InfoHub Logo

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835ж.-1865ж.) – 19 ғасырдағы қазақтардан шыққан аса көрнекті ағартушы, тұңғыш этнограф, тарихшы, фольклоршы. Ш.Уәлихановтың ғұлама ғалым, педагог ретінде қалыптасуында оның орыс тіліндегі жетекші тұлғалармен қарым-қатынасы, байланысы үлкен мәнге ие болды. ғылым мен мәдениет. Ол шығыстанушылар Г.Н.Потанинмен, И.Березинмен, А.В.Васильевпен, А.Н.Бекетовпен, жазушы Ф.Н.Достоевскиймен, жер аударылған петрашевист С.Ф.Дуровпен және басқалармен достық қарым-қатынаста болды. П.П.Семенов-Тянь-Шанский де өзінің ғылыми жұмысына үлкен қызығушылық танытты. Ш.Уәлиханов халықтар мәдениетінің тарихын зерттеумен айналысты. Азия, Қазақстан және шет елдер, шығыс. Оның қаламынан «Қырғыздар туралы», «Қырғыздар арасындағы шамандық ізі», «Қырғыз шежіресі», «Қырғыздардың көшпенділері туралы» және тағы басқа елеулі еңбектер туды, онда тарихқа қатысты орасан зор материалдар, қазақтардың этнографиясы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен мәдениеті туралы. Ол қазақтардан материалдарды жинақтап, зерттеуде, ауызша өнерде көп еңбек сіңірді. Ш.Уәлиханов өз шығармаларында қазақтардың, феодалдардың жауыздығын, озбырлығын, дін министрлерінің екіжүзділігі мен өтіріктерін өткір әшкереледі, патша самодержавиесінің реакциясының мәнін әшкереледі. Ол еңбекші кедейлердің мүддесі мен мұң-мұқтажын қорғап, батыл сөйлеп, туған халқын отырықшылық пен шаруашылыққа, өмірдің жаңа түрлеріне көшуге шақырды.

Ағартушы-демократ қазақтардың «өздерін атажұрттағы орыстардың бауырымыз санап, Ресей бодандығына өз еркімен кірген...» деп баса айтты. Қазақ және орыс халықтарының жақындасуы, олардың экономикалық және мәдени ынтымақтастығын нығайту үшін күресіп, орыстарды өз халқының өмірімен, тұрмысымен, мәдениетімен таныстыруға бар күш-жігерін салды. Ол орыс мәдениетінің, ғылымы мен техникасының жетістіктерін Қазақстанда таратуды жалықпай жақтап, мұны туған халқының артта қалуын жоюдың нақты жолы деп білді. Белинскийдің, Чернышевскийдің, Добролюбовтың озық идеяларын терең қабылдай отырып, ағартушы өзінің үмітін Ресей қоғамы күштерінің Ресейдегі қоғамдық жүйені өзгерту жолындағы революциялық күресімен байланыстырды. Ол қазақтардың ілгері жылжуы бүкілресейлік дамуға сай мүмкін болатынына сенімді болды.

Шоқан Уәлихановтың «Сахарадағы мұсылманшылық туралы» («О мусульманстве в степи») еңбегі - 1863 жылдың соңында не 1864 жылдың басында жазылған. Хәл үстінде жатқан Шоқанның айтуымен бір жақыны жазып шыққан. Жалпы бұл еңбекте қазақтың өткен ғасырлардағы өмір сүру салты сипатталған. Анығырақ айтқанда, қазақ қыздарының жай-күйі баяндалады.

«Үкiметтiң неке мен ажырасуды молдаларға тапсыруына түрткi болған қазақтардың дөрекі әдет-ғұрыптары – қыздарын тым жас, негiзiнен олардың рұқсатынсыз күйеуге беруi болса керек. Қазақтар бала-шағасын кейде бесікте жатқанда-ақ сөз байластырып отыратын. Біздіңше, бұл әдет-ғұрыпты мұсылман дін басыларының қатысуынсыз да өзгертуге болатын сияқты, қазақтар өз қыздарын ұстап бермеу үшін жауапкершіліктің ауыртпалығымен аға сұлтандар мен әкімдерге қатаң қадағалауды бұйырту керек еді. Анау-мынау жылдардан ертерек, әкелер ұл-қыздарын олардың жеке келісімінсіз некеге тұруға мәжбүрлемеу үшін және т.б. Полиция қадағалауы мен уақыт рухы өз жұмысын жасайды, бірақ, әрине, жақын арада емес. Неке істері бойынша әлі де келіп түсетін шағымдардың таңғажайып саны мұсылман шариғаты қалыптасқан әдет-ғұрыпқа [қарсы] мүлдем дәрменсіз екенін көрсетеді. Туындаған рухани сот мәселесін пайдалана отырып, даламызды рухани басқаруда түбегейлі реформалар жүргізуге болар еді.» - деп Шоқан атамыз қазақ даласындағы қыздарды еркінен тыс тұрмысқа берудің жөнсіз екенін айтады. Онымен қоса, балаларды бесікте жатқан шағынан-ақ атастырып қою мүлдем әбестік деп көрсетеді. Осындай жағдайлар одан өршімес үшін патша әкімшілігі мынадай реформа жасау қажеттігін нұсқады:

1-ші. Қазақ даласын Орынбор мүфтиятының бөлімшесінен бөліп алып, татарлардан сенімі бойынша ерекшеленетін халық ретінде қырғыздардан кеңесші ретінде жалпы облыстық басқарманың қатысуымен арнайы аймақтық ахун тағайындау;
2-ші. Халықтан шұғыл өтініш болса, тек жергілікті қырғыздар немесе қырғыз қожалары ғана молдалық дәрежеге бекітілсін;
3-ші. Округке бір молдадан артық тағайындамай, болыстардағы указные қызметін жою;
4-ші. Орта Азиядан татар семинарияларына келген ишандар мен қожалардың қырғыздар арасында дервиштік және мистикалық қоғамдар құрмауы үшін қырғыздардың көшпелі лагерьлерінде белгілі бір кәсіпсіз тұрып, қатаң бақылауда болуына жол бермеу, қазіргі Баян-ауыл және Қарқаралы аудандарында барлар сияқты.

Жалпы, бұл еңбек арқылы біз Шоқан Уәлихановтың тек саяхаттаумен ғана емес, қоғамдағы айшықты мәселелер мен жалған өмірді көре білгендігін, оны қағаз бетіне керемет түсіре білгендігін аңғара аламыз. 

Шоқан атамыз жастайынан қазақ ауыз әдебиеті арқылы қалыптасқан публицистиканы меңгеруге талпынып, зерттей бастаған. Оның публицистиканы терең түсінуіне қазақ әдебиетіндегі еңбектер, шығыстың классикалық әдебиетіндегі шығармалар және орыстың ұлы ағартушылары мен олардың өмірге деген көз-қарастары әсер еткен. Осындай ұлы жолдан өткеннен кейін оның еңбектері де халыққа жақын.
Мол мұрасын, еңбектерін оқыған ұрпақтары бүгінде  Шоқан Уәлихановты бұқарашыл публицист ретінде таниды. Мақтан етеді және үлгі тұтады!

Демесбаева Гулзат

---