InfoHub Logo

Shoqan atamyzdaı qazir Qazaqstanda ataqty tarıhshy, etnograf, geograf adamdar az, joq dep sanasada bolady. Qazirgi tańda keı jastar esimin estisede eńbegin múlde bilmeıdi. Sol sebepti osy maqala arqyly búkil jastarǵa Shoqan Ýálıhanovtyń eńbekterinpash etkizip, qazaqtyń azamattaryn Shoqandaı tulǵa bolýǵa shaqyramyz.

Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov (shyn esimi Muhammed Qanafıa) 1835 jyly Qostanaı oblysy, Sarykól aýdany, Qusmuryn jerinde dúnıege kelgen. Shoqan Ýálıhanov — qazaqtyń uly ǵalymy, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstanda týǵan demokrattyq, aǵartýshylyq mádenıettiń tuńǵysh ókilderiniń biri, shyǵystanýshy, tarıhshy, fólklorshy, etnograf, geograf, aǵartýshy.

1847 jyly 12 jasar Shoqandy ákesi sol kezdegi eń tańdaýly oqý orny bolyp eseptelgen Sibir kadeti korpýsyna oqýǵa ornalastyrady. Shoqannyń búkil keleshegi men ǵylym, óner jolyndaǵy talantyn ashýda bul oqý ornynyń mańyzy erekshe boldy.

Kadet korpýsyna alǵash oqýǵa túsken kezde Shoqan orys tilin bilmese de óziniń zerektigimen tildi tez úırendi. Samat: Oǵan ásirese orys tili men ádebıeti oqytýshysy, shyǵystanýshy Kostyleskıı men tarıh pániniń oqytýshysy Gonsevskıı kúshti yqpal etti. Pýshkın, Gogol, Lermontov, Gersen, Belınskıı t. b. orys klasıkterin jáne batys ádebıetinen Dıkkens, Tekkereı, Rýsso shyǵarmalaryn, «Sovremennık» jýrnalyn úzbeı oqyp, áleýmettik ómirdiń jáne ádebıet aǵymynyń qaı baǵytta, qalaı damyp bara jatqandyǵyn ańǵara alatyn, óz keziniń sanaly azamatynyń biri bolǵan. Qyraǵyda zeıindi Shoqanǵa sýret salý óneri sol kezdiń ózinde-aq; halyq ómirin beıneleýdiń tamasha bir quraly bolyp tabylady. Týǵan jeri Syrymbettiń jazǵy jaılaýlar men meken qonystarynyń sýretin salýmen shuǵyldanady.

1847-1852 jyldarda salǵan sýretterin Shoqan "korpýstan elge demalysqa barǵan kezde salǵan sýretter" –dep ataıdy. G. N. Potanın: "Kadet korpýsynyń sońǵy kýrstarynda oqyp júrgen kezimizde Shoqan óziniń áńgimelerimen meniń dápterimdi toltyrdy. Biz qazaqtardyń suńqar salyp, saıat qurý saltyn tolyq jazyp aldyq. Shoqan suńqardy qalaı baptap kútýdiń ádisin óte jaqsy biletin. Daýylpaz ben suńqardyń t. b. sýretterin salyp, ol meniń jazbamdy tolyqtyra túsetin", – dep jazdy. Munyń ózi Shoqan óneriniń jan-jaqty ekenin, oǵan kýrstastarynyń qyzyǵyp, erekshe qurmetpen qaraǵanyn dáleldeı túsedi.

Kadet korpýsyn 1853 jyly on jeti jasynda bitirgen Shoqan Batys Sibir general gýbernatorynyń keńsesinde qyzmetke qaldyrylady. Bir jyldan keıin Batys Sibir men Qazaqstannyń soltústik shyǵys aýdandaryn basqaratyn general gýbernator Gasforttyń adútanty bolyp taǵaıyndalady.

1855 jyly Batys Sibir general-gýbernatorymen birge Semeı, Aıagóz, Qapal arqyly Almatyǵa deıin kelip qaıtady. Osy saparynda qazaq, qyrǵyz, aýyz ádebıetiniń úlgilerin, tarıhy men etnografıasynyń materıaldaryn jınaı júredi.

1856 jyly polkovnık M. M. Homentovskıı basqarǵan áskerı-ǵylymı Ystyqkól ekspedısıasyna qatysyp, qyrǵyz elin jete zertteıdi. Qyrǵyzdar men Uly júz qazaqtarynyń tarıhy, etnografıasy jaıly málimetter jınaıdy, aýyz ádebıetiniń nusqalaryn jazyp alady. Osy saparlarda jınaǵan materıaldardy ol «Jońǵarıa ocherkteri», «Qyrǵyzdar týraly jazbalar», «Qazaqtyń halyq poezıasynyń túrleri týraly», «Ystyqkól saparynyń kúndeligi», «Qytaı ımperıasynyń batys ólkesi jáne Qulja qalasy» atty eńbekterin jazýǵa paıdalanady.

Sh. Ýálıhanov 1856 jyly asa kórnekti ǵalym, belgili geograf P. S. Semenov-Tán-SHanskıımen tanysty. Ol jas qazaqǵalymnyń qabiletine shyn nıetimen súısine qaıran qaldy.

1857 jyly P. S. Semenov-Tán-SHanskııdiń usynýymen Sh. Ýálıhanov Orys geografıalyq qoǵamynyń tolyq músheligine qabyldandy. 1857 jyly Shoqan Alataý qyrǵyzdaryna sapar shegip, onyń tarıhyn, etnografıasyn jáne halyqtyq poezıasyn zerttedi. Kyrǵyz halqynyń ensıklopedıalyqdastany «Manasty» jazyp aldy.

1858 —1859 jyldardaǵy Shoqannyń Qashǵarıaǵa sapary ǵalymdyq, aǵartýshylyq salasyndaǵy eńbeginiń jańa beleske kóterilýine jol ashty. Qashǵarıa ol kezde Reseı tarapynan zerttelmegen ólke bolatyn. Saýdager retinde Qashǵarıaǵa qupıa barǵan Shoqan, ólkeniń ekonomıkalyq saıası qurylymyn zerttep, onyń tarıhy men etnografıasynan kóptegen materıaldar jınaıdy. Qashǵarıaǵa saparynan keıin Syrtqy ister mınıstrligi Azıa departamentiniń arnaıy shaqyrýymen Peterbýrgte kelip, sonda bir jyldaı turyp ǵylymı jumystarmen aınalysady. Alaıda týberkýlez aýrýy meńdegendikten Peterbýrgten elge, Syrymbetke oralady. Týǵan halqynyń eki jaqty qanaýda ezilgenin kórip, 1862 jylǵy saılaýda Atbasar okrýgynyńaǵa sultany bolýǵa talpynady. Biraq ol bul maqsatyn oryndaı almaıdy. Shoqan qarsylasynan kóp daýys alyp jeńiske jetkenimen, general-gýbernator onyń halyq arasynda yqpaly men bedeli zor bolyp ketedi dep seskenip, «naýqasyna baılanysty qyzmetten bas tartty»degen ótirik syltaýmen aǵa sultandyqqa bekitpeı qoıady.

1864 jyly naýryz aıynda Shoqan polkovnık Chernáevtiń shaqyrýymen Áýlıeata joryǵyna qosylady. Orys ımperıasynyń Ońtústik Qazaqstan men Orta Azıany Reseı qaramaǵyna baǵyndyrý maqsatyn kózdegen bul joryqqa aýdarmashy, jergilikti halyqpen beıbit mámilegerlik kelisimder jasaý úshin qatysqan ol, polkovnık Chernáevtiń Áýlıeatany alý kezinde sháhar halqyna jasaǵan jaýyzdyǵyn kórgesin, renjip, keıin qaıtady. Sodan Vernyı qalasyna kelip, odan ári Tezek tóreniń aýylynda turaqtap qalady. Sonda Tezektiń nemere qaryndasy Aısaryǵa úılenedi. Sóıtip júrgende eski ókpe aýrýy qaıta qozyp, Shoqan 1865 jyldyń sáýirinde qaıtys bolady.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti Tarıh kafedrasynyń dosenti: T. Ǵ. Q Jumadil Mahabbat Toqtarqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń 1-kýrs stýdentteri

---