12 - sáýir Ǵaryshkerler kúni
Sabaqtyń taqyryby: 12 - sáýir Ǵaryshkerler kúni
Sabaqtyń maqsaty:
1) XX ǵasyrdyń 2 - shy jartysyndaǵy adam balasynyń ǵaryshty ıgerýdegi jetistikteri, onyń ǵylymı mańyzy jaıynda bilim berý.
2) Jas urpaqtyń patrıottyk, otanshyldyq sezimin oıata otyryp, elin, jerin, súıýge, kýrmetteýge tárbıeleý, ǵaryshkerlerge degen qurmet sezimge baýlý.
3) Fylymı jańalyqtardyń mańyzyn túsine bilý qabiletterin damytý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Ǵaryshkerler sýretteri, Baıqońyr – ǵarysh aılaǵy sýreti, planetalar sýretteri
Kirispe: Armysyzdar ata - analar, ulaǵatty ustazdar, oqýshylar. Jerdi qorshaǵan búkil dúnıe – Álem nemese Ǵarysh dep atalady. Ǵaryshqa jol 1957 jyly 4 qazanda ashyldy. Bul kúni burynǵy Keńes Odaǵynyń Jerdiń jasandy serigi ushyryldy. Al 1961 jyly 12 sáýirde adam balasy tarıhynda birinshi ret Iý. A. Gagarın ǵarysh kemesimen Jer sharyn aınala ushty. 12 sáýir tarıhqa «ǵaryshkerler kúni» degen atpen endi.
Aqjúnis:
Laıka - ǵaryshqa sapar shekken álemdegi tuńǵysh tirshilik ıesi.
1957 jyldyń 3 - qarashasynda ǵaryshqa salmaǵy alty keli, jasy eki jastan asqan Laıkany Spýtnık - 2 ǵarysh kemesimen ǵaryshqa attandyryp jiberdi. Ǵarysh kemesi ushyrylǵannan keıin, shamamen 5 - 7 saǵattan soń Laıka ǵaryshtaǵy temperatýranyń kúrt artýy men strestiń saldarynnan óledi. Synaqty uıymdastyrýshylar o bastan - aq Laıkanyń jerge qaıtýyn kútken joq. Olardyń josparlaýynsha Laıka ǵaryshta bir aptaǵa jýyq ýaqyt súrý kerek bolatyn.
Keńes odaǵynyń ǵalymdary Laıkamen birge eki ıtti jattyqtyrǵan bolatyn. Olar: Belka jáne Strelka. Osynaý úlken synaqty iske asyrý úshin Laıkany ushyrylýynan biraz jyldar aldyn ala komısıa qurylyp naqty sharalardy anyqtap otardy.
Keńestik ǵalymdar ǵaryshqa ıtterdi jibergen bolsa, óz kezeginde AQSH ǵalymdary synaq jasaý úshin shımpanzelerdi paıdalandy.
Aty álemge tarap ataqqa kenelgen Laıkanyń qurmetine ánder jazyldy. Tipti toptarynyń atyn ózgertken de ánshiler boldy. Ǵarysh kúnine oılastyryp ártúrli Ashyqhattar ázirlendi.
Faryshqa ushý
Bekzat Adamdar ǵaryshqa ushýdy armandaıtyn. Biraq ol qoldan kelmesteı kórinetin. Ǵaryshqa 1961 jyly 12 sáýir kúni tuńǵysh ret Iýrıı Gagarın ushty. Qazaqtan ǵaryshqa birinshi bolyp ushqan - Toqtar Áýbakirov. Biz qazaq ǵaryshkeri Talǵat Musabaevty da maqtan etemiz.
1991 jyly Toqtar Áýbakirov Qazaqstandyq baǵdarlama boıynsha ǵaryshqa jol tartty. 7táýlik 22saǵat, 12mınýt, 40sekýnd ǵarysh keńistiginde bolǵan Toqtar Áýbakirov tunǵysh qazaq ǵaryshkeri atandy.
Kasym Amanjolov
Jandos Ushqysh bolǵym keledi
Kóńili – darıa, oıy – aspan,
Asqar shyńnan boıy asqan.
Aı, kúnimen aspannyń
Ázildesken, syrlasqan
Ushqysh bolǵym keledi!
Aqúmit Kúnge kúlip, kúı tartqan,
Aıǵa ánin tyńdatqan,
Baqyt jyryn jyrlasa,
Tań sholpanyn qýantqan
Ushqysh bolǵym keledi!
Sara Muzdaı bolat kıingen,
Batpan qarý úıirgen,
Qorǵap baqyt uıasyn,
Tas túlekteı túıilgen
Ushqysh bolǵym keledi!
Samat Tańda týyp túlegen,
Tas túlekteı kóregen,
Kók qoınynda toıattap,
Shyń basynda túnegen
Ushqysh bolǵym keledi!
Qýandyq Ar, namysyn aqtaǵan,
Júrekke syr jattaǵan,
Týǵan elin - uıasyn,
Jan - tánimen saqtaǵan
Ushqysh bolǵym keledi!
Ushqysh bolmaı nemene,
Kýat bitti deneme!
Qanatym bar qaıyspas,
Ushqysh bolǵym keledi!
Albına Qazaqstandaǵy Baıqońyr aılaǵynyń qurylysy 1955 jyly bastalyp, 1957 jyly paıdalanýǵa berildi. Ǵarysh aılaǵyn salýǵa adam sırek ornalasqan jáne óndiris oryndarynan qashyq, Almaty - Máskeý temir jolynyń Kyzylqumnan ótetin aımaǵy tańdap alyndy.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan dúnıe júziniń túrli memleketterinen 150 - den astam ǵaryshkerler ǵaryshqa sapar shekti. Olar túrli ǵarysh apattary arqyly ǵaryshty, shaǵyn planetalardy zerttedi. Osy jerden”Kosmos”,”Proton”t. b. jerdiń jasandy serikteri ushyryldy. Beıbit maqsatta ǵylymı jumystar júrgizildi.
Kazirgi kezde Baıkońyr halyqaralyq ǵarysh aımaǵyna aınaldy. Bul alańnan AQSH, Fransıa, Úndistan, t. b. memleketterdiń ǵaryshkerler men ǵarysh kemeler ushyryldy.
1963 jyly 16 - shildede tuńǵysh áıel ǵaryshker, orys kyzy Valentına Tereshkova ushty.
Ǵarysh kemesi ushyrylatyn ǵarysh aımaǵy Qazaqstan jerinde Baıqońyrda ornalasqan.
Oljas Súleımenov
Aımıra Tuńǵysh ǵaryshker
Jazıra bar ma myna dalama teń!
Ǵaryshqa sol dalamdy ala ketem.
Aspannyń sáýirdegi san jolynda
Aq joly Gagarınnin ala bóten.
Osy jol qaıqań etip
Aspanǵa bir
Atylǵan asqaq shyńdaı
Asqanda qyr,
Saqına jasap ushyp
Muzbalaqtar,
Qonady tóńirekti basqanda ińir.
Sulyýhan El de - ana,
Tarıh ta - ana,
Óleń de - ana,
Anamyz - mynaý baıtaq ǵalam - dala.
Esimi Bostandyqtyń,
Tabıǵattyń –
Bári ana,
Anań barda alańdama!
Salbyrap parashútte noqat – denem,
Aqyryn
Jer – Anaǵa taqap kelem.
Tamasha!
Shyrqap kelem,
Jyrǵap kelem!
Nemene opat degen!
Apat degen!
Aqdıdar Qaıran, Jer!
Qadirli ana!
Aıaýly ana!
Kalyqtap kelip qaldy - aý taıaý balań.
Ósken jer,
Basqan jerim,
Týǵan ólke
Qondym kep kógalyna baıaý ǵana.
Bas ıip, ǵaryshyń men kógiń demde,
Oraldym,
Júzim jarqyn,-
Kóńilden de! -
Oraldym jeńispenen,
Jatty Jerim
Máz bolyp perzentinen jeńilgenge.
Salqynda,
Sabańa tús,
Qyzǵan kanym!
Kók ıiskep jata kettim,
Qyzǵanbaǵyn!
Tura tur,
Qaýsyrmasyn parashúttyń
Aǵytyp jibereıin,
Qyzǵaldaǵy
Án» Biz kosmanavt bolamyz»
Bekzat Juldyz - gazdan turatyn aspan denesi. Ol óz kýaty nátıjesinde ózi jaryq shyǵarady. Birneshe myń gradýs temperatýraǵa deıin qyzyp turǵan aspannyń jaryq denesi. Jerge eń jaqyn juldyz – Kún.
Bekslan Kún - Balqyǵan ystyq gazdy jarqyrap turǵan óte úlken shar. Kún men jerdiń ara qashyqtyǵy 150 mln. shaqyrym. Kúnniń betindegi temperatýra – 6000 myń gradýsqa teń. Kúnniń jylýy men jaryǵy adam, ósimdikter, janýarlar úshin óte qajet. Kúnniń tóńireginde Jerdi qosa eseptegende 9 iri aspan deneleri aınalyp júredi. Olar ǵalamshar (planeta) dep atalady.
Baljan Ǵalamsharlar - adasýshy juldyz degen sóz. Ǵalamshar – ózdiginen jaryq shyǵarmaıtyn salqyn deneler. Ǵalamsharlardyń juldyzdan aıyrmashylyǵy ózdiginen jaryq shyǵarý múmkinshiligi joq, kún sáýlesiniń shaǵylysýynan jarqyrap turady.
Aqylbek Sholpan – Kúnnen 108 mln. shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan 2 - shi ǵalamshar. Aýdan jaǵynan Jerden sál kishi. Kúndi 225 táýlikte aınalyp ótedi. Sholpandaǵy temperatýra +464 gradýs. Munda birde bir maqulyq ómir súre almaıdy.
Albına Mars – 4 - shi ǵalamshar. Onyń dıametri Jerden 2ese kishi. Kúndi 687 táýlikte aınalyp ótedi. Marstyń 2 serigi bar – Fobos jáne Deımos. Serikter Marsty aınala qozǵalýmen qatar Kúndi de Marspen birge aınalyp ótedi.
Jandos Iýpıter - Kún júıesindegi 5 - shi eń úlken ǵalamshar. Dıametri jaǵynan Jerden 11, 5 ese úlken. Kúndi 11, 9 jylda aınalyp ótedi. Iýpıterdiń 16 serigi bar. Sonyń ishinde Ganımed Kún júıesindegi eń úlken serik.
Esbol Satýrn – 6 - shy ǵalamshar. Ǵalamshardyń ereksheligi sansyz kóp tastardyń kesekterinen, muzdan jáne shań - tozańnan turatyn jalpaq jarqyraǵan saqına tárizdi bolyp kelýi. Dıametri Jerden 9, 5 ese úlken. Kúndi 29, 5 jylda aınalyp ótedi. Aınalasynda 17 serigi bar.
Ásel Ýran – 7 - shi ǵalamshar 18 ǵasyrda ashylǵan. 1781 jyly nemis astronomy Vılgelm Gershel ashty. Onyń kúnnen alystyǵy sonshalyq, kúnnen bólinip shyqqan jylýdy Jerge qaraǵanda 400 ese kem alady. 15 serigi bar. Kúndi 84 jylda aınalyp ótedi.
Aqjúnis Neptýn – 8 - shi ǵalamshar. 1846 jyly ǵylymǵa belgili boldy. Ony fransýz Ýrben Levere jańa aǵylshyn Djon Adams ashty. Qurylymy jaǵynan ýranǵa uqsas.
Móldir Plýton – Kún júıesindegi eń kishkentaı jáne eń alysta ornalasqan ǵalamshar. Kúnnen 6mlrd. shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Kúndi 247, 7 jylda aınalyp ótedi. Ǵalamshardyń jalǵyz serigi Haron 1930 jyly amerıkandyq astronom Klaıd Tombo ashty.
Aımıra Kameta – Quıryqty juldyz. Tastardan, shań - tozańdardan aralasqan alyp muzdardan turady.
Nurdáýlet Jer - Kúnniń sanaǵyndaǵy 3 - shi ǵalamshar. Kúnniń aınalasyndaǵy óziniń jolyn jer sekýndyna 30 km jyldamdyqpen ótedi. Jer betiniń jalpy aýdany 510 mln. km. kv. onyń 70%- y sý, qalǵan 29%- in qurlyq alyp jatyr.
Qaraqat Aı – jerdiń tabıǵı serigi, oǵan eń jaqyn aspan denesi. Aı – bizdiń ǵalamsharymyzdyń jalǵyz serigi. Aıdyń dıametri jerdikinen 4 ese kishi. Saǵatyna 28000km jyldamdyqpen ushatyn ǵarysh kemesinen Aıǵa 13saǵat 43mınýtta jetýge bolady. Kún jáne ony aınalyp júretin ǵalamsharlar men olardyń serikteri kún júıesin quraıdy. Sansyz juldyzdardyń jarqyrap kórinetinin jáne kórinbeıtinin jınaqtap adamdar ǵaryshtyq keńistik dep ataıdy. Ǵarysh keńistiginde shek joq. Ǵaryshtaǵy qashyqtyq ólshemi úshin kóp jaǵdaıda jaryqtyń taralý jyldamdyǵy birlik retinde alynady. Jaryq sekýndyna 300 myń km. jyldamdyqpen taralady. Ol jerge Aıdan 1, 3 sekýndta, Kúnnen 8 mınýttan astam ýaqytta jetedi.
Aqylbek Bizdiń ómir súretin ortamyz - Jer planetasy. Ǵarysh álemin kórý úshin zymyranmen ushý kajet. Zymyranmen ushyp barǵan ǵaryshkerler ǵarysh álemindegi ózgeristerdi sýretke túsirip zertteıdi. Ony jerge habarlap otyrady. Ǵaryshqa ushatyn ǵaryshkerler arnaıy kıimder kıedi. Skafandr dep atalatyn kıim - ǵaryshqa ushýǵa laıyqtalǵan kıim.
Álemdegi tuńǵysh ǵaryshker Iýrıı Gagarın 1961 jyly 12 sáýirde Baıqońyrdan adamzat tarıhyna tuńǵysh ret ǵaryshqa jol saldy.
Baljan 2 - shi bólim; Tuńǵysh qazaq ǵaryshkerleri.
Alysta týyp ósken bala jatty
Zymyrap kókti tilip bara jattym.
Menireý, mylqaý álem ortasyna
Armanyn alyp keldim adamzattyń,
Men, adal azamatpyn!
Eı, jarandar, qarandar
Kosmostan bar dosqa!
Álemge sálemdi joldaımyn,
Tynyshtyqty, tynyshtyqty qorǵaımyn.
Móldir Jer - Ana, netken kórkem ystyq ediń,
Esime Uly Otanym tústi meniń.
Jasampaz jurtym jebep turǵan kezde
Qashanda batyl da - men, kúshti de - men.
Esime tústiń, elim
Kóńili bar halyqtyń kókte búgin,
Alystan aıbyndy úni jetti elimniń,
Jar salar ‘tatý bol’dep bar álemge
Otannyń beıbitshilik kepterimin.
Álemge jetken únim.
Mańǵystaý oblysy, Qaraqıa aýdany,
Jetibaı №3orta memlekettik mekemesiniń
bastaýysh synyp muǵalimi Shontybaeva Gúlshara
Tolyq nusqasyn júkteý
Sabaqtyń maqsaty:
1) XX ǵasyrdyń 2 - shy jartysyndaǵy adam balasynyń ǵaryshty ıgerýdegi jetistikteri, onyń ǵylymı mańyzy jaıynda bilim berý.
2) Jas urpaqtyń patrıottyk, otanshyldyq sezimin oıata otyryp, elin, jerin, súıýge, kýrmetteýge tárbıeleý, ǵaryshkerlerge degen qurmet sezimge baýlý.
3) Fylymı jańalyqtardyń mańyzyn túsine bilý qabiletterin damytý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Ǵaryshkerler sýretteri, Baıqońyr – ǵarysh aılaǵy sýreti, planetalar sýretteri
Kirispe: Armysyzdar ata - analar, ulaǵatty ustazdar, oqýshylar. Jerdi qorshaǵan búkil dúnıe – Álem nemese Ǵarysh dep atalady. Ǵaryshqa jol 1957 jyly 4 qazanda ashyldy. Bul kúni burynǵy Keńes Odaǵynyń Jerdiń jasandy serigi ushyryldy. Al 1961 jyly 12 sáýirde adam balasy tarıhynda birinshi ret Iý. A. Gagarın ǵarysh kemesimen Jer sharyn aınala ushty. 12 sáýir tarıhqa «ǵaryshkerler kúni» degen atpen endi.
Aqjúnis:
Laıka - ǵaryshqa sapar shekken álemdegi tuńǵysh tirshilik ıesi.
1957 jyldyń 3 - qarashasynda ǵaryshqa salmaǵy alty keli, jasy eki jastan asqan Laıkany Spýtnık - 2 ǵarysh kemesimen ǵaryshqa attandyryp jiberdi. Ǵarysh kemesi ushyrylǵannan keıin, shamamen 5 - 7 saǵattan soń Laıka ǵaryshtaǵy temperatýranyń kúrt artýy men strestiń saldarynnan óledi. Synaqty uıymdastyrýshylar o bastan - aq Laıkanyń jerge qaıtýyn kútken joq. Olardyń josparlaýynsha Laıka ǵaryshta bir aptaǵa jýyq ýaqyt súrý kerek bolatyn.
Keńes odaǵynyń ǵalymdary Laıkamen birge eki ıtti jattyqtyrǵan bolatyn. Olar: Belka jáne Strelka. Osynaý úlken synaqty iske asyrý úshin Laıkany ushyrylýynan biraz jyldar aldyn ala komısıa qurylyp naqty sharalardy anyqtap otardy.
Keńestik ǵalymdar ǵaryshqa ıtterdi jibergen bolsa, óz kezeginde AQSH ǵalymdary synaq jasaý úshin shımpanzelerdi paıdalandy.
Aty álemge tarap ataqqa kenelgen Laıkanyń qurmetine ánder jazyldy. Tipti toptarynyń atyn ózgertken de ánshiler boldy. Ǵarysh kúnine oılastyryp ártúrli Ashyqhattar ázirlendi.
Faryshqa ushý
Bekzat Adamdar ǵaryshqa ushýdy armandaıtyn. Biraq ol qoldan kelmesteı kórinetin. Ǵaryshqa 1961 jyly 12 sáýir kúni tuńǵysh ret Iýrıı Gagarın ushty. Qazaqtan ǵaryshqa birinshi bolyp ushqan - Toqtar Áýbakirov. Biz qazaq ǵaryshkeri Talǵat Musabaevty da maqtan etemiz.
1991 jyly Toqtar Áýbakirov Qazaqstandyq baǵdarlama boıynsha ǵaryshqa jol tartty. 7táýlik 22saǵat, 12mınýt, 40sekýnd ǵarysh keńistiginde bolǵan Toqtar Áýbakirov tunǵysh qazaq ǵaryshkeri atandy.
Kasym Amanjolov
Jandos Ushqysh bolǵym keledi
Kóńili – darıa, oıy – aspan,
Asqar shyńnan boıy asqan.
Aı, kúnimen aspannyń
Ázildesken, syrlasqan
Ushqysh bolǵym keledi!
Aqúmit Kúnge kúlip, kúı tartqan,
Aıǵa ánin tyńdatqan,
Baqyt jyryn jyrlasa,
Tań sholpanyn qýantqan
Ushqysh bolǵym keledi!
Sara Muzdaı bolat kıingen,
Batpan qarý úıirgen,
Qorǵap baqyt uıasyn,
Tas túlekteı túıilgen
Ushqysh bolǵym keledi!
Samat Tańda týyp túlegen,
Tas túlekteı kóregen,
Kók qoınynda toıattap,
Shyń basynda túnegen
Ushqysh bolǵym keledi!
Qýandyq Ar, namysyn aqtaǵan,
Júrekke syr jattaǵan,
Týǵan elin - uıasyn,
Jan - tánimen saqtaǵan
Ushqysh bolǵym keledi!
Ushqysh bolmaı nemene,
Kýat bitti deneme!
Qanatym bar qaıyspas,
Ushqysh bolǵym keledi!
Albına Qazaqstandaǵy Baıqońyr aılaǵynyń qurylysy 1955 jyly bastalyp, 1957 jyly paıdalanýǵa berildi. Ǵarysh aılaǵyn salýǵa adam sırek ornalasqan jáne óndiris oryndarynan qashyq, Almaty - Máskeý temir jolynyń Kyzylqumnan ótetin aımaǵy tańdap alyndy.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan dúnıe júziniń túrli memleketterinen 150 - den astam ǵaryshkerler ǵaryshqa sapar shekti. Olar túrli ǵarysh apattary arqyly ǵaryshty, shaǵyn planetalardy zerttedi. Osy jerden”Kosmos”,”Proton”t. b. jerdiń jasandy serikteri ushyryldy. Beıbit maqsatta ǵylymı jumystar júrgizildi.
Kazirgi kezde Baıkońyr halyqaralyq ǵarysh aımaǵyna aınaldy. Bul alańnan AQSH, Fransıa, Úndistan, t. b. memleketterdiń ǵaryshkerler men ǵarysh kemeler ushyryldy.
1963 jyly 16 - shildede tuńǵysh áıel ǵaryshker, orys kyzy Valentına Tereshkova ushty.
Ǵarysh kemesi ushyrylatyn ǵarysh aımaǵy Qazaqstan jerinde Baıqońyrda ornalasqan.
Oljas Súleımenov
Aımıra Tuńǵysh ǵaryshker
Jazıra bar ma myna dalama teń!
Ǵaryshqa sol dalamdy ala ketem.
Aspannyń sáýirdegi san jolynda
Aq joly Gagarınnin ala bóten.
Osy jol qaıqań etip
Aspanǵa bir
Atylǵan asqaq shyńdaı
Asqanda qyr,
Saqına jasap ushyp
Muzbalaqtar,
Qonady tóńirekti basqanda ińir.
Sulyýhan El de - ana,
Tarıh ta - ana,
Óleń de - ana,
Anamyz - mynaý baıtaq ǵalam - dala.
Esimi Bostandyqtyń,
Tabıǵattyń –
Bári ana,
Anań barda alańdama!
Salbyrap parashútte noqat – denem,
Aqyryn
Jer – Anaǵa taqap kelem.
Tamasha!
Shyrqap kelem,
Jyrǵap kelem!
Nemene opat degen!
Apat degen!
Aqdıdar Qaıran, Jer!
Qadirli ana!
Aıaýly ana!
Kalyqtap kelip qaldy - aý taıaý balań.
Ósken jer,
Basqan jerim,
Týǵan ólke
Qondym kep kógalyna baıaý ǵana.
Bas ıip, ǵaryshyń men kógiń demde,
Oraldym,
Júzim jarqyn,-
Kóńilden de! -
Oraldym jeńispenen,
Jatty Jerim
Máz bolyp perzentinen jeńilgenge.
Salqynda,
Sabańa tús,
Qyzǵan kanym!
Kók ıiskep jata kettim,
Qyzǵanbaǵyn!
Tura tur,
Qaýsyrmasyn parashúttyń
Aǵytyp jibereıin,
Qyzǵaldaǵy
Án» Biz kosmanavt bolamyz»
Bekzat Juldyz - gazdan turatyn aspan denesi. Ol óz kýaty nátıjesinde ózi jaryq shyǵarady. Birneshe myń gradýs temperatýraǵa deıin qyzyp turǵan aspannyń jaryq denesi. Jerge eń jaqyn juldyz – Kún.
Bekslan Kún - Balqyǵan ystyq gazdy jarqyrap turǵan óte úlken shar. Kún men jerdiń ara qashyqtyǵy 150 mln. shaqyrym. Kúnniń betindegi temperatýra – 6000 myń gradýsqa teń. Kúnniń jylýy men jaryǵy adam, ósimdikter, janýarlar úshin óte qajet. Kúnniń tóńireginde Jerdi qosa eseptegende 9 iri aspan deneleri aınalyp júredi. Olar ǵalamshar (planeta) dep atalady.
Baljan Ǵalamsharlar - adasýshy juldyz degen sóz. Ǵalamshar – ózdiginen jaryq shyǵarmaıtyn salqyn deneler. Ǵalamsharlardyń juldyzdan aıyrmashylyǵy ózdiginen jaryq shyǵarý múmkinshiligi joq, kún sáýlesiniń shaǵylysýynan jarqyrap turady.
Aqylbek Sholpan – Kúnnen 108 mln. shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan 2 - shi ǵalamshar. Aýdan jaǵynan Jerden sál kishi. Kúndi 225 táýlikte aınalyp ótedi. Sholpandaǵy temperatýra +464 gradýs. Munda birde bir maqulyq ómir súre almaıdy.
Albına Mars – 4 - shi ǵalamshar. Onyń dıametri Jerden 2ese kishi. Kúndi 687 táýlikte aınalyp ótedi. Marstyń 2 serigi bar – Fobos jáne Deımos. Serikter Marsty aınala qozǵalýmen qatar Kúndi de Marspen birge aınalyp ótedi.
Jandos Iýpıter - Kún júıesindegi 5 - shi eń úlken ǵalamshar. Dıametri jaǵynan Jerden 11, 5 ese úlken. Kúndi 11, 9 jylda aınalyp ótedi. Iýpıterdiń 16 serigi bar. Sonyń ishinde Ganımed Kún júıesindegi eń úlken serik.
Esbol Satýrn – 6 - shy ǵalamshar. Ǵalamshardyń ereksheligi sansyz kóp tastardyń kesekterinen, muzdan jáne shań - tozańnan turatyn jalpaq jarqyraǵan saqına tárizdi bolyp kelýi. Dıametri Jerden 9, 5 ese úlken. Kúndi 29, 5 jylda aınalyp ótedi. Aınalasynda 17 serigi bar.
Ásel Ýran – 7 - shi ǵalamshar 18 ǵasyrda ashylǵan. 1781 jyly nemis astronomy Vılgelm Gershel ashty. Onyń kúnnen alystyǵy sonshalyq, kúnnen bólinip shyqqan jylýdy Jerge qaraǵanda 400 ese kem alady. 15 serigi bar. Kúndi 84 jylda aınalyp ótedi.
Aqjúnis Neptýn – 8 - shi ǵalamshar. 1846 jyly ǵylymǵa belgili boldy. Ony fransýz Ýrben Levere jańa aǵylshyn Djon Adams ashty. Qurylymy jaǵynan ýranǵa uqsas.
Móldir Plýton – Kún júıesindegi eń kishkentaı jáne eń alysta ornalasqan ǵalamshar. Kúnnen 6mlrd. shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Kúndi 247, 7 jylda aınalyp ótedi. Ǵalamshardyń jalǵyz serigi Haron 1930 jyly amerıkandyq astronom Klaıd Tombo ashty.
Aımıra Kameta – Quıryqty juldyz. Tastardan, shań - tozańdardan aralasqan alyp muzdardan turady.
Nurdáýlet Jer - Kúnniń sanaǵyndaǵy 3 - shi ǵalamshar. Kúnniń aınalasyndaǵy óziniń jolyn jer sekýndyna 30 km jyldamdyqpen ótedi. Jer betiniń jalpy aýdany 510 mln. km. kv. onyń 70%- y sý, qalǵan 29%- in qurlyq alyp jatyr.
Qaraqat Aı – jerdiń tabıǵı serigi, oǵan eń jaqyn aspan denesi. Aı – bizdiń ǵalamsharymyzdyń jalǵyz serigi. Aıdyń dıametri jerdikinen 4 ese kishi. Saǵatyna 28000km jyldamdyqpen ushatyn ǵarysh kemesinen Aıǵa 13saǵat 43mınýtta jetýge bolady. Kún jáne ony aınalyp júretin ǵalamsharlar men olardyń serikteri kún júıesin quraıdy. Sansyz juldyzdardyń jarqyrap kórinetinin jáne kórinbeıtinin jınaqtap adamdar ǵaryshtyq keńistik dep ataıdy. Ǵarysh keńistiginde shek joq. Ǵaryshtaǵy qashyqtyq ólshemi úshin kóp jaǵdaıda jaryqtyń taralý jyldamdyǵy birlik retinde alynady. Jaryq sekýndyna 300 myń km. jyldamdyqpen taralady. Ol jerge Aıdan 1, 3 sekýndta, Kúnnen 8 mınýttan astam ýaqytta jetedi.
Aqylbek Bizdiń ómir súretin ortamyz - Jer planetasy. Ǵarysh álemin kórý úshin zymyranmen ushý kajet. Zymyranmen ushyp barǵan ǵaryshkerler ǵarysh álemindegi ózgeristerdi sýretke túsirip zertteıdi. Ony jerge habarlap otyrady. Ǵaryshqa ushatyn ǵaryshkerler arnaıy kıimder kıedi. Skafandr dep atalatyn kıim - ǵaryshqa ushýǵa laıyqtalǵan kıim.
Álemdegi tuńǵysh ǵaryshker Iýrıı Gagarın 1961 jyly 12 sáýirde Baıqońyrdan adamzat tarıhyna tuńǵysh ret ǵaryshqa jol saldy.
Baljan 2 - shi bólim; Tuńǵysh qazaq ǵaryshkerleri.
Alysta týyp ósken bala jatty
Zymyrap kókti tilip bara jattym.
Menireý, mylqaý álem ortasyna
Armanyn alyp keldim adamzattyń,
Men, adal azamatpyn!
Eı, jarandar, qarandar
Kosmostan bar dosqa!
Álemge sálemdi joldaımyn,
Tynyshtyqty, tynyshtyqty qorǵaımyn.
Móldir Jer - Ana, netken kórkem ystyq ediń,
Esime Uly Otanym tústi meniń.
Jasampaz jurtym jebep turǵan kezde
Qashanda batyl da - men, kúshti de - men.
Esime tústiń, elim
Kóńili bar halyqtyń kókte búgin,
Alystan aıbyndy úni jetti elimniń,
Jar salar ‘tatý bol’dep bar álemge
Otannyń beıbitshilik kepterimin.
Álemge jetken únim.
Mańǵystaý oblysy, Qaraqıa aýdany,
Jetibaı №3orta memlekettik mekemesiniń
bastaýysh synyp muǵalimi Shontybaeva Gúlshara
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
Nobel syılyǵynyń laýreattary 12 - 22 sáýir aralyǵynda Phenom Metaverse (Fenom Metavers – vırtýaldy 3D keńistik) meta - áleminde ótetin IV Nobel festıvali barysynda arnaıy dárister oqıdy.
