InfoHub Logo

Ájethana taqyryby oǵashtaý bolyp kórinýi múmkin. Áıtse de bul da ózindik tarıhı derekterimen qyzyqty maǵlumattardy qamtıtyn dúnıe. Eski jazbalardan alynǵan málimetterge qaraǵanda kóne grekterdiń úılerinde afedron dep atalǵan erekshe bólim bolǵan. Búgingi maǵynamen ájethana degendi bildiredi. Kóne Rımde 3-shi ǵasyrdyń sońyna qaraı Dıokletıannyń zamanynda 144 qoǵamdyq ájethanalar boldy. Bulardyń bir bóligi aqyly, al bir bóligi tegin bolǵan. Osy sıaqty saraıda jáne úılerde de qajettilikti ketiretin ájethanalar bar edi. Rım ımperatory Tıberıýstyń zamanynda ımperatordyń aty jáne sýreti bar mánettermen (metal aqshamen) ájethanaǵa kirgenderge úlken jaza beriletin. Mundaı áreketke barǵandar ımperatorǵa qarsy shyǵýshylyqpen aıyptalyp, qamaýǵa alynatyn.

 

Rımdikterdiń ájethanalary búgingi zamanaýı ájethanalarǵa uqsas keletin. Mármárden oryndyq pishininde jasalatyn. Ásirese saraıda jáne aqsúıekterdiń úılerindegiler órnekterimen kórkem óner týyndylaryn quraıtyn. Rımniń tar kósheleri men qýystarynda (kózden tasa bólikterinde) qyshtan jasalǵan úlken qumyralar bolatyn. Bul ydystar ótken ketkenderdiń sý tógýine arnaldy. Ydystar tolǵanda alynyp ornyna jańalary qoıylatyn. Jınalǵan suıyqtyq eginshilikte nemese ónerkásipte qoldanyldy. Máshhúr bilimger Pırınıýstyń málimdeýinshe adam zárimen tyńaıtylǵan eginniń ónimi basqa eginderden álde qaıda berekeli boladymys. Bul jınalǵan zárdiń bir bóligi ónerkásipte, ásirese teri ıleý men mata óńdeý salasynda qoldanyldy. Qazirgi tańda amıak mata óńdeýde qanshalyqty mańyzdy rólde bolsa, ol kezde de zár mata óńdeý salasynda sonshalyqty mańyzdy bolatyn. Toqylǵan matalardy zár toly ydystarǵa salyp, aıaqpen basyp ezetin. Osylaısha amıaktyń áserimen matalar ári tazalanyp, ári aǵaratyn. Kóshelerdegi amfor dep atalǵan bul ydystardy jınaý mindeti, teri jáne mata óńdeýshilerge berilip, bul óz kezeginde olarǵa óndiristik jeńildik, ıaǵnı kásipterine qoldaý retinde sanaldy. Al olar munyń ótemi retinde úkimetke qosymsha salyq tóleıtin. Imperator Vespasıannyń qoıǵan bul salyq túri áýelde narazylyqpen qabyldansa da, keıinnen qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Tipti osy Vespasıannyń balasy Tıt bir kúni ákesine osy salyq túrinen shaǵymdanǵan eken. Sonda ákesi bul salyqtan jınalǵan aqshalardan bir mánetti alyp, balasynyń murnyna taqap, sasyp tur ma dep surapty. Uly «joq» depti. Vespasıan: «bul álgi zárden túsken aqsha» degen eken. Sodan búgingi kúnge deıin jetken álemge áıgili «Aqshanyń ıisi bolmaıdy» degen sóz osydan qalyptymys.

Flávıı Vespasıán

 

Qazirgi tańda Italıanyń Neapol qalasyna jaqyn mańda, Pompeı qalasynyń qaldyqtary bar. Eń jaqsy saqtalǵan Rım qalalarynyń biri. Janartaý lavalarymen jamylǵandyqtan qalanyń tolyq derlik bóligi osy kúnge deıin jetip kelgen. Osy qırandylar arqyly da sol zamandaǵy úılerdiń ájethanalary týraly aýyz toltyryp aıtarlyq málimet bar. Rımdikterdiń úıinde ájethanalar kóbinese úıdiń ishinde, as úıdiń janynda bolatyn. Bul bólmeniń edeni basqa bólmelerden bıikteý edi. Pompeıde de rımdegideı qoǵamdyq ájethanalar boldy. Osy sıaqty Afrıkadaǵy Tımgad qalasynda da rımdikterden qalǵan ájethanalar kezdesedi. Demek rımdikterdiń zamanynda ájethana mádenıeti jaqsy jetilip, jekelegen túrde de, qoǵamdyq túrde de bolymdy túrde qalyptasty.       

Tımgad qalasynyń qaldyqtary, Aljır

 

Tarıhı derekterden Qasıetti Rım ımperıasynyń ımperatory Sharman Karolýs Magnýs zamanynda manastrlarda, saraılarda jáne basqa da ǵımarattarda qajettilikti ketirtindeı mólsherde ájethana bolǵandyǵy kórinedi. Ásirese Klúnı shirkeýinde tósek sanyndaı mólsherde ájethananyń bolýy, shynynda da qyzyqty jaǵdaı. Aqsúıekterdiń saraılarynda 12-shi ǵasyrdan bastap ájethana jasala bastady. Saraıyndaǵy ájethanalar, saraı dýaldarynyń ishine oıylyp jasalatyn.

Biraq áıtse de halyq syrtta júrgende qalaǵan jerde, qalaǵanynsha ájetin ketirýden tartynbaıtyn. Keıbir adamdardyń oıyna kelgen jerde ájetin oryndaýy bárinen buryn lastyqqa sebep bolýda edi. Sondaı-aq poptarynyń jerlengen mekenderin, shirkeý dýaldaryn kirletetinder de joq emesti. Osyny basty nazarǵa alǵan Sen-Kentın shirkeýiniń joǵary alqasy 1246 jyly mynadaı jarlyq shyǵardy: «Shirkeý esikterine jáne dýaldaryna sý tógýge qatań tıym salynady.»

Klúnı abattyǵy

 

Adamzat tarıhynyń eń tańqalarlyq taraptarynyń biri, orta ǵasyrdyń sońyna qaraı Eýropada jasalǵan ǵımarattardyń qurylysynda ájethanaǵa múldem oryn berilmeýi. Ýaqyt ótýimen úılerde ǵana emes, baılarmen tektilerdiń saraılarynda da ájethana joq boldy. Ájetke shyqqysy kelgender, bólmelerindegi túbi oıyq oryndyqqa otyryp jeńildegennen keıin, bul oryndyqty bólmeniń bir buryshyna jasyryp qoıaytyn. Sonymen qatar qystanǵan adamdardyń ájetin dálizderde, dýal buryshtarynda, baspaldaq asty sıaqty jerlerde oryndaýlary ádetke aınaldy. Tipti tek qana fransıanyń emes, búkil dúnıejúzindegi eń úlken saraılardyń biri sanalatyn Fontenblo jáne Versalda, salynǵan kezindegi quramynda ájethana joq edi. Adamdar qalaǵan jerine ájetin oryndaǵandyqtan parıjde kósheler, aýlalar tipti parktar lastyqtan jáne ıisten júre almaıtyndaı halge endi. Muny kún tártibine alǵan Fransıa koroli 1606 jyly jurttyń kózinshe ájetin oryndaǵandarǵa jaza berilýin ámir etti. Bul qylmys túrimen ustalǵandar, sheırek altyn tóleýge úkim etildi. Tóleı almaǵandar 24 saǵatqa qamaýǵa alynatyn. Biraq bul zańnyń endi shyqqan kúnniń ózinde saraıdyń aldyńǵy qatarlylarynan madam Agre hanzadany bólmesiniń dýalyna qaraı ájetin oryndap turǵanyn kóredi. «Bul isińiz sizge múldem laıyqty emes» dep hanzadany sheırek altyn tóleýge májbúr etti. Sol dáýirden qalǵan derekterden Fransıa koroliniń turǵan saraıynyń jer júzindegi eń las jáne eń shýly saraılardan bolǵandyǵy túsiniledi. Fransıa koroliniń jeke bólmesine baratyn dáliz úzdiksiz kelim ketim adamdar saldarynan óte las edi. Quddy saraıǵa emes, aqyrǵa kirilgendeı bolatyn. Saraı adamdary, jumys babymen kelgender, kúzetshiler, áskerler jáne t.b. kóptegen adam saraıdyń dálizderin aıtyp jetkize almaıtyndaı dárejede lastady. Osynshalyqty kóp adam jınalatyn jerde ájethana bolmaýy sebepti, ájeti qysqandar baspaldaq astaryn, esik arttaryn, dálizderdi, tipti bólmelerdiń dýaldaryn ájethana retinde qoldanýlary qalypty jaǵdaı edi.

HVI ǵasyrda Anglıada da tazalyq jaǵdaıy Fransıadan ózgeshe emes edi. Úılerde jınalǵan nájister arnaıy jerlerde ornatylǵan úlken konteınerlerge tógiletin. Árıne bul konteınerler bolǵan jerlerden shyǵatyn nájis pen ıistiń búkil qalanyń saýlyǵyna qanshalyqty qaýip tóndirgeni aıtpaı-aq túsinikti. Tek Londonda ǵana emes, birinshi Elızavetta hanshaıymnyń saraıynda da jaǵdaı osyndaı edi. Ser Djon Harrıngton bul jaman jáne las ádisten bastartyp, budan da taza, jáne ońaı sharasyn izdeýdi usynǵanynda, onyń bul tazalyqpen ilgerishil kózqarasy oǵan qymbatqa tústi. Saraıynda oryndyq qoldanatynynyń halyqqa ashylǵandyǵyna qatty ashýlanǵan hanshaıym ony óte uzaqqa qýǵynǵa jiberýmen jazalandyrdy. Saraılardaǵy sekildi halyqtyń kóp shoǵyrlanatyn máselen teatr sekildi qoǵamdyq jerlerde de ájethana bolmady.

Ser Djon Harrıngton

 

Osy dáýirde jáne budan buryndary da bolǵanyndaı Versal saraıynda ájethana joq edi. Saraıda aýa almasý júıesi, tazalyq, júıelilik degender joq edi. Túnderde baspaldaq astylary, aýlanyń qýystary, qarańǵy dálizder osy is úshin qoldanylyp, tań atqanda qyzmetkerler qoldarynan kelgenshe tazalaýǵa tyrysatyn. Fransıa koroli turatyn qala ishindegi Túılrı saraıynyń dálizderi de dál osyndaı halde edi. Birinshi qabattaǵy dálizderden kóteriletin jaman ıister saraı turǵyndarynyń óz dálizderin temir torly esiktermen bógep, bóten adamdardyń kirmeýin qamtamasyz etýge májbúr etti. Bir retinde ekinshi qabattaǵy terezeden tógilgen oryndyq (ájethana) hanzadanyń palankınin (aqsúıekterdi tasıtyn zembil) kóterýshisiniń ústine tógilip, baıqus adamnyń kıimin aýystyrý úshin úıine ketýine týra keldi. Mundaı keleńsizdikter az emes edi. Ásirese saraılarda, baılardyń, aqsúekterdiń úılerinde terezeniń aldy jalpylyq ájethana retinde qoldanylatyn. Qyzmetshiler bul jerge saban tósep qoıatyn. Ájeti kelgender osy jerde qajetin oryndap, bolǵannan keıin lastyǵynyń betine saban nemese qustyń qaýyrsynyn qadap ketetin. Lastyq qatqanynda qaýyrsynnan ustap terezeden tómen qaraı laqtyrylatyn. Sondaı-aq ádeptilik qaǵıdalarynda erkekterdiń áıeldermen jolda júrgeninde, áıelderdiń dýal túbinde emes, erkektiń oń jaǵynda júrý ádeti sol dáýirdegi ájethana dástúrinen kelip shyǵýda. Óıtkeni áıeldi qorǵaý maqsatynda osyndaı ádet paıda bolǵan.

Eger áıel dýal túbinde júrip joǵarydan lastyq tógilse ústi kirlenetin bolǵandyqtan, áıelderge qurmet jáne djentelmendik retinde erkekter dýal túbinde júrip, áıelder dýaldan uzaǵyraq jaqtaýda, ıaǵnı oń jaqta júretin. Áıelderdiń keń kólemdi bas kıim kıýleriniń de ádetke aınalýynyń sebebi, osy kez kelgen sátte tógilýi múmkin bolǵan lastyqtar qaýipinen týyndaǵan.

Versal saraıy

 

Osy dáýirlerde Versal saraıynan bastap, parktarda, baqshalarda kóshelerdegi jaman ıis adamnyń ishin syzdatarlyqtaı dárejede ashshy boldy. Parıj qalasynyń bul lastyqtary kópshiliktiń mazasyn qashyrmaı qoımady. Halyqtyń ájetin aınalany kirletpeı oryndaýy úshin ár túrli pikirler aıtylǵanymen bulardyń eshbiri tájrıbe júzinde sheshim bola almady. Aldymen kóshelerde qol arabasy túrinde qozǵalmaly ájethanalar júrgizilýi synaldy. Keıinnen kóshelerge bir-ekiden bóshkeler qoıyldy. Biraq ájethana jasaý eshkimniń de oıyna kirip shyqpady.

Osy kezeńderde Venada keıbir adamdar shynynda da nazar tartarlyq jańalyq ashty. Bular qoldarynda bir shelek jáne keń kólemdi jamylǵymen kóshe kezip, «Qajeti barlarǵa ońaılyq, otyryńdar jeńildeńder» dep aıqaılap júrdi. Qajeti barlar shelekti kósheniń tasalaý jerine qoıyp, basynan tómen qaraı jamylǵymen búrkenip jeńildenetin.

Eýropa qalalaryndaǵy bul lastyq taǵy birshama ýaqytqa deıin jalǵasty. Kósheler, parktar, ózen jaǵalary, qoǵamdyq ájethana halinde edi. Búkil tyıymdarǵa qaramastan halyq jurttyń kózinshe ájetin ketirýden zaýq alardaı derlik tartynbaıtyn edi. Biraq qoǵamdyq ájethanalardyń jasalýy jáne alynǵan sharalar arqyly qalalar aqyryn, aqyryn bul lastyqtardan qutyldy. Tipti ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Parıjdiń úlken kósheleri men birqatar basqa aımaqtar kúnde tańerteińgisin sabyndy sýmen jýylatyn qalaǵa aınaldy. Eýropada orta ǵasyrdan keıin bastalǵan bul aqylǵa qonymsyz lastyq pen jıirkenish hali úkimin júrgizip jatqanda, musylman túrki álemi túgeldeı tazalyq ishinde boldy. Barlyq jerde monshalar bar edi. Sondaı-aq jetkilikti mólsherde bar bolǵan meshitterdegi ájethanalar da qoǵamdyq ájethana qyzmetin atqardy. Halyq onsyz da Islam dininiń mindeti bolǵan tazalyqty basty mindet dep biletin. Saraıda, qonaqúılerde, kerýen saraılarda, tipti qarapaıym úılerdiń ózinde monshalar men ájethanalar boldy. Kishkentaı úılerdiń ájethanalary syrtta bolatyn. Sonymen qatar barlyq derlik úıde kishkentaı monshalyq bólme ǵusylhana retinde qoldanysta boldy.

 

Evropadaǵy tazalyq

---