InfoHub Logo

Sabaqtyń maqsaty: Kompozıtor týraly tolyq maǵlumat berý, shyǵarmalaryn tyńdap, úıretý arqyly oqýshylardyń boıyna tabıǵat ásemdigin, sulýlyǵyn sezinýge úıretý.
Bilimdilik: Án aıtýdaǵy daýys kólemin, tynys alý erekshelikterin, dıksıasyn, bir - birin tyńdaýǵa baýlý.
Tárbıelik: Ónerdi súıýge, shyǵarmashylyqqa, adamgershilikke, eńbekke tárbıeleý.
Damytýshylyq: Este saqtaý qabiletterin, oı - óristerin, mýzykaǵa qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Sabaqtyń túri: aralas - sabaqtas sabaq
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, oı - qozǵaý, suraq - jaýap, án úıretý, sózjumbaq sheshý.
Sabaqtyń kórnekiligi: sýretter, úntaspa, baıan, ınteraktıvti taqta, baıan.
Pánaralyq baılanys: ádebıet, tarıh, qazaq tili.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý: Mýzykamen klasqa kirý. «Qaratorǵaı»Aqan seri áni
- Salamatsyzdar ma, balalar!
- Salamatsyz ba, apaı!
- Búgingi sabaqtaǵy kóńil - kúıleriń qandaı?
- Jaqsy.
- Búgin bizde erekshe kún. Sizderge búgin qonaqtar keldi. Sabaqqa jaqsy atsalysyp otyramyz. Bárimiz bir - birimizge búgingi sabaqqa sáttilik tilep, sabaqty bastaımyz.
- Kezekshi kim? Klasta kim joq?
- Úıge qandaı tapsyrma berildi?

Klasty úsh topqa bóldik. «Segiz seri»toby, «Aqan seri»toby, «Birjan sal»toby.
«Segiz seri»tobynyń basshysy - Qýanysh.
«Aqan seri»tobynyń basshysy - Aıdyn.
«Birjan sal»tobynyń basshysy - Dastan.

- Segiz seri, Aqan seri, Birjan sal kimder?
- Ánshi, aqyn, kompozıtorlar.
- Endeshe osy sózderge baılanysty sózjumbaqtar sheshemiz.
İ - top. «Segiz seri»toby - «Ánshi»sózjumbaǵyn sheshedi. Ánshi dep kimdi aıtady? Ánshi - Jazǵan ándi oryndaýshy.
1. Aqylyń bolsa - tyńda.
2. Mýzyka zertteýshisi A. Eıhgorn 1880 jyly qazaqtar arasynan bul aspapty kórgen.
3. Tilshikti aspap.
4. Saramen aıtysqan aqyn.

İİ - top. «Aqan seri»toby - «Aqyn» sózjumbaǵyn sheshedi. Aqyn - dep kimdi aıtady? Aqyn - ánniń sózin, mátinin jazady.
1. Qazaq halqynda ulttyq bılerdi súıemeldeıtin silkimeli aspap.
2. Kúı atasy.
3. «Gákký»ániniń avtory.
4. Jeti ishekti aspap.

İİİ - top. «Birjan sal»toby - «Kompozıtor»sózjumbaǵyn sheshedi. Kompozıtor kim? Kompozıtor - ánniń áýenin shyǵarady.
1. Kúı tartatyn kim?
2. Qorqyttyń oılap tapqan aspaby.
3. Qaǵyp shertip oınaıtyn aspap.
4. Birjan qandaı aqyn.
5. Birjannyń aqyndyq ónerin kim jalǵastyrdy?
6. Baqtashylardyń súıikti aspaby.
7. Qurmanǵazy shákirti.
8. Shertip oınaý tásiline baılanysty bul aspap ne dep ataldy?
9. Segiz seriniń áni.
10. Sazdan jasalatyn aspap.

İİ. Úı tapsyrmasy. Ár top berilgen óz ánshi - kompozıtorlary týraly qysqasha aıtý.
İ - top. Segiz seri Bahramuly
İİ - top. Aqan seri Qoramsauly
İİİ - top. Birjan sal Qojaǵululy

Oqýshylardyń ótken taqyrypty qanshalyqty meńgergendigin baıqaý maqsatynda «Oılan, tap?» dep atalatyn suraq - jaýap saıysyn bastaımyz.
Senderge uıashyqtar berilgen, sol uıashyqtardy tańdap, suraqtarǵa jaýap beremiz.
Sol jaqtaǵy 10 uıashyǵy - Dástúrli án aıtý óneri degenimiz ne?
Sol jaqtaǵy 20 uıashyǵy - XIX ǵasyrdyń İİ - jartysyndaǵy án ónerine úles qosqan ánshi - kompozıtorlar.
Sol jaqtaǵy 30 uıashyǵy - Mýzyka tyńdaý. Bul kimniń áni? Ánniń aty ne dep atalady?

Ortadaǵy 10 uıashyǵy - Dástúrli halyq ánderiniń notaǵa túsip júıelenýine úles qosqan mýzyka zertteýshileri.

Ortadaǵy 20 uıashyǵy - Ánshi - kompozıtorlardyń ánderin urpaqtan - urpaqqa jalǵastyryp, búgingi kúnge jetkizgen ánshiler.
Ortadaǵy 30 uıashyǵy - Mýzyka tyńdaý. Bul kimniń áni? Ánniń aty ne dep atalady?

Oń jaqtaǵy 10 uıashyǵy - Dástúrli ánshilik óner aıtylý ereksheligine baılanysty qandaı mektepterge bólindi?
Oń jaqtaǵy 20 uıashyǵy - Birjan sal óz ánderinde qandaı máselelerdi qozǵady?
Oń jaqtaǵy 30 uıashyǵy - Mýzyka tyńdaý. Bul kimniń áni? Ánniń aty ne dep atalady?
Jaýaptary:
1. Qazaqtyń dombyraǵa nemese basqa aspapqa qosylyp aıtatyn ánshilik dástúrin án aıtý óneri deımiz.
2. Aqan seri, Jaıaý Musa, Birjan sal, Segiz seri, Abaı, Úkili Ybyraı.
3. Segiz seriniń áni «Aqbaqaı»
4. A. Jubanov, A. Zataevıch, T. Bekhojına.
5. K. Baıseıitova, Q. Jandarbekov, K. Ázirbaev, Ǵ. Qurmanǵalıev.
6. Aqan seriniń áni «Balqadısha»
7. Jetisý óńirindegi, Shyǵys óńirindegi, Batys Soltústik óńirindegi ánshilik mektepter
8. Birjan sal ánderi ózi ómir keshken zamannyń neshe alýan oqıǵalaryn, adamgershilik, izgilik sezimderin lırıkalyq ásem sazǵa bóleıdi.
9. Jaıaý Musanyń áni «Aq sısa»
Daýysqa jattyǵý.
Úıge berilgen ándi 1shýmaq qaıyrmasymen oryndaý.
Dáptermen jumys.

İİİ. Jańa sabaqtyń taqyryby: Abaı Qunanbaev «Qarańǵy túnde taý qalǵyp»
Oqýlyqpen jumys.
Suraq - jaýap. Abaı kim? Abaı Qunanbaev týraly ne bilemiz.
"Abaı" toptastyrý
BBÚ kestesin toltyrady.
- Abaıdyń qandaı óleńderin jatqa bilesińder?
Aqynnyń balalyq shaǵy
Abaı Qunanbaev 1845 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abaı aýdanyndaǵy Shyńǵys taýynda dúnıege kelgen. Azan shaqyryp qoıǵan aty Ibrahım eken.

Abaı ıslam dininiń qaǵıdalaryn barynsha qurmetteıtin dinı otbasynda ósip, tárbıe aldy. Onyń ákesi Qunanbaı qajy tobyqty rýynyń óte yqpaldy, orys tilin jaqsy bilgen bıi boldy. Orystyń aldyńǵy qatarly zıaly qaýym ókilderimen qarym - qatynas jasap turdy. Ol shyqqan tegi sultan áýletinen bolmasa da Qarqaraly okrýgynda alǵashqy aǵa sultandardyń biri bolyp saılandy. Abaıdyń arǵy atasy Yrǵyzbaı da ataqty bı ári batyr bolǵan.

Bolashaq aqyn sabyrly minezimen, keń peıilimen el anasy atanǵan “kári ájesi” Zereniń taýsylmaıtyn mol qazynadaı ańyz ertegilerin estip, abysyn - ajynǵa jaıly, minezi kónterli, ázil - qaljyńga sheber, jón - jobaga jetik óz anasy Uljannyń tárbıesinde ósti. Abaı áýeli aýyldaǵy Ǵabıthan moldadan saýatyn ashady da, 10 jasqa tolǵan soń 3 jyl Semeıdegi Ahmet Rıza medresesinde oqıdy. Bul medresedearab, parsy tilderinde, negizinen, din sabaǵy júrgiziletin edi. Qurbylarynan anaǵurlym zeıindi bala oqýǵa bar yqylasymen berilip, úzdik shákirt atanady. Ol endi din oqýyn ǵana mise tutpaı, bilimin óz betinshe jetildirýge umtylady. Sóıtip kóptegen shyǵys aqyndarynyń shyǵarmalarymen, arab, ıran, shaǵataı (eski ózbek) tilinde jazylǵan ertegi, dastan, qıssalarmen tanysady, Shyǵystyń Nızamı, Naýaı, Sáǵdı, Qoja Hafız, Fzýlı sıaqty uly ǵulama, klasık aqyndaryna baýyr basady. Medreseniń úshinshi jylynda Abaı Semeı qalasyndaǵy “Prıhodskaıa shkolaǵa” da qosymsha túsip, oryssha saýatyn asha bastaıdy. Biraq bul oqýyn ári jalǵastyra almaı, nebári 3 jyldan soń onyń musylmansha da, oryssha da oqýy aıaqtalady.

Aqyn óziniń talantty shákirtterin tárbıelep ósirdi. Abaıdyń izbasar shákirtteri Shákárim, Kókbaı, Aqylbaı, Kákitaı jáne Maǵaýıa boldy.
Abaı kózi tirisinde óziniń óleńderin jınaǵan emes. Olardyń árqaısysyn bir japyraq qaǵazǵa jazyp, jastarǵa taratyp bere bergen. Olar Abaıdyń óleńderin jattap alyp otyrǵan. Sóıtip Abaı óleńderi qazaq dalasynda aýyzdan aýyzǵa taralyp kete bardy. Onyń óleńderi qoldan qolǵa kóshirip alyndy. Ondaı qoljazba kóshirmege ıe bolý árbir saýatty qazaq úshin zor ǵanıbet bolatyn. Keıinirek Abaıdyń týyndylaryn onyń uly Turaǵúl jınastyra bastady. Abaı óleńderiniń eń alǵashqy jınaǵy 1909 jyly aqyn Kákitaıdyn arqasynda Qazan qalasynda basylyp shyqty. Abaı Qunanbaevtyń óleń - derin jınaýǵa jáne bastyryp shyǵarýǵa kóp kúsh - jiger jumsap, ıgi yqpal etken adal aqyn Kókbaı Janataıuly (1864 — 1927) boldy. Ol óleńder belgili qoǵam qaıratkeri Álıhan Bókeıhanovtyń redaksıasymen basylyp shyqty

Abaı otandyq tarıhymyz ben ádebıetimizde asa kórnekti oryn alady. Abaı qazaqtyń ulttyq jazba ádebıetiniń negizin qalady. Abaı esimi dúnıe júzi halyqtary ádebıetinde Shekspır, Pýshkın, Getelermen qatar turady. Aqynnyń mol ádebı murasy tek bir halyqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń rýhanı qazynasy sanalady. Qazaqstanda uly Abaıdyń esimi kóptegen eldi mekender men kóshelerge, Almaty Ulttyq ýnıversıtetine, Almaty qalasyndaǵy Memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatryna berilgen. Uly aqynnyń qurmetine Qazaqstan men Reseıde eskertkishter ornatylǵan. Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalǵan halyqaralyq jáne respýblıkalyq ǵylymı konferensıalar jyl saıyn ótkizilip turady. Uly aqynnyń 150 jyldyq mereıtoıy 1995 jyly dúnıejúzilik IýNESKO kóleminde atalyp ótti.[12]

Abaı Qunanbaev - 1845 - 1904jyldar aralyǵynda ómir súrgen. Qazaq halqynyń uly aqyny. Ol - óz ómir súrgen kezdegi adamdardyń nadandyǵy men qarańǵylyǵyna qatty qynjylyp, halqynyń kózi ashylyp, aldyńǵy qatarly mádenıetti elder qataryna qosylýyn armandaǵan aqyn. Onyń shyǵarmalary tereń oıǵa, fılosofıalyq tolǵanystarǵa toly. Abaı adamdardyń boıynda kezdesetin jaǵymsyz qylyqtar men jaman minezderdi qatty synaıdy, ósek, ótirik aıtý, maqtanshaq, dańǵoı bolý, erinshektik, toıymsyzdyq - osynyń bári azamattyqqa, eldikke zalalyn tıgizetin zıandy qasıetter ekenin aıtady. Árqashan halyq qamyn jep, oǵan janashyr bola bilgen uly aqyn eńbek pen óner - bilimdi, tatýlyqty, birlikti ýaǵyzdaıdy. Abaı mahabbat jáne tabıǵat sýretterin, jyl mezgilderin de keńinen jyrlaǵan. Ári án shyǵarýshy kompozıtor bolǵan. Abaı ánderiniń ishinde sazdy, sozylmaly, shyrqaı aıtylatyndary da, kelte qaıyrylatyndary da, jyldam aıtylatyndary da kezdesedi. Mysaly: «Aıttym sálem Qalamqas», «Kózimniń qarasy», «Segiz aıaq», «Boıy bulǵań»t. b.

Abaı aýdarmalarynda orys aqyndarynyń shyǵarmalary aqyn shyǵarǵan áýenmen astasyp, erekshe bir kórkem beınelenip, ulttyq naqyshqa ıe boldy. Orys kompozıtory Anton Rýbenshteın aqyn Mıhaıl Lermontovtyń sózine «Gornye vershıny»shyǵarmasyn jazdy. M. Lermontov kezinde bul óleńdi uly nemis aqyny Geteden orys tiline aýdarǵan. Bul óleńniń sózi men áýeniniń Abaı júregin bılegeni sonsha, óziniń «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» ánin shyǵarǵan.
IV. Mýzyka tyńdaý. «Gornye vershıny»A. Rýbenshteın - orys tilinde jáne Abaıdyń áni «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» ánin tyńdap, uqsastyǵy men ereksheligin anyqtaý.

Uly Abaıdyń kári Shyńǵystaýy ótken jyly taǵy bir oqıǵa kýá boldy. Uly nemis Gete, Óren orys Lermontov.... Dana qazaq Abaı. Bular birin biri áste kórmegen, biri birimen áste kezdespegen jandar. Kóziniń tirisinde kezdese almaǵan ónerdiń osy úsh alyby bir myń toǵyz júz seksen tórtinshi jyly Qaraýylda bas qosty.

Mármár taqta - eskertkish. Onda Abaı, Lermontov, Gete beıneleri jarqyraıdy. Ár beıneniń astynda qazaqsha, oryssha, nemisshe qashalǵan segiz jol óleń — Lermontov aýdarǵan, Lermontovtan Abaı aýdarǵan Volfgang Geteniń belgili óleńi: «Qarańǵy túnde taý qalǵyp». Úsh eldiń úsh uly perzentin bir óleń tabystyrǵan.
Qarańǵy túnde taý qalǵyp,
Uıqyǵa keter balbyrap.
Dalany jym - jyrt del - sal ǵyp
Tún basady salbyrap.
Shań shyǵarmas jol daǵy,
Sybdyrlamas japyraq
Tynshyǵarsyń sen daǵy
Sabyr etseń azyraq.

Aýdaryp qana qoımaı, ádeıi arnap án shyǵarǵan Abaıdyń syıqyrly sezimge toly, lırızmge tunyp turǵan osy bir segiz jolyn qaı qazaq bilmeıdi?! Qaı qazaq ándetpeıdi?!
Adam taǵdyry sekildi óleń taǵdyry da qyzyq. Bul óleńdi Lermontov nemissheden bylaı aýdarǵan:
Gornye vershıny
Spát vo tme nochnoı,
Tıhne dolıny
Polny svejeı mgloı.
Ne pylıt doroga,
Ne drojat lısty.
Podojdı nemnogo,
Otdohnesh ı ty.
Qaraýylda arnap eskertkish - taqta ornatylǵan Gete óleńiniń tarıhy mine osyndaı.
- mýzykany tyńdaǵanda qandaı áser aldyń?
- Kóz aldyńa ne elestettiń?
Daýysqa jattyǵý.

V. Án úıretý. «Qarańǵy túnde taý qalǵyp»áni.
- án sózin anyq aıtý.
- dybystardy joǵary alý.
Eki shyǵarmanyń uqsastyqtary, aıyrmashylyqtary
Abaı tek orys ánderin ǵana emes, klasıkalyq mýzykany da jaqsy bilgen. Orys jáne Eýropa mýzykasy jónindegi túsiniginiń keńeıýine sol kezde Peterbýrgte oqyp jatqan Ábdirahman (Ábish) degen balasynyń yqpaly da boldy.

VI. Shyǵarmashylyq tapsyrma:
«Eger men Abaı sıaqty aqyn bolsam......»óleń joldaryn jazar edim?
Barlyǵy birigip «Jelsiz túnde jaryq - aı»ánin oryndaıdy.

VII. Qorytyndy.
- Búgingi sabaqtan alǵan áserim....... esse jazý. Neni úırendim?
BBÚ kestesin jalǵastyrý
Abaı áni: «Jelsiz túnde jaryq - aı» hormen oryndaý.

VIII. Úıge tapsyrma. «Qarańǵy túnde taý qalǵyp»ánin jattaý, Abaı týraly izdenip kelý.
IX. Baǵalaý.
Sabaq aıaqtaldy. Saý bolyńyzdar. Barlyǵyń da sabaqqa jaqsy qatystyńyzdar.