәстүрлі көзқарасына тән «басшы-бағынушы» қатынасы «көшбасшы-еруші» қатынасымен ауыстырылады.

Сонымен қатар, көшбасшылар көшбасшылық көзқараста көрсетілген өз көзқарастары мен идеяларын түсінетін және бөлісетін адамдарды таңдайды. Көшбасшылар қызметкерлердің қажеттіліктерін, олар қабылдайтын құндылықтарды және оларды қозғайтын эмоцияларды ескереді. Көшбасшылар эмоциялар мен интуицияларды қолдануға бейім және әрқашан өздерінің ізбасарларында махаббат пен жек көру сияқты күшті сезімдерді тудыруға дайын. Көшбасшылар өзін-өзі құрметтеуді белгілі бір ұйымға жатқызумен байланыстырмайды. Көшбасшылар үнемі мәселенің жаңа және күрделі шешімдерін әзірлейді. Ең бастысы, мәселе шешілгеннен кейін марапаттау үшін айтарлықтай мүмкіндіктер болған жағдайда, көшбасшылар жаңа проблемаларды анықтау тәуекелі мен ауыртпалығын өз мойнына алады.

Кез келген кәсіпорынды, мекемені екі тұрғыдан қарастыруға болады: ресми және бейресми ұйым ретінде. Осы екі ұйымдық құрылымға сәйкес, оларға тән адамдар қарым-қатынасының екі түрі туралы айту заңды: ресми және бейресми. Бірінші типтегі қатынастар – ресми, қызметтік; екінші типтегі қатынастар – психологиялық, эмоционалдық.

 Сонымен, басшылық, менеджмент формальды (ресми) қатынастар жүйесінде орын алатын құбылыс, ал көшбасшылық - бейресми қатынастар жүйесі тудыратын құбылыс. Сонымен қатар, менеджердің рөлі әлеуметтік ұйымда алдын ала анықталған, оны жүзеге асыратын тұлғаның функцияларының ауқымы қарастырылған. Ал көшбасшының рөлі стихиялы түрде туындайды.

Басшылар мен көшбасшылардың қарым-қатынасы

Сонымен, біз көшбасшылық, менеджмент өз мәні бойынша әлеуметтік құбылыс, ал көшбасшылық болса психологиялық құбылыс екенін анықтадық. Бұл олардың арасындағы негізгі айырмашылық болып табылады. Бірақ сонымен бірге екеуінеде ортақшылықтар баршылық.

Біріншіден, басқару да, көшбасшылық та әлеуметтік топ мүшелері арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіру, ұйымдастыру, оларды басқару құралы болып табылады. Бұл құбылыстардың біреуі ғана жоғарыда айтылғандай, формальды, ресми қатынастар жүйесінде, ал екіншісі - бейресми қатынастар жүйесінде «жұмыс істейді».

Екіншіден, екі құбылыс та топтағы (ұжымдағы) әлеуметтік әсер ету процестерін жүзеге асырады. Бірақ бір жағдайда (басшылық) бұл ықпал негізінен ресми арналар арқылы келсе, екіншісінде (көшбасшылық) бейресми арналар арқылы келеді.

Үшіншіден, екі құбылысқа да қатынастардың белгілі бір субардинациялануы тән. Оның үстіне басшылықта ол өте айқын көрінеді және лауазымдық нұсқаулықтармен бекітілген, ал көшбасшылықта оның қатысуы әлдеқайда аз байқалады және алдын ала көрсетілмеген.

Бұл кездейсоқ емес. Сондықтан көбінесе көшбасшылық басшылыққа айналуы мүмкін, ал басшы көшбасшыға айналады және т.б. Бұрынғы және қазіргі уақытта мұндай өзгерістердің көптеген мысалдары бар. Біздің заманымызда ұйымның жақсы басшысы ол – әрі көшбасшы, әрі қарамағындағыларды тиімді басқаратын адам.

Басшылық пен көшбасшылықтың үйлесімі екі бағытта жүзеге асады. Біріншіден, басшы көшбасшы болуға ұмтылуы керек. Ол қоластындағылар арасында беделге ие болуы керек, басқаруда ол ресми билікті де, жеке ықпалды да пайдалануы керек. Екіншіден, құрылымды ынтымақтастық қажет.

Екі бағыттың да альтернатива еместігін атап өткен жөн. Керісінше, олар бір-бірін толықтыра түседі.

Қорытынды

Сонымен, көшбасшы мен басшы ұғымының арасындағы айырмашылық айтарлықтай үлкен екенін ескеру керек. Көшбасшы менеджер болуы міндетті емес. Көшбасшылық формальды қарым-қатынаста да, бейресми қарым-қатынаста да болады.

Бүгінгі күні көшбасшылық мәселелері бойынша он мыңнан астам әртүрлі зерттеулер жүргізілді, көшбасшылықтың үш дәстүрлі және үш заманауи тұжырымдамасы анықталды.

Көшбасшылық дегеніміз – ресми биліктің бар-жоғына қарамастан жеке билігі бар адамдардың ықпалы екенін анықтадық.

Бүгінгі таңда басшы мен көшбасшының айырмашылығы белсенді түрде зерттелуде. Біріншісі ресми биліктің көмегімен билік жүргізсе, екіншісі өзінің жеке билігі арқылы адамдарға әсер етеді.

Басшы мен көшбасшы арасындағы айырмашылықты қарастырғанда, олардың бір адамда үйлесуі қажет екендігі туралы идея еріксіз пайда болады. Сонда ғана сіз екеуін де пайдалана аласыз. Әрбір басшы осыған ұмтылуы керек.

---