InfoHub Logo

1917 jylǵy eki revolúsıa kezeńindegi Qazaqstan 1917 jylǵy aqpanda patsha ókimetin qulatý Reseı men onyń ulttyq shet aımaqtaryndaǵy saıası kúshterdiń ornalasýyn túbirimen ózgertti. Aqpan revolúsıasynyń nátıjesinde qosókimet qalyptasty, bir jaǵynda býrjýazıa men býrjýazıalanǵan pomeshıkterdiń Ýaqytsha úkimeti paıda bolsa, ekinshi jaǵynda jumysshy jáne soldat depýtattarynyń múddesin kózdeıtin Keńester quryldy. Qosókimettiń máni mynadaı boldy: naqty bılikke ıe Ýaqytsha úkimettiń kúshti áleýmettik bazasy bolmady, al Keńester áleýmettik kúshke ıe bola turyp, naqty bılikke qol jetkize almady. Sońǵysynyń úmiti — áleýmettik jaǵynan tómengilerdiń tikeleı qoldaýyna súıene otyryp, bılikti revolúsıa arqyly basyp alý edi. Reseı men Qazaqstannyń saıası ómirinde sońǵy úrdis basymdyqqa ıe boldy.  Memlekettik Dýmanyń Ýaqytsha komıtetiniń qurylýy, ol komıtet arqyly Ýaqytsha úkimettiń dúnıege kelýi, jumysshy jáne soldat depýtattary Keńesiniń qurylýy týraly habar (negizinen jedelhat túrinde), Ýaqytsha úkimet pen Petrograd Keńesi Prezıdıýmynyń halyqqa joldaýy Qazaqstanǵa 1917 jyly naýryzdyń 2-3-inde kelip jetti. Ýaqytsha úkimet te, Petrograd Keńesi de alǵashqy kezde bir-birin jarysa tolyqtyrýmen boldy. Munyń ózinshe qısyndy jaǵy bar edi. Ýaqytsha úkimet qajetti zańdy ókilettikteri bar joǵarǵy memlekettik jalpyhalyqtyq saılanǵan organnyń erkin bildiretin taza qyzmettik apparat retinde áreket etti. Mundaı jaǵdaı jergilikti jerlerde, shet aımakqtarda áli de bılikke ıe, jazalaýshylyq qabiletinen aıyryla qoımaǵan kóne (patshalyq) búrokratıalyq basqarýdyń qarsylyǵyn birden basty. [1]

Petrograd Keńesiniń Prezıdıýmy óz kezeginde halyqtyń qajetti qoldaýyna ıe boldy, gýbernıalar men ýezerge tikeleı halyqtyq úkimet - Keńesterdi qurýǵa shaqyrǵan jedel hattar jiberdi. Mundaı áreket revolúsıanyń jeńisin bekite túsý úshin qajet boldy, óıtkeni bul aqpan jeńisin saqtap qalýǵa jáne býrjýazıanyń barlyq bılikterin shekteýge belgili mólsherde jaǵdaı týǵyzatyn edi.

Petrogradtan taraǵan nusqaýlar jer-jerde, onyń ishinde Qazaqstanda da qozǵalystyń eristeýine sebepshi boldy. Bir jaǵynda býrjýazıadyq elementter áreket etse, ekinshi jaǵynda revolúsıalyq-demokratıalyq kúshter qımyl jasady. Olar soǵan sáıkes Ýaqytsha úkimettiń jergilikti qurylymdaryn atqarýshy (azamattyq) komıtetter men revolúsıalyq bılik organdary — Keńester qurady. Ortalyqtaǵy sıaqty jergilikti jerlerde de Keńes qaıratkerleriniń atqarý komıtetiniń quramyna nemese kerisinshe atqarý komıtetindegilerdiń Keńes quramyna kirgen faktileri jıi kezdesip otyrdy. Lenınniń baǵalaýy boıynsha mundaı «eki dıktatýranyń ǵajaıyp jymdasýynyń  ózindik sebepteri bolýymen qatar, izinshe shıelenisti jaıtqa túrtki boldy, sebebi saıası selbesýshilerdiń el men Qazaqstandy damytý bolashaǵy týraly túsinikteri barynsha alshaq edi. [2]

Qazaqstandaǵy qos ókimet jáne onyń erekshelikteri:Atqarý komıtetterin qurý da, Keńesterdi qurý isi de óte tez júrdi, alaıda atqarý komıtetteri isti tezirek uıymdastyryp otyrdy, sebebi olar qalalyq uıymdardyń jergilikti ózin-ózi basqarý aktıvterine (qalalyq dýmalarǵa), áskerı-kásiporyn komıtetterine arqa súıedi.Sóıtip 4 naýryzdyń  keshinde Petropavldaǵy qalalyq dýmanyń májilisinde qoǵamdyq qaýipsizdik koalınıalyq komıteti qurylyp, ol atqarý komıtetiniń qyzmetimen aınalysa bastady. Onyń quramyna konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıanyń jergilikti uıymdarynyń músheleri (kadetter), iri saýdagerler men óndiris ıeleri A. Cheremısov, Kazansev, Mazov, Nagatkınder kirdi. Semeı «qoǵamdyq uıymdarynyń oblystyq atqarý komıteti men áskerdi» K.P. Láshkeevıch basqardy, qalǵan 34 qyzmet ornynyń 16-sy kásiporyn ıeleri men saýdagerlerge, 8-i ofıserlerge, 7-eýi aýqatty sharýalarǵa, jumysshylarǵa, soldattar men qyzmetshilerge tıdi. Pavlodar ýezi Ertis qalasynyń atqarý komıteti 8 naýryzda, 12 adamnan: 2 qyzmetker, 1 saýdager, 1 jumysshy, 8 aýqatty sharýadan quryldy. Basynda qyzmetker M. Romanovskıı otyrǵan, hatshylyqty horýnjıı Domashnev atqarǵan Oral Atqarý komıtetiniń quramy da shamamen osyǵan uqsas boldy. [3]

1917 jylǵy 9 naýryzda «Semeı oblystyq atqarý komıtetiniń búlleteni», ýezik atqarý komıtetteri — Zaısanda, Pavlodarda, Kókpektide Ýaqytsha úkimettin jergilikti uıymdary uıymdastyrylǵany týraly habarlady. Jekelegen qalalarda (Oral, Vernyı, Aqmola, Semeı, Áýlıeata) alǵashqy qyrǵyz (qazaq) jáne musylman komıtetteri quryldy. Olardy uıymdastyrýdyń bastamashylary Á.N. Bokeıhanov bastaǵan qazaq ıntellıgensıasynyń lıberaldyq-demokratıalyq kósemderimen tyǵyz baılanysta boldy. Aqpan revolúsıasy jeńisiniń habary jetken boıda tyl jumysshylarynyń taǵdyryn sheshý úshin qazaq jurtshylyǵy jibergen, bul kezde Mınskide turǵan 15 adam Qazaqstandaǵy óz jaqtastaryna úndeý hat jiberdi. Bul úndeýge Á. Bokeıhanov, M. Dýlatov, M. Esbolov, N. Torequlov, T. Jamanmurynov jáne basqalar qol koıyp, ony M.Tynyshbaev (Chernáev k.), A. Turlybaev (Omby q.), A. Sátbaev (Pavlodar k.), R. Mársekov pen T. Ibragımov (Semeı k.), S. Jylkaıdarov (Atbasar q.), X. Dosmuhamedov (Oıyl q.), T. Shonanov (Yrǵyz q.), K. Qojyqov (Ándijan k.), aǵaıyndy Turysbekovter (Qapal q.), B. Karaldın, O. Almasov (Torǵaı q.) jáne basqalardyń attaryna (barlyǵy 25 mekenjaı boıynsha) jiberilgen bolatyn. Bul úndeýde bylaı dep jazyldy: «Qazaqtarǵa, janarǵan Reseıdiń erkin azamattaryna!

Reseıdiń barlyq halyqtary úshin erkindiktiń, teńdik pen týysqandyqtyń tańy atty. Jańa qurylys pen jańa úkimetke qoldaý kórsetý úshin qazaqtar uıymdasýy qajet. Jańa qurylysty qoldaıtyn barlyq ulttar tyǵyz baılanysta jumys isteýi kerek. Qazaqtar Quryltaı jınalysyna daıyndalýǵa jáne oǵan laıyqty kandıdattar tańdaýǵa tıis. Sizderdi burynǵy qazaqishilik daý-damaıdy, otbasy, oshaq qasylyq urys-keristi tastaýǵa, halyqty birigý men ádildiktiń uranyn kóterýge shaqyramyz!

Jer máselesin tezdetip talqyǵa salyńyzdar. Bizdiń uranymyz - «demokratıaly respýblıka», jer odan ónim óndiretin malshylar men eginshilerge tıesili. Qudaıdan basqa eshteńeden de qoryqpańyzdar! Ádildikpen qımyl jasańdar, jańa úkimetti qoldańdar. Azyq-túlikpen maıdandaǵy bizdiń jumysshylar máselesi boıynsha ókiletti mınıstrlikke qoldaý kórsetinder. Halyqtyń pikirin jarıa etip otyryńdar...»

Úndeý qyzmettiń negizgi úsh baǵyty boıynsha arnaıy maqsat qoıǵanyn ańdaý qıyn emes. Olar:

1. saıasattaǵy basty oryn jalpyreseılik máselelerdi jáne birinshi kezekte bılik pen eldiń bolashaq qurylysy týraly máseleni qamtýǵa tıis (jańa úkimetke qoldaý kórsetý, uran - «demokratıalyq respýblıka»);
2. otyryqshylar men kóshpeli eldiń múddelerin esepke ala otyryp, jer máselesi keshenin tezdetip kún tártibine qoıý qajet;
3. quryltaı jınalysynyń saılaýyna, halyqty bir týdyń astyna toptasýǵa, burynǵy baǵynyshtylyq pen qarańǵylyqty joıýǵa myktap ázirlený talap etiledi («Eshkimnen qoryqpańyzdar...»).

Jergilikti jerlerde qazaq jáne musylman halyqtary komıtetteriniń júıesin qurý máselesi boıynsha edáýir belsendi jumystar júrgizildi. Naýryz ben sáýirdiń birinshi jartysy aralyǵynda bul komıtetter is júzinde búkil Qazaqstan aýmaǵyn qamtydy jáne sıezer ótkizip, onda joǵaryda atalǵan 15 qazaq qaıratkerleriniń úndeýine túsinik beretin qujattar qaraldy.

Qazaq komıtetteri Ýaqytsha úkimetke halyqtyń ózekti jalpy ulttyq múddelerin usynýǵa jáne olardy tabandylyqpen qorǵaýǵa tyrysatyn demokratıalyq baǵyttaǵy qoǵamdyq uıymdar ekenin kórsetti. Úndeý avtorlarynyń bir bóligi Memlekettik Dýmanyń múshesi I.A. Ahtámovtyń shaqyrýymen Petrogradqa musylmandar keńesine keldi. Oǵan Qazaqstannan N. Qurbanǵalıev, Á.N. Bókeıhanov, A. Kenjın, J. Seıdalın, M. Dýlatov jáne M. Boshtaevtar qatysty. Pikir alysýdan keıin musylman uıymyn úılestiretin ortalyq musylman búrosyn qurý jáne Búkilreseılik musylmandar sezin shaqyrý qajet dep tapty.

Keńeske qatysýshylardyń basym kópshiligi úgit-nasıhat jumystaryn júrgizý úshin birden týǵan ólkelerine júrip ketti. Á. N. Bókeıhanov konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıanyń VII seziniń (25-28 naýryz, 1917 jyl) delegaty retinde Petrogradta aıaldap qaldy. Bul partıanyń saıası baǵyty Ýaqytsha úkimetti tolyǵymen qoldaýdy, «jaýdy tolyq jáne túpkilikti jeńip shyqqansha soǵysty jalǵastyra berýdi», Quryltaı jınalysynyń tuǵyrnamasynda agrarlyq jáne Ulttyq máselelerdi sheshýdi anyqtap berdi.[4]

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Qazaqstan tarıhy (kóne zamannan búginge deıin). Bes tomdyq. 4-tom. – Almaty: «Atamura», 2010, 752 bet
2. K. Nurpeıisovtiń «Alash hám Alashorda eńbegi 92—114-bet
3. Shoqaı M. Túrkistannyń qıly taǵdyry. A., 1992, 116, 117, 188-6.
4. Qul-Muhammed M. Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolúsıasy. Almaty: Atamura, 1998, 152, 150-6.

Qorqyt ata atyndaǵy
Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiń
Tarıh mamandyǵynyń magıstranty
Nıazbek Aıakóz Ádilhanqyzy

---