InfoHub Logo

Метамодернизм қайта ойлануға емес, әлемді жаңа және тұтас сезінуге ұмтылады

Метамодернизм ұғымы және оның модернизм мен постмодернизмнен айырмашылығы

Тұрақты дағдарыс жағдайы, болып жатқан жағдайға қанағаттанбау, бағдарсыздық және, сайып келгенде, жалпы өзгерістерге деген ұмтылыс 21 ғасырдың басын сипаттайды. Дәуірдің осындай дағдарыстық көңіл-күйлері адамзат тарихында құндылықтар мен әлеуметтік жүйелердің жаңару қарсаңында орын алған.

Әрине, мұның бәрі көптеген факторларға байланысты: экологиялық проблемалар мен климаттың өзгеруі, халықаралық ұйымдардың беделін жоғалту және соның салдарынан жергілікті және жаһандық қақтығыстарға әкелетін шарттарды бұзу, кедейшілік проблемаларының шешілмеуі, әлемнің «алтын миллиард» және «үшінші әлем» деп аталатын елдерге бөлінуі және т.б.

Кезінде постмодернизм модернизмді алмастырды және оны жеңуге тырысып, оған қарама-қарсы бағытқа ұмтылды. Бүгінгі постмодернизмде бізге не сәйкес келмейді және қазір оны жеңуді қажет ететін не? Унификация мен тұлғасыздықтан шаршау жиналды, бірақ, ең бастысы, постмодернистік ирония, ойын және симулякр орнынан айырылуда. Постмодернизм шынайылықтың тапшылығын тудырды. Ол жеке тәжірибе мен шынайы сезімдерді құнсыздандырды, мағыналар мен құндылықтардың маңыздылығын төмендетті. Өзгерістерді сұрату - бұл постмодернизм тудырған апатияға немесе нигилизмге бой алдырмау әрекеті. Оның үстіне постмодернизм бірдей мәнді ештеңе ұсына алмады. Әлем постмодернизмнен шығудың жолын іздеуде, адамдар мен елдерді біріктіретін идеяларды табуда, біріктіретін және бөлінбейтін құндылықтар мен мақсаттарды анықтауда.

Жаңа дәуірдің басталуы 2001 жылдың 11 қыркүйегі болып белгіленді, дегенмен бұл дата шартты және символдық екені анық. Оны белгілеу үшін қазірдің өзінде көптеген терминдер ұсынылды (постпостмодерн, afterмодернизм, гипермодернизм, метамодерн, альтермодернизм, диджимодернизм, псевдомодернизм, автомодернизм) және оның мәнін түсінуге көптеген талпыныстар жасалды.

Біз «метамодерн» терминіне тоқталамыз, мұндағы «meta» (грек тілінен аударғанда арасы, арқылы) басқа күйге өту, жаңа нәрсеге айналу, шегінен шығу дегенді білдіреді. Сонымен қатар, «мета» аралықты атап көрсетеді. Осылайша, Платонда метаксис екі қарама-қарсы концепция арасындағы тербеліс пен бір мезгілдік болып табылады және дәл осы мағынада метамодернизм терминін голландиялық мәдениеттанушылар Т.Вермюлен мен Р.ван дер Аккер ұсынған («Notes on Metamodernism», 2010).

Қарама-қарсылықтар арасындағы тербелістер маятниктің бейнесін береді. Бұл метамодернизмнің басты қасиеті – қозғалыс, әртүрлі, бірақ теңдіктің үйлесуі, көптеген мүмкіндіктерден таңдау. Метамодерн модернді иерархиясымен, авторитет белгілеген билікпен, идеологияларымен, таңдау құқығын бермейтін пропагандасымен, ал постмодерннің ирониясымен шынайылық пен байыптылыққа орын қалдырмаған идеясын еңсеріп, итеріп тастауға тырысады. Модерн өзінің авторитаризмімен адамдарды концлагерьлерге айдап әкетті, екі дүниежүзілік соғыста қаншама адамның жанын алды, ғылым мен идеологияның жетістіктеріне сүйенді. Постмодернизмге тағылған басты айып – эмоцияның, шынайылықтың құнсыздануы, мызғымас ақиқат пен мағынаны деконструкциялау. Метамодернизм постмодернизм көрсеткен модернизм фрагменттерінен жаңа шындықты қалпына келтіреді және нарративтерге (тарих, дін, философия және т.б.) оралуды ұсынады. Т.Вермюлен мен Р.ван дер Аккер былай деп жазады: «Метамодерннің энтузиазмы фанатизмге бет алған сайын, тартылыс күші оны келеке-мазаққа қарай тартады; мазақ апатияға айналған кезде, гравитация оны қайтадан энтузиазмға тартады».

Метамодернизмнің формалары әлі белгісіз. Бірақ бір нәрсе анық – егер модернизм өзгерістер мен дағдарыстарды негативті нәрсе деп есептесе, ал постмодерндік қоғам үшін дағдарыс жағдайында өмір сүру жағымсыз, бірақ қарапайым нәрсе болса, метамодернизмнің өзі өзгерістерді, өтпелі күйлерді, дағдарыстық жағдайдан тіректерге, белгісіздіктен мағыналыққа көшуді сипаттайтын проблемаларды өзі іздейді және жасайды. Метамодернизм модернистік пен постмодерндіктен өзіне қажет нәрсені алады. Ол осы екі күштің өрісінде тербеліп, қозғалыс пен қосылыс өрісін жасайды.

Сонымен бірге метамодернизмдегі ирония пафос пен белгіленген идеологиялық сенімге балама ретінде сақталған. Ол шынайылыққа, иронияның басқа нұсқасы – постиронияға артықшылық береді. Онда постмодерндік иронияның сарказм, әзіл-қалжың немесе келемеждеу секілді белгілері жоқ. Постиронияның бұл екі жақтылығы дәуірдің өтпелі жағдайына нәзік жауап береді, бұл кезде шыншылдықтың, ашықтықтың құндылығын бәрі бірдей түсінбеді, жеңіл ирония маскасын жасырмай, маңызды нәрселер, тәжірибелер туралы айтуға әркімнің батылы жете бермеді, салмақты нәрселерді әзілге, практикалық әзілге айналдыру мүмкіндігін сақтап қалғандай кезеңге сәйкес келеді.

Постирония қарама-қарсы көзқарасты қабылдауға дайын. Бұл жасықтық, қайырсыздық емес, бәріне сенуге немесе, керісінше, бәріне күмәндануға, барлығын мазақ пен сынға ұшыратуға мүмкіндік бермейтін талғампаздық десек болады. Постирония құбылыстың мәнін көру қабілетін және өзгермелі жағдайларға жауап беру қабілетін көрсетеді. Ол шындықты көрсетпейді, бірақ әрқашан оның тұспалдарын қамтиды немесе оны іздеуді көрсетеді. Сондықтан метамодернизмнің постирониясы постмодернизмнің деструктивті ирониясынан әлдеқайда шығармашыл.

Постирония метамодернизмнің ең маңызды доминанты ретінде «жаңа шынайылықты» ашады. Бұл өзіңізге, айналаңыздағы адамдарға және әлемге деген шынайы көзқарасты білдіреді. Бұл басқа адамдардың рөлдері мен үлгілерін сынаудың қажеті жоқ; белгілі бір типтік немесе бұқаралық үлгілер мен стереотиптерге сәйкес келудің қажеті жоқ дегенді білдіреді. Шынайы болу – өз қалпыңда болу деген сөз. «Жаңа шынайылықты» түсінуге, мысалы, қазіргі шоу-бизнес жұлдыздарын Димаш Құдайбергеновпен, Иманбекпен салыстыру көмектеседі. Бұл жастардың айырмашылығы неде? Өйткені, олар «жұлдыздардың» қиял-ғажайып рөлдерін ойнауға тырыспайды, олар қоршаған ортаға бейімделуге, «өзіміздікі» болуға тырыспайды. Димаш, Иманбек, Айсұлтан Сейітов, Қуаныш Бейсековтер көптеген шоу-бизнес өкілдерінің фонында ерекше көзге түседі.

«Жаңа шынайылық» жаңа кейіпкерлерді ашады және бұл экрандағы бруталды суперқаһарман немесе жылтыр журналдың мұқабасындағы миллиардерлер емес. Қаһармандар – өз кейпінде болудан қорықпайтындар. Маңыздысы тіпті кейбір жетістік емес, шынайылық пен шыншылдық. Біз бұл жаңа кейіпкерлерді бүгінгі таңда көріп отырмыз: кеше ғана келемежге ұшыраған «ботандар» немесе «біртүрлі»(чудик) деп аталып кеткендер, маргиналданғандар, бұқаралық мәдениеттің стереотиптеріне сәйкес келмейтін немесе бейімделмегендер.

Біз қызықты уақытта өмір сүріп жатырмыз. Қозғалыс басталуда. Әлем қазірдің өзінде ХХ ғасырдағы инерциядан шығып, тез өзгеруде. Кейінгі ұрпақтың қандай әлемде өмір сүретінін және олар неге дайын болу керектігін түсіну үшін біз өзіміз қоғамда не болып жатқанын білуіміз керек.

Метамодернизмнің пайда болуының алғышарттары

«Метамодернизм» термині 1975 жылы Масуд Заварзаде оны 1950 жылдардың ортасынан бері американдық әдеби әңгімелерде пайда болған эстетика немесе көзқарастар тобын сипаттау үшін оқшаулап қолданған кезде пайда болды.

1995 жылы канадалық әдебиет теоретигі Линда Хатчеон постмодернизмнен кейін болатын жаңа белгі қажет деп санады.

1999 жылы Мойо Окедижи «метамодерн» терминін қазіргі афроамерикалық өнерге қолдану үшін қайта қолданып, оны «модернизм және  постмодернизмнің жалғасы» ретінде анықтады.

2002 жылы Андре Фурлани Гай Дэвенпорттың өнері мен әдеби шығармаларын талдай отырып, метамодернизмді эстетика ретінде анықтады. Метамодернизм мен модернизмнің қарым-қатынасы «құрмет шегінен шығатын, модернистік әдіспен модернисттердің өз ауқымынан немесе мүдделерінен тыс тақырыпты шешуге қайта кірісу» ретінде қарастырылды.

2007 жылы Александра Думитреску метамодернизмді ішінара постмодернизммен сәйкестік, ішінара оның пайда болуы және ішінара оған реакция ретінде сипаттай отырып, «тек олардың өзара байланысы мен жиі қайта қарау қазіргі заманғы мәдени және әдеби құбылыстардың табиғатын түсінуге болады деген идеяны жақтайды."

Метамодернизмнің сипаттамасы

«Метамодернизм туралы ескертпелер» жобасының авторларының бірі ағылшын суретшісі Люк Тернер өзінің «Метамодернизм: қысқаша кіріспе» атты мақаласында метамодернизмнің негізгі белгілеріне тоқталды:

• деконструкция (стереотиптерді жою);
• ирония (жасырын келемеждеу);
• стильдеу (шығармашылық жұмыстың басқа стильдегі ерекшеліктерін беру);
• релятивизм (ұғымдардың салыстырмалылығы);
• нигилизм (жоқтау).

Бұл ерекшеліктер постмодернизмде ішінара болды, бірақ негізгі айырмашылық - үйлесімсіз нәрселердің үйлесуі. Тернер атап өткендей, бұл идея «ирония мен шынайылық, конструкция мен деконструкция, апатия мен қалау» арасында өзгереді.

«Метамодернизмді ирония мен шынайылық, аңғалдық пен білім, релятивизм мен ақиқат, оптимизм мен күмән және одан тыс әртүрлі және қол жетпес көкжиектерге ұмтылу арасындағы тұрақсыз күй ретінде анықтау керек. Біз ілгері жылжып, тербелуіміз керек», - деп қорытындылады Тернер манифестін.

Постмодернизм өлді. Оның орнын постпостмодернизм басты. Ал мәдениет теоретиктерінің өздері әзірше оны сипаттай алмайды, алайда, бір нәрсе анық: тұрақсыздық пен белгісіздік қазіргі әлемнің ажырамас белгілері болып табылады. Ал оларды өнерде де, қоғамдық өмірде де, саясатта да, ғылымда да байқауға болады.

Мақалаға материалдар https://exclusive.kz/expertiza/obshhestvo/124918/ сайтынан алынды.

Мақала авторы - Өлмесова Аружан. «Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті», «Философия және Саясаттану факультеті», «Дінтану және Мәдениеттану кафедрасы», «6B03102 -Мәдениеттану» білім беру бағдарламасы, 4 курс студенті

Жетекшісі - Кудерина Айжан Нурхамитовна

---