1837 - 1847 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis
SHQO, Aıagóz aýdany,
«S. Ǵabbasov atyndaǵy JBBOM»KMM
Tarıh páni muǵalimi: Týleýov Talǵar Halyqbergenuly
Kenesary Qasymuly konferensıa sabaq
Sabaqtyń taqyryby: 1837 - 1847 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilisti zertteý nátıjesinde Qyrǵyz manaptarymen jáne Qoqanmen shaıqasqan kóterilisshilerdiń áskerı qımyldaryna baǵa berý;
- kóterilis basshylarynyń kóterilis barysyna yqpalyn baǵalaý; kóterilistiń sátsizdikke ushyraý sebepterin jáne kóterilistiń mańyzyn ashyp kórsetý.
2. Ózdiginen jumys isteý jáne salystyrmaly taldaý daǵdylarymen damytý:
- HVİİİ - HİH ǵasyrlardaǵy ult - azattyq qozǵalystardy oqytýda, qosymsha ádebıetterdi, tarıhı shyǵarmalardy paıdalana otyryp, ultjandylyqqa tárbıeleý;
- oqýshylardy kóterilistiń tarıhı mańyzyn jáne onyń HİH ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń ult - azattyq qozǵalysynda atqarǵan rólin túsinýge jeteleý;
- oqýshylardy júıeli oılaý, ózdiginen jáne top bolyp jumys isteý daǵdylaryn jetildirý.
3. Oqýshylardy óz elin súıýge, qandaı da bolmasyn óktemdilikke, kúsh kórsetýge qarsy tárbıeleý. Adamgershilik tárbıesin olardyń sanasyna sińirý;
- oqýshylardy eline, jerine, týǵan halqynyń dástúrine degen súıispenshilikke tárbıeleý;
Sabaqtyń túri: konferensıa
Sabaqtyń ádisi: izdenis, zertteý, pikirtalas, suraq - jaýap, áńgimelesý, mátinmen jumys, kartamen jumys, toptarmen jumys.
Sabaqtyń kórnekiligi: Kenesary Qasymulynyń sýreti; 1836 - 1837 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis kartasy; Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis týraly slaıd.
Kenesarynyń hattarynan úzindiler: «... Orystar nege bizge jer syılaýda? Ol jerler onsyz da bizge tıisti ǵoı....
Qazir kún saıyn bizdiń jerlerimizdi tartyp ala otyryp, ol jerlerge bekinister salyp, sonysymen halyqty óte qıyn jaǵdaıǵa jetkizýde.
Bul tek bizdiń bolashaǵymyz úshin ǵana emes, sonymen birge búgingi ómir súrýimizge de qaýipti...»
«... bizder, qazaqtar, mundaı qysymǵa shydaı almaı, lajsyzdan basymyzdyń aýǵan jaǵyna kóship júrdik. Biraq ta ol sóıtsek te tynyshtyq bermedi. Sol sebepti men, Kenesary Qasymuly, qolǵa qarý alyp uly kúresti bastaýǵa attandym. Qazaq halqyn orystardyń ezgisinen azat etemin...»
Sabaq barysy.
Uıymdastyrý kezeńi: Mahambet Ótemisulynyń kúıi - «Mahambet» (oryndaǵan 11 A synyp oqýshysy Qazybekqyzy Nazerke)
Kirispe: Mine, balalar, sender Mahambet aqynnyń «Mahambet» kúıin tyńdadyńyzdar. Táýelsizdik jolynda kúresken Kenesary, Mahambet, Isataı batyrlardyń erlikteri eshqashan umytylmaıdy, jaýjúrek batyr jerim dep, jurtym dep, zar eńirep, bozdap ótken bozdaq - Kenesary Qasymuly. Onyń ómirin, batyrlyǵyn biz bolashaq urpaqqa darytýymyz kerek.
Oqýshylar taqyrypqa sholý jasaıdy. 3 topqa bólinedi; tarıhshylar, ádebıetshiler, zertteýshiler.
Muǵalim:
1. Tarıhshylar toby: taqyrypty balalarǵa túsindiredi.
2. Zertteýshiler toby: kartadan kóterilis bolǵan aýmaqty kórsetip, shartty belgimen belgileıdi
3. Ádebıetshiler toby: Kenesary týraly óleńmen maǵlumat beredi.
4. Oqýshylarmen jumys: «Ult sanasyn oıatqan tulǵa» dep Kenesary Qasymuly jaıly sizder qandaı maǵlumattar bere alasyzdar? «Babalar basyna taǵzym»aýyldaǵy Qasabaı batyr jaıly onyń basyna baryp qaıtqan sátten slaıd - shoý.
1 - oqýshy - Eskenova Shynar:
- Kenesary Qasymuly 1802 jyly Kókshetaý oblysynda dúnıege kelgen. Qazaq halqynyń eń kórnekti, sońǵy hany Abylaıdyń nemeresi bolǵan, ol atasyna eliktegen jáne sonyń jolyn qýýshymyn dep eseptegen.
«Abylaı atam qonys etken jerler úshin kúresemin»- dep ashyq aıtqan edi.
2 - oqýshy Aljekeeva Marjan:
- Kenesary - jaýjúrek batyr, kórnekti qolbasshy, adamgershiligi mol adam, halyq bostandyǵy úshin kúresker degen ataqqa ıe bolǵan. Sondyqtan Kenesary Qasymulyn «Han Kene» dep ataǵan. Ol bala kúninde - aq qorqýdy bilmeıtin batyl bolǵan. Atpen júrip ań aýlaǵandy unatqan.
3 - oqýshy – Sadyrbekova Záýresh:
- 1837 jyly Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis bastaldy. Kóterilisshilerdiń basty maqsaty qazaqtardyń Reseılik patsha úkimeti tartyp alǵan ejelgi jerlerin ózderine qaıtaryp alý, qazaq jerlerine qurylǵan okrýgterdi taratý, otarshylar engizgen alym - salyqtardy joıý edi.
Kóterilisshiler alǵashynda patsha úkimetiniń saıasatyna jaramsaqtana qoldaǵan sultandar men bılerdiń aýyldaryn shaýyp alýdy, keıinirek shekara shebindegi áskerı bekinisterge, patsha úkimetiniń áskerı jasaqtaryna shabýyldaı bastady.
4 - oqýshy – Qabdyrahman Alýa:
- Kenesary jasaqtarynyń belsendi áskerı is - qımyly 1838 jyldyń tamyz aıynda bastaldy. Kenesary Qasymuly – azattyq qozǵalysynyń qolbasshysy, onyń áskeriniń ishinde qazaqtyń úsh júziniń de áıgili batyrlary boldy. Mysaly: Aǵybaı / Orta júzden/,
Iman Dýlatov /Amangeldiniń atasy/, Jolaman Tilenshıev /Kishi júzden/jáne Buǵybaı/Uly júzden/. Osy shaıqastarda Kenesary óziniń qolbasshylyq darynyn tanytty. Buǵan onyń Aqmola bekinisin basyp alǵany dálel.
5 - oqýshy – Amanjolova Ajar:
1841 jyldyń qyrkúıek aıynda úsh júzdiń bas qosqan jıynynda Kenesary Qasymuly han saılandy. Sóıtip Qazaq handyǵy qalpyna keltirildi. Ult - azattyq kúresti tabysty júrgizý úshin Kenesary han bir ortalyqtan basqarylatyn memleket qurdy. Kenesary han 20 myń sarbazdan turatyn ári jaýyngerlik qabileti kúshti turaqty ásker jasaqtady.
Otarshyldyqqa qarsy kúreske qazaqtardyń úsh júziniń bári birdeı belsene qatysýy patsha úkimetiniń záresin ushyrdy. Sondyqtan Reseı ımperatory kóterilisti basý úshin arnaıy jazalaýshy ásker shyǵardy. Buǵan qosa patsha úkimetine berilgen jergilikti sultandar A. Jantóreuly men B. Aıshýaquly bastaǵan ekinshi ásker jabdyqtaldy.
6 - oqýshy – Nazarbekov Aıbek:
Kenesarymen bolǵan soǵystyń uzaqqa sozylýy patsha úkimetine eleýli shyǵyn keltirdi. Sondyqtan Orynbor basshylyǵy 1845jyldyń aqpan aıynda Kenesary hanǵa Dolgov jáne Gern bastaǵan elshilik jiberdi.
Júrgizilgen kelissózder barysynda patsha úkimeti tarapynan Kenesary hanǵa oryndalýy múmkin emes talaptar qoıyldy. Han patsha úkimetiniń qoıǵan talaptarynyń birde - bireýin qabyl alǵan joq. Elshiler ketken soń han áskerı keńes shaqyryp, Jetisý aýmaǵyna qaraı kóshýge sheshim qabyldady.
7 - oqýshy – Qanapıanov Maqsut:
Osy kezeńderde Qoqan handyǵy Aral óńiri men Syr boıyndaǵy qazaqtardyń shuraıly jerlerin basyp alyp, áskerı bekinisterin sala bastaǵan edi. Kenesary men Qoqan handyǵy arasyndaǵy qarym - qatynastyń shıelenisýiniń ózindik sebebi bar bolǵan. Qoqan handyǵynyń bıleýshileri 1836 jyly baýyry Sarjan sultandy, 1840 jyly ákesi Qasym sultandy óltirgen bolatyn. Qoqan handyǵynyń otarynda bolǵan qazaq jerlerin azat etý kúresinde Kenesary han Janqoja Nurmaǵanbetuly batyrdyń kómegine súıendi. Sóıtip 1845 - 1846 jyldary Qoqan handyǵynyń birneshe bekinisterin shaýyp alyp, olardyń qazaqtarǵa ozbyrlyq jasaýyn toqtatty.
8 - oqýshy – Aıtbekova Jansaıa:
Patsha úkimeti Kenesary jasaǵyn yǵystyryp, Alataýdyń etegine kóshýge májbúr etti.
Kóterilisshiler qyrǵyz jerine jaqyn keldi. Bul kezde qyrǵyzdar Qoqan handyǵynyń yqpalynda bolǵan edi. Kenesary han soltústik qyrǵyz rýlarynyń bıleýshi manaptaryn ózine baǵynyp, otarlaýshylarǵa qarsy kúreske birigip shyǵýǵa shaqyrdy. Qyrǵyzdar Shyńǵyshan urpaǵyna baǵynýdan bas tartty. Onyń ústine qyrǵyzdar Abylaı hannyń qyrǵyz jerine jasaǵan joryqtaryn da umyta qoıǵan joq bolatyn.
1847 jyly Kenesary on myńdaı qolmen qyrǵyz jerine basyp kirdi. Tanys emes taýly shatqal arasynda qazaqtar abaısyzda qorshaýda qaldy. Sultan Rústem men Uly júzdiń yqpaldy bıi Sypataı jasaqtarynyń kenetten sheginip ketýi saldarynan kóterilisshiler qorshaýda qalyp, jeńilis tapty.
«S. Ǵabbasov atyndaǵy JBBOM»KMM
Tarıh páni muǵalimi: Týleýov Talǵar Halyqbergenuly
Kenesary Qasymuly konferensıa sabaq
Sabaqtyń taqyryby: 1837 - 1847 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilisti zertteý nátıjesinde Qyrǵyz manaptarymen jáne Qoqanmen shaıqasqan kóterilisshilerdiń áskerı qımyldaryna baǵa berý;
- kóterilis basshylarynyń kóterilis barysyna yqpalyn baǵalaý; kóterilistiń sátsizdikke ushyraý sebepterin jáne kóterilistiń mańyzyn ashyp kórsetý.
2. Ózdiginen jumys isteý jáne salystyrmaly taldaý daǵdylarymen damytý:
- HVİİİ - HİH ǵasyrlardaǵy ult - azattyq qozǵalystardy oqytýda, qosymsha ádebıetterdi, tarıhı shyǵarmalardy paıdalana otyryp, ultjandylyqqa tárbıeleý;
- oqýshylardy kóterilistiń tarıhı mańyzyn jáne onyń HİH ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń ult - azattyq qozǵalysynda atqarǵan rólin túsinýge jeteleý;
- oqýshylardy júıeli oılaý, ózdiginen jáne top bolyp jumys isteý daǵdylaryn jetildirý.
3. Oqýshylardy óz elin súıýge, qandaı da bolmasyn óktemdilikke, kúsh kórsetýge qarsy tárbıeleý. Adamgershilik tárbıesin olardyń sanasyna sińirý;
- oqýshylardy eline, jerine, týǵan halqynyń dástúrine degen súıispenshilikke tárbıeleý;
Sabaqtyń túri: konferensıa
Sabaqtyń ádisi: izdenis, zertteý, pikirtalas, suraq - jaýap, áńgimelesý, mátinmen jumys, kartamen jumys, toptarmen jumys.
Sabaqtyń kórnekiligi: Kenesary Qasymulynyń sýreti; 1836 - 1837 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis kartasy; Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis týraly slaıd.
Kenesarynyń hattarynan úzindiler: «... Orystar nege bizge jer syılaýda? Ol jerler onsyz da bizge tıisti ǵoı....
Qazir kún saıyn bizdiń jerlerimizdi tartyp ala otyryp, ol jerlerge bekinister salyp, sonysymen halyqty óte qıyn jaǵdaıǵa jetkizýde.
Bul tek bizdiń bolashaǵymyz úshin ǵana emes, sonymen birge búgingi ómir súrýimizge de qaýipti...»
«... bizder, qazaqtar, mundaı qysymǵa shydaı almaı, lajsyzdan basymyzdyń aýǵan jaǵyna kóship júrdik. Biraq ta ol sóıtsek te tynyshtyq bermedi. Sol sebepti men, Kenesary Qasymuly, qolǵa qarý alyp uly kúresti bastaýǵa attandym. Qazaq halqyn orystardyń ezgisinen azat etemin...»
Sabaq barysy.
Uıymdastyrý kezeńi: Mahambet Ótemisulynyń kúıi - «Mahambet» (oryndaǵan 11 A synyp oqýshysy Qazybekqyzy Nazerke)
Kirispe: Mine, balalar, sender Mahambet aqynnyń «Mahambet» kúıin tyńdadyńyzdar. Táýelsizdik jolynda kúresken Kenesary, Mahambet, Isataı batyrlardyń erlikteri eshqashan umytylmaıdy, jaýjúrek batyr jerim dep, jurtym dep, zar eńirep, bozdap ótken bozdaq - Kenesary Qasymuly. Onyń ómirin, batyrlyǵyn biz bolashaq urpaqqa darytýymyz kerek.
Oqýshylar taqyrypqa sholý jasaıdy. 3 topqa bólinedi; tarıhshylar, ádebıetshiler, zertteýshiler.
Muǵalim:
1. Tarıhshylar toby: taqyrypty balalarǵa túsindiredi.
2. Zertteýshiler toby: kartadan kóterilis bolǵan aýmaqty kórsetip, shartty belgimen belgileıdi
3. Ádebıetshiler toby: Kenesary týraly óleńmen maǵlumat beredi.
4. Oqýshylarmen jumys: «Ult sanasyn oıatqan tulǵa» dep Kenesary Qasymuly jaıly sizder qandaı maǵlumattar bere alasyzdar? «Babalar basyna taǵzym»aýyldaǵy Qasabaı batyr jaıly onyń basyna baryp qaıtqan sátten slaıd - shoý.
1 - oqýshy - Eskenova Shynar:
- Kenesary Qasymuly 1802 jyly Kókshetaý oblysynda dúnıege kelgen. Qazaq halqynyń eń kórnekti, sońǵy hany Abylaıdyń nemeresi bolǵan, ol atasyna eliktegen jáne sonyń jolyn qýýshymyn dep eseptegen.
«Abylaı atam qonys etken jerler úshin kúresemin»- dep ashyq aıtqan edi.
2 - oqýshy Aljekeeva Marjan:
- Kenesary - jaýjúrek batyr, kórnekti qolbasshy, adamgershiligi mol adam, halyq bostandyǵy úshin kúresker degen ataqqa ıe bolǵan. Sondyqtan Kenesary Qasymulyn «Han Kene» dep ataǵan. Ol bala kúninde - aq qorqýdy bilmeıtin batyl bolǵan. Atpen júrip ań aýlaǵandy unatqan.
3 - oqýshy – Sadyrbekova Záýresh:
- 1837 jyly Kenesary Qasymuly bastaǵan kóterilis bastaldy. Kóterilisshilerdiń basty maqsaty qazaqtardyń Reseılik patsha úkimeti tartyp alǵan ejelgi jerlerin ózderine qaıtaryp alý, qazaq jerlerine qurylǵan okrýgterdi taratý, otarshylar engizgen alym - salyqtardy joıý edi.
Kóterilisshiler alǵashynda patsha úkimetiniń saıasatyna jaramsaqtana qoldaǵan sultandar men bılerdiń aýyldaryn shaýyp alýdy, keıinirek shekara shebindegi áskerı bekinisterge, patsha úkimetiniń áskerı jasaqtaryna shabýyldaı bastady.
4 - oqýshy – Qabdyrahman Alýa:
- Kenesary jasaqtarynyń belsendi áskerı is - qımyly 1838 jyldyń tamyz aıynda bastaldy. Kenesary Qasymuly – azattyq qozǵalysynyń qolbasshysy, onyń áskeriniń ishinde qazaqtyń úsh júziniń de áıgili batyrlary boldy. Mysaly: Aǵybaı / Orta júzden/,
Iman Dýlatov /Amangeldiniń atasy/, Jolaman Tilenshıev /Kishi júzden/jáne Buǵybaı/Uly júzden/. Osy shaıqastarda Kenesary óziniń qolbasshylyq darynyn tanytty. Buǵan onyń Aqmola bekinisin basyp alǵany dálel.
5 - oqýshy – Amanjolova Ajar:
1841 jyldyń qyrkúıek aıynda úsh júzdiń bas qosqan jıynynda Kenesary Qasymuly han saılandy. Sóıtip Qazaq handyǵy qalpyna keltirildi. Ult - azattyq kúresti tabysty júrgizý úshin Kenesary han bir ortalyqtan basqarylatyn memleket qurdy. Kenesary han 20 myń sarbazdan turatyn ári jaýyngerlik qabileti kúshti turaqty ásker jasaqtady.
Otarshyldyqqa qarsy kúreske qazaqtardyń úsh júziniń bári birdeı belsene qatysýy patsha úkimetiniń záresin ushyrdy. Sondyqtan Reseı ımperatory kóterilisti basý úshin arnaıy jazalaýshy ásker shyǵardy. Buǵan qosa patsha úkimetine berilgen jergilikti sultandar A. Jantóreuly men B. Aıshýaquly bastaǵan ekinshi ásker jabdyqtaldy.
6 - oqýshy – Nazarbekov Aıbek:
Kenesarymen bolǵan soǵystyń uzaqqa sozylýy patsha úkimetine eleýli shyǵyn keltirdi. Sondyqtan Orynbor basshylyǵy 1845jyldyń aqpan aıynda Kenesary hanǵa Dolgov jáne Gern bastaǵan elshilik jiberdi.
Júrgizilgen kelissózder barysynda patsha úkimeti tarapynan Kenesary hanǵa oryndalýy múmkin emes talaptar qoıyldy. Han patsha úkimetiniń qoıǵan talaptarynyń birde - bireýin qabyl alǵan joq. Elshiler ketken soń han áskerı keńes shaqyryp, Jetisý aýmaǵyna qaraı kóshýge sheshim qabyldady.
7 - oqýshy – Qanapıanov Maqsut:
Osy kezeńderde Qoqan handyǵy Aral óńiri men Syr boıyndaǵy qazaqtardyń shuraıly jerlerin basyp alyp, áskerı bekinisterin sala bastaǵan edi. Kenesary men Qoqan handyǵy arasyndaǵy qarym - qatynastyń shıelenisýiniń ózindik sebebi bar bolǵan. Qoqan handyǵynyń bıleýshileri 1836 jyly baýyry Sarjan sultandy, 1840 jyly ákesi Qasym sultandy óltirgen bolatyn. Qoqan handyǵynyń otarynda bolǵan qazaq jerlerin azat etý kúresinde Kenesary han Janqoja Nurmaǵanbetuly batyrdyń kómegine súıendi. Sóıtip 1845 - 1846 jyldary Qoqan handyǵynyń birneshe bekinisterin shaýyp alyp, olardyń qazaqtarǵa ozbyrlyq jasaýyn toqtatty.
8 - oqýshy – Aıtbekova Jansaıa:
Patsha úkimeti Kenesary jasaǵyn yǵystyryp, Alataýdyń etegine kóshýge májbúr etti.
Kóterilisshiler qyrǵyz jerine jaqyn keldi. Bul kezde qyrǵyzdar Qoqan handyǵynyń yqpalynda bolǵan edi. Kenesary han soltústik qyrǵyz rýlarynyń bıleýshi manaptaryn ózine baǵynyp, otarlaýshylarǵa qarsy kúreske birigip shyǵýǵa shaqyrdy. Qyrǵyzdar Shyńǵyshan urpaǵyna baǵynýdan bas tartty. Onyń ústine qyrǵyzdar Abylaı hannyń qyrǵyz jerine jasaǵan joryqtaryn da umyta qoıǵan joq bolatyn.
1847 jyly Kenesary on myńdaı qolmen qyrǵyz jerine basyp kirdi. Tanys emes taýly shatqal arasynda qazaqtar abaısyzda qorshaýda qaldy. Sultan Rústem men Uly júzdiń yqpaldy bıi Sypataı jasaqtarynyń kenetten sheginip ketýi saldarynan kóterilisshiler qorshaýda qalyp, jeńilis tapty.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
