InfoHub Logo

Qazaqtyń bas aqyny Abaı (shyn aty Ibrahım) Qunanbaev. Onan asqan burynǵy-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq. Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdy bilmeıtin adam joq. Aqmolamen sybaılas Torǵaı oblysynda Abaıdy biletin  adam kem, quty, joq dep aıtsa da bolarlyq. Olaı bolýy sózi basylmaǵandyqtan, Abaıdyń  sózderi kitap bolyp basylyp shyqqansha Abaıdyń aty da, sózi de Torǵaı oblysynda estilmeýshi edi. Aqmola, Semeı oblystarynda Abaıdyń atyn, sózin estimedim degenge nedáýir tańyrqap qalady. Men eń áýeli Aqmola oblysyna barǵanymda Abaıdy bilmegenime, sózin estigenim joq degenime tańyrqap qalýshy edi.

Qaı jerde aqyndar jaıynan ıa aqyndardyń sózderi jaıynan áńgime bolsa, Abaıdyń sózin maqtamaıtyn adam bolmady. Abaıdyń sózin kórmeı turǵanda, maqtaǵandaryna senbeı, qazaq úkilegen óz qunanyn ózgelerdiń tulparynan artyq kóretin minezi bolýshy edi,  maqtap otyrǵan Abaıy bizdiń Ábýbákir, Seıdahmet, Aqmoldalarymyz syqyldy bireý ǵoı  dep júrdim.  

1903-shi jyly qolyma Abaı sózderi jazylǵan dápter tústi. Oqyp qarasam, basqa  aqyndardyń sózindeı emes. Olar sózinen basqalyǵy sonsha, áýelgi kezde jatyrqap, kópke deıin tosańsyp otyrasyń. Sózi az, maǵynasy kóp, tereń. Buryn estimegen adamǵa shapshań oqyp shyqsań, túsinip, kóbiniń maǵynasyna jete almaı qalady. Kóp sózderin oılanyp daǵdylanǵan adamdar bolmasa, myń ara oqysa da túsine almaıdy. Ne maǵynada aıtylǵany bireý baıandap uqtyrǵanda ǵana biledi. Sondyqtan Abaı sózderi jalpy adamnyń túsinýine  aýyr tıetini ras. Biraq ol aýyrlyq Abaıdyń aıta almaǵanynan kemshilik emes, oqýshylardyń túsinerlik dárejege jete almaǵanynan bolatyn kemshilik. Olaı bolǵanda,  aıyp jazýshyda emes, oqýshyda. Ne nárse jaıynan jazsa da Abaı túsindirip, tamyryn, ishki syryn, qasıetin qarmaı jazady. Onyń syryn, qasıetin bilip jazǵan soń, sóziniń bári  oqýlyqqa tirelip, oqýshylardyń bilimine syn bolyp tabylady. Oqýshy sózdi synasa, sóz oqýshyny da synaıdy. Abaı sózi zamanyndaǵy aqyndardan oqshaý, olar sózinen úzdik, artyq. Ol oqshaýlyq, basqa aqyndardan Abaıdyń jalǵyz sózinde ǵana emes, ózinde de bolǵan. Abaıdyń qandaı bolǵanyn kózben kórmesek te, kórgenderdiń aıtýynan bilemiz. Sóziniń qandaı ekendigin sóılegen soń, óziniń de qandaı ekenin aıtyp,túsindirip ótkenimiz teris bolmas.

Abaı 1845-shi jyly týǵan. Jyly jylan eken. Ibrahım degen atyn buzyp, Abaı dep at  qoıǵan sheshesi eken. Sheshesiniń súıip qoıǵan aty el arasynda shyn atynan kóbirek aıtylady. Abaı 10 jasynan 13 jasqa sheıin qyrda musylmansha oqyǵan. 13 jasqa  shyǵarda Semeıde Ahmed Rızanyń medresesinde oqyǵan. Medresede oqyp júrgende 3 aıdaı oryssha da oqyǵan. 4 jyl musylmansha oqyp, 3 aı oryssha oqyp, sonymen oqýdy qoıǵan. 15 jasynda-aq, balalyq qylmaı, úlkenderdiń qataryna kire bastaǵan. Qazaqty meńgerip, halyqqa arany júrip turǵan tórelermen ákesi Qunanbaı talasqanda, Abaı  ákesine seriktikke jaraı bastaǵan. 20 jasynda el ishindegi belgili bir shesheni atana  bastaǵan. Zerektikpen estigenin umytpaǵan. El ishindegi saqtalǵan qazaqtyń burynǵy ótken bıleriniń bıligi, sheshenderiniń sóılegen sózi, kósemderdiń istegen isi, úlgili sózder,  unasymdy ázilder, maqaldar, mysaldar sıaqty nárselerdi Abaı kóp biledi eken. Abaıdyń ózi teksergish bolǵan soń, onyń óleńin tekserip, qata shyǵaryp eshkim jaryta almaıdy. Abaıdyń qandaı synshy, sóz teksergish ekendigin tómendegi sózinen baıqaýǵa  bolady:

Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep-tegis, jumyr kelsin aınalasy.
Bóten sózben bylǵansa sóz arasy,
Ol - aqynnyń bilimsiz bısharasy.
Aıtýshy men tyńdaýshy kóbi nadan,
Bul jurttyń sóz tanymas bir parasy.
Áýeli aıat, hadıs - sózdiń basy,
Qosarly beıitsymal keldi arasy.
Qısynymen qyzyqty bolmasa sóz,
Nege aıtsyn Paıǵambar men ony Allasy.
Meshittiń qutpa oqyǵan ǵulamasy,
Minájat ýálılerdiń zarnalasy.
Bir sózin bir sózine qıystyrar,
Árbiri kelgeninshe óz shamasy.
Óleńge árkimniń-aq bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?
Burynǵy eski bıdi tursam barlap,
Maqaldap aıtady eken sóz qosarlap.
Aqyndary aqylsyz, nadan kelip,
Kór-jerdi óleń qypty joqtan qarmap.
Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtaý óleń aıtypty árkimge arnap.
Ár elden óleńmenen qaıyr tilep,
Ketirgen sóz qadirin jurtty sharlap.
Mal úshin tilin bezep, janyn jaldap,
Mal surap bireýdi aldap, bireýdi arbap,
Jat elde qaıyrshylyq qylyp júrip,
Óz elin baı dep maqtar, Qudaı qarǵap.
Qaıda baı, maqtanshaqqa barǵan tańdap,
Jısa da baı bolmapty qansha maldy ap.
Qazaqqa óleń degen bir qadirsiz,
Byljyraq kórinedi solardy ańdap.
Eski bıshe otyrman bos maqaldap,
Eski aqynsha mal úshin turman zarlap.
Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel!
Senderge de keleıin endi aıańdap.
Batyrdy aıtsam el shaýyp alǵan talap,
Qyzdy aıtsam, qyzyqty aıtsam qyzdyrmalap,
Ánsheıin kún ótkizbek áńgimege
Tyńdar ediń ár sózin myńǵa  

Abaıdyń asylyn tanyp, durys baǵa bergen nársesi jalpy óleń emes, kóp nárseni Abaı  sóz qylǵan; sol sózderiniń ishinde Abaıdyń ár nárseniń asylyn tanyǵany, bilgeni kórinedi. Abaıdyń ólenderi qazaqtyń basqa aqyndarynyń óleńinen úzdik artyqtyǵy ár nárseniń bergi jaǵyn almaı, arǵy asylynan qarap sóılegendikten. Basqa aqyndardyń sózge sheberligi, sheshendigi Abaıdan kem bolmasa da, bilimi kem bolǵandyǵy daýsyz. Abaı sózinen Ábýbákirdiń "shaıdy, kebisti árkim tutynyp ketkeni asyldy qorlaý boldy" dep qaıǵyrǵan sózderi tabylmaıdy. Basqa aqyndar az bilimin sózdiń ajarymen toltyrýǵa tyrysqan. Abaı sózdiń ajaryna qaramaı, sypaıylyǵyna qaramaı, ár nárseniń bar qalybyn sol qalybynsha durys aıtýdy súıgen. Mysaly, "Attyń syny" degen óleńinde sypaıyshylyq júzinen qulaqqa jaǵymsyz tıetin sázder bar; biraq attyń synyna kerek  músheleri bolǵan soń, olaryn aıtpasa, attyń syny tolyq bolyp shyqpas edi. Abaıdyń "Attyń syny" degen óleńin oqyǵanyńda, kóz aldyńda sol jaqsy attyń ózi turǵandaı, pishini kelip elesteıtini, jaqsy atqa bitetin múshelerdiń birin qaldyrmaı jazǵandyqtan. Abaı kóp nárseni bilgen, bilgen nárselerin jazǵanda, "mynaý halyqqa túsinýge aýyr bolar, mynanyń sypaıyshylyqqa kemshiligi bolar" dep, taıaqtan tartynbaǵan. Haqıqatty haqıqat qalybynda, tereńdi tereń qalpynda jazǵan. Haqıqatty tanýǵa, tereńnen sóıleýge, boıyna bitken zerektiktiń ústine, Abaı ártúrli Eýropa bilim ıesileriniń kitaptaryn oqyǵan. Tárjima halin, jazýshy Ǵalıhan Bókeıhanovtyń aıtýyna qaraǵanda, Abaı Spenser, Lýıs, Dreper degen Eýropanyń tereń pikirli adamdarynyń kitaptaryn oqyǵan. Óleń jazýshylardan orystyń Lermontov degen tereń pikirli aqynynyń óleńderin súıip oqyǵan. Sondyqtan Abaıdyń tereń pikirli sózderin qarapaıym jurttyń kóbi uǵa  almaı, aýyrsynady. Abaıdyń óleńderin myń qaıtara oqyp, jattap alyp júrgen adamdardyń da Abaıdyń keıbir óleńderiniń maǵynasyn túsinip jetpeı júrgenderin baıqaǵanym bar, quty, osynyń maǵynasy ne dep suraǵandary da bar. Sol ólendi alyp qarasaq, aıtylǵan pikirde, ol pikirdi sózben kelistirip aıtýynda esh kemshilik joq.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ultty Ýnıversıteti Tarıh kafedrasynyn dosenti: T.Ǵ.Q Jumadil Mahabbat Toqtarqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq  Ulttyq Ýnıversıtetiniń 1-shi kýrs stýdentteri