InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: «Azot jáne fosfor» taqyrybyn qorytyndylaý
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylardyń «Azot jáne fosfor» taqyryby boıynsha alǵan bilimderin qaıtalaý, taqyrypty qorytyndylaý, qosymsha maǵlumat berý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń alǵan bilimderin kórsete bilýge úıretý, oılaryn jetkize bilýge daǵdylandyrý, tanymdyq qabiletterin arttyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardyń synyptastaryna jáne muǵalimge qarym - qatynasyn nyǵaıtý, dúnıetanymyn qalyptastyrý.
Túri: saıys sabaq
Tıpi: bekitý - qorytyndylaý sabaǵy
Ádisi: oı qozǵaý, baqylaý, yntalandyrý, sergitý.
Kórnekiligi: HEPJ, slaıdtar, baǵalaý jáne refleksıa paraǵy, kespe qaǵazdar, semantıkalyq karta.
Pánaralyq baılanys: geografıa, tarıh, matematıka, ádebıet.

Barysy:
İ. Uıymdastyrý.
İİ. Saıys barysy:
Oqýshylar, búgingi sabaqta biz «Azot jáne fosfor» taqyrybyn qorytyndylaýǵa arnalǵan saıys sabaǵyn ótkizemiz. Saıys 4 kezeńnen turady:
«Tapqyrlyq» kezeńi
«Alǵyrlyq» kezeńi
«Zerektik» kezeńi
«Oıshyldyq» kezeńi
Ár kezeńdegi tapsyrmalardy oryndaý barysynda oqýshylar baǵalaý paraǵyna ár durys jaýap úshin 1 upaı jazyp otyrady. Sabaq sońynda refleksıa paraǵyn toltyrady.

İ. «Tapqyrlyq» kezeńi. (suraq - jaýap berý)
«Azot» sózi qandaı maǵyna beredi? (tirshiliksiz)
Sirińkede qoldanylatyn fosfor túr ózgerisi? (qara fosfor)
Amıaktyń sýdaǵy eritindisi? (amıak sýy ne músátir spırti)
Úsh satyda dıssosıalanatyn qyshqyl? (H3PO4)
Azottyń totyǵý dárejeleri? (- 3, - 2, - 1, 0, +1, +2, +3, +4,+5)
Quramynda qorektik elementter bolatyn zattar? (tyńaıtqyshtar)
Qońyr tústi ýly gaz ( NO2)
Fosfordyń sýtekti qosylysy (PH3)
Azotty ashqan ǵalym (D. Rezerford, 1772 j)
Fosfor tabıǵatta qandaı túrde kezdesedi? (mıneraldar, taý jynystary)
Azot qyshqylynyń tuzdary? (nıtrattar)
Ylǵal tartqysh, aq tústi untaq zat (R2O5)
Qarańǵyda jarqyrap, ózdiginen tutanady? (aq fosfor)
NH4NO3, Al, C – qospasy? (qoparylǵysh zat - amonal)
Adam súıeginde qansha fosfor bar? (600 gram)
Naızaǵaı jarqylynda túziletin gaz? (NO)
Fosfordy ashqan ǵalym? (H. Brand)
Tússiz, ótkir ıisti, aýadan 2 esedeı jeńil gaz? (amıak)
Fosfordyń s. a. m. (31)
Selıtaralardy atańdar (natrıı, kalıı, amonı nıtrattary)
Aq fosfor erıtin zat? (SS2)
RO4 - 3 ıondy anyqtaıtyn zat? (kúmis nıtraty)
Azottyń metaldarmen qosylysy? (nıtrıdter)
Amıaktyń molárlyq massasy? (17 g/mol)

İİ. «Alǵyrlyq» kezeńi.
(Berilgen qosylystardyń formýlalaryn jazyp, totyǵý dárejelerin kórsetý)
İ nusqa. Amıak, azot (İV) oksıdi, fosfor qyshqyly, natrıı nıtraty, kálsı fosfıdi.
İİ nusqa. Fosfın, azot qyshqyly, fosfor oksıdi, lıtıı nıtrıdi, fosfor (İİİ) hlorıdi.

İİİ. «Zerektik» kezeńi (ár oqýshyǵa 1 suraqtan beriledi)
Fosfor qalaı alynady? Fosfor óńdeıtin zaýyttar ornalasqan jerlerdi kartadan kórset.
Azottyń tabıǵattaǵy aınalymy qalaı júredi?
Fosfordyń perıodtyq júıedegi ornyn túsindir, atom qurylysyn jaz.
Azottyń perıodtyq júıedegi ornyn, atom qurylysyn túsindir.
Fosfor qosylystary qaıda qoldanylady? Sirińke qalaı jasalady? Sýret boıynsha túsindir.
Aq fosfor men qyzyl fosfordyń aıyrmashylyǵyn túsindir.
Tyńaıtqyshtar qandaı toptarǵa jikteledi? Azot tyńaıtqyshtaryn ata.
Fosfor jetispese ósimdik qandaı kúıge ushyraıdy? Fosforly tyńaıtqyshtardyń ósimdikke paıdasy qandaı?
Fosfordyń tabıǵattaǵy jáne bıologıalyq mańyzy qandaı?
Azot jáne onyń qosylystary qaıda qoldanylady?
Fosfor qyshqylynyń dıssasıasıalaný teńdeýin jaz, ıondaryn ata.
Azot jetispese ósimdik qandaı kúıge ushyraıdy? Tyńaıtqyshtardyń ósimdikke qandaı paıdasy bar?

İİİ. «Oıshyldyq» kezeńi (aınalymdy júzege asyrý)
(ár qatarǵa tapsyrma beriledi, jaýabyn birin - biri slaıd arqyly tekseredi.)
1 - tapsyrma:
a) N2 → NH3 → NH4Cl→(NH4 ) 2 SO4
á) P →R2O5 →N3RO4 → Na3RO4
Durys jaýaby:
a) 4P + 5O5 = 2 R2O5
R2O5 + 3H2O = 2N3RO4
N3RO4 + 3NaOH = Na3RO4 + 3H2O
á) N2 + 3H2 = 2NH3
NH3 + HCl = NH4Cl
2NH4Cl + H2SO4 = (NH4 ) 2 SO4 + 2HCl

Sergitý sáti:
TEZ QIMYLDA! Qatty zattardy ataǵanda oń qolyńdy, suıyq zattardy ataǵanda sol qolyńdy kóter, gazdardy ataǵanda qolyńdy murnyńa apar.
Amıak sýy, kálsı fosfaty, azot oksıdi, fosfor qyshqyly eritindisi, azot, natrıı nıtraty, amıak, qyzyl fosfor, músátir spırti, azot dıoksıdi, azot qyshqyly, myrysh fosfıdi, fosfın, aq fosfor, amonı súlfaty, kalıı fosfaty, azot pentaoksıdi.

2 - tapsyrma: Semantıkalyq kartany tolyqtyr:
(semantıkalyq karta 2 nusqaǵa beriledi, jaýap slaıd arqyly tekseriledi)

3 - tapsyrma: Esepte:
1) Qaı tyńaıtqysh quramynda azot kóp:
NH4NO3, Ca(NO3) 2
2) Qaı tyńaıtqysh quramynda fosfor kóp:
Na3RO4, K2HRO4
4 - tapsyrma: Senesiń be, senbeısiń be?
(suraqtarǵa «ıa» nemese «joq» dep jaýap berý qajet)
Senesiń be, azot beımetall element
Senesiń be, fosfordyń tańbasy “pe”
Senesiń be, azottyń salmaǵy óte aýyr
Senesiń be, aq fosfordan sirińke jasaıdy?
Senesiń be, fosfor qyshqyly óte kúshti qyshqyl
Senesiń be, azottyń alotropıalyq túrózgerisi bar
Senesiń be, fosfordyń úsh alotropıalyq túrózgerisi bar
Senesiń be, fosfor nárýyzda bar
Senesiń be, amıakpen dem alýǵa bolady
Senesiń be, azot dıoksıdi ósimdikke paıdaly
Senesiń be, fosfor qyshqyly dári jasaýǵa jaramaıdy
Senesiń be, fosfor qosylystary nan pisirýde qoldanylady

Sen bilesiń be?
(Oqýshylarǵa myshák, sýrma, vısmýt týraly maǵlumat beriledi)
MYSHÁK Arsenicum As
Mysháktyń barlyq tabıǵa qosylystary óte ádemi bolyp keledi. Biraq qosylystary ýly. Oryssha ataýy myshınyı ıad“ “tyshqannyń ýy”maǵynasynan shyqqan degen boljamdar bar. Grekshe “kúshti, myqty” degendi bildiredi. Onyń birneshe alotropıalyq túrózgerisi bar. Aq myshákty erterekte ý retinde paıdalanǵan, onyń adamdy óltiretin mólsheri 20 - 30 mg. Mysaly, galıs knázy Dmıtrıı Shemáka orystyń uly knázy İİ Vasılııdi osy ýmen ýlandyrǵan. Ýlylyǵyna qaramastan aq myshák áli kúnge deıin stomatologıada paıdalanylady. Sonymen qatar jartylaı ótkizgish retinde mıkrosqemalar, tranzıstorlar, kún batareıalary jasalady.

SÝRMA Stibium Sb
Sýrmadan jasalǵan ydystar b. z. d. 3400 jyl burynǵy Ońtústik Vavılonıadan tabylǵan. Stıbı - sýrma jyltyry, antımont - sýrmanyń kúkirtpen qosylysy tabıǵatta kezdesetin mıneraldar. Sýrma metaldardy eritý qabiletine ıe. Sýrmany túrik tilindegi súrme (jaǵý, boıaý) sózinen alynǵan dep joramaldanady. Sebebi onyń untaǵyn qasty, kózdi boıaý úshin paıdalanǵan. Sýrma – ýly, durys qoldanǵanda ǵana emdik áseri bar, qazirde medısınada paıdalanylady.
Vısmýt Bismuthum Bi
Ár túrli atalyp, tanylýy qıynǵa túsken elementtiń biri. Ony qorǵasyn, qalaıymen shatastyrǵan. Nemis tilinde “vısmýt” ataýy arabtyń “sýrmaǵa uqsas” degen sózinen shyqqan. 1642 jyly jaryq kórgen “Alhımıa sózdiginde “Bızematým sur tústi, jeńil ári arzan qorǵasyn” dep berilgen. 18 - ǵasyrda ǵana tolyq zerttelgen. Vısmýt oksıdteri qazirde keramıkalyq boıaýlar óndirisinde qoldanylady.
4 - tapsyrma: Sandar sóıleıdi
(berilgen sandardyń maǵynasyn ashý)
7, III, V, 1669, 15, - 3, 1772, 31, 14, 78, 5
Qorytyndy:
(Baǵalaý paraǵy arqyly upaı sany eseptelip, baǵa qoıylady, refleksıa paraǵy arqyly oqýshylardyń sabaqqa kózqarasy anyqtalady )

Jer betinde adam ómir ótkizer,
Bar nársege bilim qoldy jetkizer.
Bar izgilik tek bilimnen alynar,
Bilimmenen aspanǵa jol salynar,-
dep J. Balasaǵun babamyz aıtqandaı bilim jolynda qanattaryń talmasyn, tek bıik belesterden kórine berińder! Táýelsiz elimizdiń esimin álemge pash etetin, sanaly, abyroıly, bilimdi urpaǵy bolyp ósińder!