Abaıdy oqy, tańyrqa!
Taqyryby: «Abaıdy oqy, tańyrqa!»
«Abaı murasy - qazaqtyń eń qasıetti qazynasy. Abaı óziniń halqymen máńgi baqı birge jasaıdy. Ǵasyrlar boıy qalyń elin, qazaǵyn jańa bıikterge, asqar asýlarǵa shaqyra beredi» - dep Elbasymyz N. Á. Nazarbaev aıtqandaı, Abaı murasy máńgilik. Barsha qazaq balasy Abaıdy tanýǵa, bilýge, Abaımen maqtanýǵa tıis. Uly aqyn óz halqyn órkendegen, ósken, erkin halyq retinde kórýdi arman etken. Búginde biz Abaı ańsaǵan uly ózgeristerdiń kýásimiz, básekege qabiletti elderdiń qataryna enýge talpynýdamyz.
Osy oraıda Abaıtanýǵa arnalǵan kiriktirilgen sabaq úlgisin usynyp otyrmyz.
İ. Sabaqtyń taqyryby: «Abaıdyń tabıǵat lırıkasyndaǵy fızıkalyq qubylystar»
İİ. Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaevtyń tabıǵat lırıkasyna ádebı taldaý jasaý jáne ondaǵy tabıǵat qubylystaryn fızıkalyq turǵydan túsindirý, óleńderdi taldaý mashyǵyn jetildirý.
á) tárbıelik: oqýshylarǵa estetıkalyq, etnopedagogıkalyq, ekologıalyq tárbıe berý. Olardyń poezıa, saz, beıneleý óneri dúnıesine súıispenshiligin arttyrý.
b) damytýshylyq: shyǵarmashylyq jumys jasaýyna yqpal etý, oılaý, sóıleý sheberligi men mádenıetin jetildirý, tanym kókjıegin keńeıtý.
İİİ. Sabaqtyń túri: Kiriktirilgen (ádebıet jáne fızıka páni) qaıtalaý tolyqtyrý sabaǵy.
İV. Sabaqtyń ádisi. Jarys túrinde uıymdastyrylǵan toptyq oqytý.
V. Sabaqtyń kórnekiligi: Abaı portreti, tolyq shyǵarmalar jınaǵy, Abaı jaıynda zertteýler, monografıalyq eńbekterinen kitap kórmesi, qazaq kıiz úıi maketi, jyl mezgilderi sýreti, kodoskopta slaıdtar, dıaproektor.
Vİ. Sabaq barysy: a) Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýy, daıarlyǵy.
b) Ádebıet páni muǵaliminiń sózi: Búgin biz Abaıdyń orys poezıasynan úlgi ala otyryp qazaq ádebıetine qosqan jańalyǵynyń birimen tanysamyz. Ol - tabıǵat lırıkasy. Poezıa janrynda tabıǵatty ásem peızajben, baǵaly boıaýmen jazǵan Ybyraı, Abaıǵa deıin aqyndar bolǵan emes.
Abaı jyl mezgilderiniń ár qaısysyna toqtalyp, ondaǵy tabıǵat qubylystaryn kórkem sheberlikpen bere bilgen. (dıaproektor arqyly ekranǵa óleńderi men peızajdyq sýretteri kórsetilip, qysqasha mánerlep oqytylady). Topqa jalpy suraq beriledi:
a) Abaıdyń tabıǵat taqyrybyna jazǵan qandaı óleńderin bilesińder?
Jaýap: «Jazǵyturym», «Jaz», «Kúz», «Qys», «Qarasha jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp», «Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» «Kóleńke basyn uzartyp» jáne t. b.
á) Abaı osy lırıkasynda neni beıneleıdi?
Jaýap: - Munda adam men tabıǵat arasyndaǵy baılanysty kórsetedi.
b) Osyǵan kim mysal keltiredi?
Jaýap: - Aq kıimdi deneli, aq saqaldy
Soqyr mylqaý tanymas tiri jandy
Ústi - basy aq qyraý, túsi sýyq
Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy.
Munda qys kórinisin taza peızaj kúıinde sýrettemeı, tiri adam, shal beınesinde sýrettegen.
Mine, oqýshylar! – Uly aqynnyń tabıǵat lırıkasynan oqyp bilgenimizdeı tabıǵatty adamnyń turmys - tirshiligimen, qoǵamdyq ortamen baılanystyra beınelegenin ádebı turǵydan anyqtadyq. Al, osy tabıǵat qubylystaryn zertteıtin ǵylym ne desek, ol fızıka páni eken.
Endi Marhaba apaılaryńdy tyńdap kóreıik. Balalar! Biz ótken sabaqta «Aýanyń ylǵaldyǵy» taqyrybyn óttik. Onda tuman, qyraý, shyqtyń túsýi sıaqty fızıkalyq qubylystardy qarastyrdyq, endi osy prosesterdi jańa ǵana ózderiń aıtqan Abaı óleńderinen izdep, oǵan fızıkalyq turǵydan taldaý jasap kóreıikshi. Abaıdyń «Kúz» óleńin alaıyq:
«Sur bult túsi sýyq qaptaıdy aspan,
Kúz bolyp, dymqyl tuman jerdi basqan»
(Ekranda kórsetiledi). Osy tusta oqýshylardan bulttyń qalaı túziletinin, olardyń negizgi toptaryn surap, jaýap alý. Odan ári aqynnyń nege qazbaýyr ne sharby nemese aqsha bultty almaı, aspandy jappaı torlap 4 - 5 km - ge deıingi bıiktikte bolatyn tunjyr bult sur bultty, kúzdiń aınymas serigi tumandy - dymqyl tuman» - dep alýy kúzdiń basqa jyl mezgilinen aıyrmashylyǵyn aıqyn tanytý úshin osyndaı ǵylymı keremet sózdi qoldana bilgen. Ony ádebıette «epıtet» - dep ataıdy. Endi «Qys» óleńin alaıyq. Bul óleńniń de óne boıyndaǵy fızıkalyq qubylystardy aıta kelip:
«Ushpadaı bórkin kıgen oqshyraıtyp
Aıazben qyzarlanyp ajarlandy» - degen joldaryndaǵy «Ushpa» - sózi bult ekenin, ıaǵnı shashyrandy bult ekeni túsindirilip, oqýshylarmen birge Venn dıagramsy toltyrylady.
Kúz. Qys. Sur,
ushpa bulttar tabıǵatqa
Sýyq, dymqyl tán
Aspan, Jer qubylystar
Býlaný,
Kondensasıa,
qanyqqan bý,
shyqtyń túsýi
tuman, aýa
ylǵaldylyǵy
Sonymen, qoryta aıtqanda, ár óleńi - bir álemdi ashatyn aqynnyń tabıǵattaǵy san alýan qubylystardy talǵammen tereń túsinip, sýretkerlikpen dál aınytpaı jetkizýi tańqaldyrady!
Sabaqty ári qaraı pán muǵalimderi kezektesip júrgizedi. Oqýshylar eki topqa bólinip Abaı óleńderinen bastaý alatyn 7 baǵyt boıynsha bilim saıysyna túsedi. Top basshylary «Kúz» jáne «Qys» toptary tósbelgilerimen tanystyrady.
1. «Tabıǵat etúdtary» - jyl mezgilderine ár toptan sýret salady.
2. «Maqsutym til ustaryp, óner shashpaq» «Kúz» jáne «Qys» mezgilderiniń basty belgilerin taqtaǵa jazady.
Kúz. Kún salqyndaıdy, japyraqtar sarǵaıady, astyq orylyp, jıyn - terin bolady, aýany bult shalady, jańbyr jaýady, kúzem shaıǵa shaqyrady.
Qys. Kún sýytady, qar jaýyp aıaz qysady, balalar aqqala jasap, shańǵy tebedi, soǵymǵa shaqyrady.
3. Poezıa. «Óleń sózdiń patshasy sóz sarasy»
(óleńdi buryn aıaqtaýlary kerek).
a) Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa
Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
á) Bulttaı qasy jaýyp eki kózin
Basyn silikse, qar jaýyp, mazańdy aldy
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
b) Týchı serye, hmýrye, dojd nedalek
Osen, golýıý zemlú týman zavolok
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
v) V beloı shýbe, plechıst, ves ot snega sedoı
Slep ı nem s serebrıstoı bolshoı borodoı.
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
4 «İzdegeni ne bolsa sol tabylar sáýlesi bar jigitter bir oılanar» (jumbaqtar sheshý)
a) Tańerteń bar keshke joq
Men ádemi monshaqpyn
İri emespin, usaqpyn
Moınyna eshkim taǵa almas
Mendeı móldir taba almas.
(shyq)
á) Etek jeńi jınalmaı
Daýyl tursa dym qalmaı
Túıdektelip kóshedi
Toz - toz bolyp óshedi.
(bult)
b) Túsi bar kórinbeıtin
Bir tutas bilinbeıtin
Tynysy bar tirshilikten
Eshqashan jerimeıtin
(aýa)
v) Múlgip turǵan baq tynysh,
Oranypty aq kúmis
(qyraý)
5. «Ándi súıseń menshe súı».
Abaıdyń kompozıtorlyǵyn aıta otyryp, tabıǵat lırıkasyna arnaǵan «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» - ánderin eki toptan oqýshylar oryndaıdy.
6. «Oqyǵan biler, ár sózdi!» (sóztýym sheshý)
ABAI
1. Abaıdyń 1886 j, tabıǵat lırıkasyna jazǵan óleńi. (jaz)
2. Adam balasynyń eńbek etip, ómir súretin ortasy. (tabıǵat)
3. Jer betine sý tamshylarynyń irkilip jınaýynan bolatyn qubylys. (tuman)
4. Kóńil - sezimdi kórkemdep sıpattaıtyn óleń túri. (lırıka)
7. «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym!»
Eki toptan uly aqyn týǵan jerindegi Semeı polıgony týraly, onyń 1989 j. 29 tamyzda Elbasymyz N. Á. Nazarbaevtyń jarlyǵymen jabylǵany, aqyn O. Súleımenov bastaǵan antıadrolyq Nevada - Semeı qozǵalysy, ólkemizdiń ekologıalyq jaǵdaıy jaıly, onyń basty sebebi Aral problemasy, Baıqońyr ushý aılaǵynyń áseri ekendigin oqýshylardyń qysqasha baıandaýlary.
Vİİ Qaıtalaý - tolyqtyrý sabaǵy boıynsha oqýshylar bilimin baǵalaý.
Vİİİ úıge tapsyrma: Ádebıet páninen «Abaıdyń tabıǵat lırıkalary», fızıkadan «aýanyń ylǵaldylyǵy», «Jyl mezgilderindegi tabıǵat qubylystary» (mezgildi ár oqýshy ózi tańdaıdy) taqyrybyna qysqasha shyǵarma jazý.
«Abaı murasy - qazaqtyń eń qasıetti qazynasy. Abaı óziniń halqymen máńgi baqı birge jasaıdy. Ǵasyrlar boıy qalyń elin, qazaǵyn jańa bıikterge, asqar asýlarǵa shaqyra beredi» - dep Elbasymyz N. Á. Nazarbaev aıtqandaı, Abaı murasy máńgilik. Barsha qazaq balasy Abaıdy tanýǵa, bilýge, Abaımen maqtanýǵa tıis. Uly aqyn óz halqyn órkendegen, ósken, erkin halyq retinde kórýdi arman etken. Búginde biz Abaı ańsaǵan uly ózgeristerdiń kýásimiz, básekege qabiletti elderdiń qataryna enýge talpynýdamyz.
Osy oraıda Abaıtanýǵa arnalǵan kiriktirilgen sabaq úlgisin usynyp otyrmyz.
İ. Sabaqtyń taqyryby: «Abaıdyń tabıǵat lırıkasyndaǵy fızıkalyq qubylystar»
İİ. Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaevtyń tabıǵat lırıkasyna ádebı taldaý jasaý jáne ondaǵy tabıǵat qubylystaryn fızıkalyq turǵydan túsindirý, óleńderdi taldaý mashyǵyn jetildirý.
á) tárbıelik: oqýshylarǵa estetıkalyq, etnopedagogıkalyq, ekologıalyq tárbıe berý. Olardyń poezıa, saz, beıneleý óneri dúnıesine súıispenshiligin arttyrý.
b) damytýshylyq: shyǵarmashylyq jumys jasaýyna yqpal etý, oılaý, sóıleý sheberligi men mádenıetin jetildirý, tanym kókjıegin keńeıtý.
İİİ. Sabaqtyń túri: Kiriktirilgen (ádebıet jáne fızıka páni) qaıtalaý tolyqtyrý sabaǵy.
İV. Sabaqtyń ádisi. Jarys túrinde uıymdastyrylǵan toptyq oqytý.
V. Sabaqtyń kórnekiligi: Abaı portreti, tolyq shyǵarmalar jınaǵy, Abaı jaıynda zertteýler, monografıalyq eńbekterinen kitap kórmesi, qazaq kıiz úıi maketi, jyl mezgilderi sýreti, kodoskopta slaıdtar, dıaproektor.
Vİ. Sabaq barysy: a) Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýy, daıarlyǵy.
b) Ádebıet páni muǵaliminiń sózi: Búgin biz Abaıdyń orys poezıasynan úlgi ala otyryp qazaq ádebıetine qosqan jańalyǵynyń birimen tanysamyz. Ol - tabıǵat lırıkasy. Poezıa janrynda tabıǵatty ásem peızajben, baǵaly boıaýmen jazǵan Ybyraı, Abaıǵa deıin aqyndar bolǵan emes.
Abaı jyl mezgilderiniń ár qaısysyna toqtalyp, ondaǵy tabıǵat qubylystaryn kórkem sheberlikpen bere bilgen. (dıaproektor arqyly ekranǵa óleńderi men peızajdyq sýretteri kórsetilip, qysqasha mánerlep oqytylady). Topqa jalpy suraq beriledi:
a) Abaıdyń tabıǵat taqyrybyna jazǵan qandaı óleńderin bilesińder?
Jaýap: «Jazǵyturym», «Jaz», «Kúz», «Qys», «Qarasha jeltoqsanmen sol bir eki aı», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp», «Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» «Kóleńke basyn uzartyp» jáne t. b.
á) Abaı osy lırıkasynda neni beıneleıdi?
Jaýap: - Munda adam men tabıǵat arasyndaǵy baılanysty kórsetedi.
b) Osyǵan kim mysal keltiredi?
Jaýap: - Aq kıimdi deneli, aq saqaldy
Soqyr mylqaý tanymas tiri jandy
Ústi - basy aq qyraý, túsi sýyq
Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy.
Munda qys kórinisin taza peızaj kúıinde sýrettemeı, tiri adam, shal beınesinde sýrettegen.
Mine, oqýshylar! – Uly aqynnyń tabıǵat lırıkasynan oqyp bilgenimizdeı tabıǵatty adamnyń turmys - tirshiligimen, qoǵamdyq ortamen baılanystyra beınelegenin ádebı turǵydan anyqtadyq. Al, osy tabıǵat qubylystaryn zertteıtin ǵylym ne desek, ol fızıka páni eken.
Endi Marhaba apaılaryńdy tyńdap kóreıik. Balalar! Biz ótken sabaqta «Aýanyń ylǵaldyǵy» taqyrybyn óttik. Onda tuman, qyraý, shyqtyń túsýi sıaqty fızıkalyq qubylystardy qarastyrdyq, endi osy prosesterdi jańa ǵana ózderiń aıtqan Abaı óleńderinen izdep, oǵan fızıkalyq turǵydan taldaý jasap kóreıikshi. Abaıdyń «Kúz» óleńin alaıyq:
«Sur bult túsi sýyq qaptaıdy aspan,
Kúz bolyp, dymqyl tuman jerdi basqan»
(Ekranda kórsetiledi). Osy tusta oqýshylardan bulttyń qalaı túziletinin, olardyń negizgi toptaryn surap, jaýap alý. Odan ári aqynnyń nege qazbaýyr ne sharby nemese aqsha bultty almaı, aspandy jappaı torlap 4 - 5 km - ge deıingi bıiktikte bolatyn tunjyr bult sur bultty, kúzdiń aınymas serigi tumandy - dymqyl tuman» - dep alýy kúzdiń basqa jyl mezgilinen aıyrmashylyǵyn aıqyn tanytý úshin osyndaı ǵylymı keremet sózdi qoldana bilgen. Ony ádebıette «epıtet» - dep ataıdy. Endi «Qys» óleńin alaıyq. Bul óleńniń de óne boıyndaǵy fızıkalyq qubylystardy aıta kelip:
«Ushpadaı bórkin kıgen oqshyraıtyp
Aıazben qyzarlanyp ajarlandy» - degen joldaryndaǵy «Ushpa» - sózi bult ekenin, ıaǵnı shashyrandy bult ekeni túsindirilip, oqýshylarmen birge Venn dıagramsy toltyrylady.
Kúz. Qys. Sur,
ushpa bulttar tabıǵatqa
Sýyq, dymqyl tán
Aspan, Jer qubylystar
Býlaný,
Kondensasıa,
qanyqqan bý,
shyqtyń túsýi
tuman, aýa
ylǵaldylyǵy
Sonymen, qoryta aıtqanda, ár óleńi - bir álemdi ashatyn aqynnyń tabıǵattaǵy san alýan qubylystardy talǵammen tereń túsinip, sýretkerlikpen dál aınytpaı jetkizýi tańqaldyrady!
Sabaqty ári qaraı pán muǵalimderi kezektesip júrgizedi. Oqýshylar eki topqa bólinip Abaı óleńderinen bastaý alatyn 7 baǵyt boıynsha bilim saıysyna túsedi. Top basshylary «Kúz» jáne «Qys» toptary tósbelgilerimen tanystyrady.
1. «Tabıǵat etúdtary» - jyl mezgilderine ár toptan sýret salady.
2. «Maqsutym til ustaryp, óner shashpaq» «Kúz» jáne «Qys» mezgilderiniń basty belgilerin taqtaǵa jazady.
Kúz. Kún salqyndaıdy, japyraqtar sarǵaıady, astyq orylyp, jıyn - terin bolady, aýany bult shalady, jańbyr jaýady, kúzem shaıǵa shaqyrady.
Qys. Kún sýytady, qar jaýyp aıaz qysady, balalar aqqala jasap, shańǵy tebedi, soǵymǵa shaqyrady.
3. Poezıa. «Óleń sózdiń patshasy sóz sarasy»
(óleńdi buryn aıaqtaýlary kerek).
a) Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa
Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
á) Bulttaı qasy jaýyp eki kózin
Basyn silikse, qar jaýyp, mazańdy aldy
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
b) Týchı serye, hmýrye, dojd nedalek
Osen, golýıý zemlú týman zavolok
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
v) V beloı shýbe, plechıst, ves ot snega sedoı
Slep ı nem s serebrıstoı bolshoı borodoı.
-----------------------------------------------------
-----------------------------------------------------
4 «İzdegeni ne bolsa sol tabylar sáýlesi bar jigitter bir oılanar» (jumbaqtar sheshý)
a) Tańerteń bar keshke joq
Men ádemi monshaqpyn
İri emespin, usaqpyn
Moınyna eshkim taǵa almas
Mendeı móldir taba almas.
(shyq)
á) Etek jeńi jınalmaı
Daýyl tursa dym qalmaı
Túıdektelip kóshedi
Toz - toz bolyp óshedi.
(bult)
b) Túsi bar kórinbeıtin
Bir tutas bilinbeıtin
Tynysy bar tirshilikten
Eshqashan jerimeıtin
(aýa)
v) Múlgip turǵan baq tynysh,
Oranypty aq kúmis
(qyraý)
5. «Ándi súıseń menshe súı».
Abaıdyń kompozıtorlyǵyn aıta otyryp, tabıǵat lırıkasyna arnaǵan «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» - ánderin eki toptan oqýshylar oryndaıdy.
6. «Oqyǵan biler, ár sózdi!» (sóztýym sheshý)
ABAI
1. Abaıdyń 1886 j, tabıǵat lırıkasyna jazǵan óleńi. (jaz)
2. Adam balasynyń eńbek etip, ómir súretin ortasy. (tabıǵat)
3. Jer betine sý tamshylarynyń irkilip jınaýynan bolatyn qubylys. (tuman)
4. Kóńil - sezimdi kórkemdep sıpattaıtyn óleń túri. (lırıka)
7. «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym!»
Eki toptan uly aqyn týǵan jerindegi Semeı polıgony týraly, onyń 1989 j. 29 tamyzda Elbasymyz N. Á. Nazarbaevtyń jarlyǵymen jabylǵany, aqyn O. Súleımenov bastaǵan antıadrolyq Nevada - Semeı qozǵalysy, ólkemizdiń ekologıalyq jaǵdaıy jaıly, onyń basty sebebi Aral problemasy, Baıqońyr ushý aılaǵynyń áseri ekendigin oqýshylardyń qysqasha baıandaýlary.
Vİİ Qaıtalaý - tolyqtyrý sabaǵy boıynsha oqýshylar bilimin baǵalaý.
Vİİİ úıge tapsyrma: Ádebıet páninen «Abaıdyń tabıǵat lırıkalary», fızıkadan «aýanyń ylǵaldylyǵy», «Jyl mezgilderindegi tabıǵat qubylystary» (mezgildi ár oqýshy ózi tańdaıdy) taqyrybyna qysqasha shyǵarma jazý.
You Might Also Like
