InfoHub Logo

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Afrıkadaǵy arab elderinde aıtarlyqtaı ózgerister oryn aldy. Eń aldymen olardyń halyqtary soǵys saldaryn basynan keshirip, álemdegi jaǵdaılarmen tanys boldy. Ásker qatarynda bolǵandar óz elderine qaıtyp kelip, saıası ómirge aralasty. Solardyń qatysýymen soǵys bitisimen ile-shala Aljırde, Týnıste, Marokkoda táýelsizdikke jetý talaptary qaıta jandandy. Mysyr halqy shetel áskerlerin elden shyǵarýǵa tyrysty. Biraq otarshyldar burynǵy ústemdigin saqtap qalýǵa barlyk kúshterin jumsady. 1945 jyly mamyr-maýsym aılarynda Aljırdegi fransýz ákimshiligi sherýge shyqqan arabtardy oq astyna alyp, 40 myńdaı adamdy qyryp saldy. Mysyrda 1946 jyly halyq tyǵyz ornalasqan Delta aýdanynda, Sýes kanaly boıynda tolqýlar men kqrýly qozǵalystar bastalyp, aǵylshyn áskerı bólimsheleri men málik polısıasy olardy basyp tastady. Sóıtip, bul aımaqta arab halyqtarynyń ult-azattyq qozǵalysynyń jańa kezeńi bastaldy.

Mysyr elin bılep kelgen feodaldyq jáne kompradorlyq býrjýazıa toptary aǵylshyndardyń senimdi tiregi bolǵan edi. Olar halyqpen sanasýdy oılamady. Arab fellahtary men jumysshylarynyń áleýmettik jaǵdaıy nasharlaı tústi. Shetel kapıtaly 380 aksıonerlik qoǵamǵa qojalyq jasasa, mysyrlyq kapıtal tek 20-syn ıelendi. Mysyr ulttyq býrjýazıasy oǵan qarsylyq bildirdi. Sany 1 mıllıonǵa jetken jumysshylar 1946 jyly qańtarda turmysyn jaqsartýdy talap etken ereýilderge shyqqandy, ony úkimet kúshpen basqan bolatyn. Oǵan qaramastan tolqýlar toqtamady. Aqpannyń ortasynda Nýkrashı úkimeti qyzmetten ketip, onyń ornyna qatal saıasatker I. Sıdkı úkimeti keldi. 21 aqpanda elde jappaı ereýilder uıymdastyryldy. İri qalalarda Mysyr polısıasy men áskerine aǵylshyndar kómektesip, olardy basyp tastady. Sıdkı Anglıamen kelissóz júrgizgenimen halyk qoldamady. Úkimet aýysyp, Nýkrashı qaıta bılikti qolyna alyp, Anglıamen jańa kelissózderge kirisken edi. Odan eshqandaı nátıje shyqpaǵan soń, máseleni BUU Qaýipsizdik Keńesine tapsyrǵan. Ol da bir sheshimge kele almady.

1947-1948 jyldary Mysyrdaǵy tolqýlar basylmady. Tek Izraılmen soǵys bastalǵanda olar báseńsı túsken. Ol soǵys 1948 jyly 15 mamyrdan 1949 jyly bas kezine deıin sozylyp, arab armıalary jeńilis tapty. Málik ókimetin áshkereleýge búkil qoǵam qatysyp, armıa arasynda «Erikti ofıserler» uıymy astyrtyn qyzmetin ulǵaıtty. Daǵdarystan shyǵý jolyn izdegen úkimet 1950 jyly kańtarda parlament saılaýsh ótkizdi. Jeńiske Ýafd partıasy jetip, onyń jetekshisi Nahhas qurǵan úkimet jumysshylar jalaqysyn biraz kóbeıtip, abaqtyda otyrǵandardy bosatýǵa úkim shygarǵan. Soǵan qaramastan qalalarda, mahallalarda ereýilder toqtamady. Olar ekonomıkalyq talaptarmen birge aǵylshyndardyń ústemdigin joıýdy maksat etti. Parlament halyq qaharynan qorqyp, 1951 jyly 15 qazanda «Ortashyǵystyq komandovanıe» tobyna kirýden bas tartty jáne 1936 jylǵy aǵylshyn-mysyr shartyn denonsasıalaý (moıyndamaý) týraly zań qabyldady. Oǵan qosa 1899 jylǵy Sýdan týraly kelisimnen de bas tartyp, Sýdandy Mysyrdyń bólinbes kuramy dep jarıalady.

Bul sheshimderdi koldaǵan halyqqa qarsy aǵylshyndar qarý jumsap, qazan aıynda 500-ge jýyq mysyrlyqtar oqqa ushty jáne jaraqattandy. 1952 jyly qańtarda Kaırdegi sheteldik keńseler, fırmalar, saýda ortalyqtary órteldi. Mólik II Farýk úkimet basyna Álı Mahırdi shaqyrǵan. Ol ereýilshilerge qarsy áskerlerdi aıdap salý, jazalaý, atý ádisterine kóshti.

Mysyrdaǵy 1952 jylǵy revolúsıa jáne eldin 50-60-jyldardaǵy damýy

Eldegi shıelenis órship turǵanda «Erikti ofıserler» armıaǵa súıenip, 1952 jyly 23 shildede tóńkeris uıymdastyrdy. Shilde aıynyń ystyǵynda Mysyr «myqtylary» astanany tastap, Jerorta teńizi jaǵalaýynda aýnap-qýnap jatqandy. El taǵdyry bir tún ishinde ózgerdi. Batys elderin kúdiktendirmeý úshin «Erikti ofıserler» jetekshileri G. A.Nasyr, Z.Muhıd-Din, A.H.Ámİr, A.Sabrı, A.Sadat, t.b. úkimet basyna Álı Mahırdi qoıyp, AQSH, Anglıa elshilikterine habar beredi. Batys elderi oǵan jetkilikti mán bermeı, birden basyp tastaýǵa umtylmady. Úsh kún ótken soń málik ornynan bas tartyp, taǵyn jas ulyna berýge kelisip, shetelge (Italıaǵa) kóship ketti. Bul sharalardy bukdra halyq quptap, qýana qarsy aldy. Shynynda Farýk II sharapqa, áıelderge, karta oıynyna (brıjge) qumar bolyp, eldiń ómirimen jóndi aınalyspaǵandy.

Teńkeristen keıin bolǵan ezgerister ony revolúsıa dárejesine jetkizdi. Ol antıımperıalıstik jáne antıfeodaldyq sıpatta boldy. Saıası polısıa taratylyp, ókimet oryndaryn paraqorlardan tazartý sharasy qolǵa alyndy. Mysyr sharýalary armandaǵan agrarlyq reformalar bastaldy (1952 jyly 9 qyrkúıek). Bul búkil arab shyǵysyndaǵy feodaldyq qatynastardyń negizin shaıqaltatyn ózgeris edi. Ár sharýashylyq paıdalanatyn jer kólemi 200 feldannan aspaýyn bekitip (1 feddan — 0,42 ga), jaddamaly jerge tólenetin aqy kemitildi. Fellahtar kooperatıvteri paıda boldy.

1953 jyly qańtarda eski saıası partıalar taratylyp, olardyń múlikteri tárkilendi. Tek Azat etý uıymyna ǵana qyzmet júrgizýge ruqsat berildi. Aǵylshyndarmen Sýdan máselesi qarastyrylyp, ol elge óz taǵdyryn ózi sheshetin quqyq berý týraly kelisim jasaldy. «Erikti ofıserler» alǵashynda kópshilikke jaqsy tanys general Muh Nabıbti el basqarýga shaqyrǵan. Ol málik saıasatyna kelispestik bildirip, Palestına soǵysynan keıin áskerı qyzmetten ketip qalǵan bolatyn. Alǵashqy qadamdarymen revolúsıalyq talaptardy shekteýdi oılastyrǵan lıberal-býrjýazıa Nagıb tóńiregine toptasyp, bılikti óz qoldaryna almaq bolǵan. Ol top «musylman-baýyrlary» men Ýafd partıasyna súıengen edi. 1954 jyly qańtarda Kaırde olardy jaqtaýshylar jańa úkimet baǵytyna qarsy áreketter jasady. Sol jyly qazanda G.A.Nasyrǵa qastandyq uıymdastyryp, óltirmek bolǵannan keıin «musylman-baýyrlary» qoǵamy jabylyp, onyń músheleri jaýapqa tartyldy. Al Nagıb pen Nasyr toptary arasyndaǵy tartys 1954 jyly 18 qarashada Nagıbti bılikten ketirip, prezıdent ornyna Nasyrdy qoıýmen aıaqtaldy. Sóıtip, revolúsıalyq ózgerister jalgasyn tapqan edi. 1956 jyly Gsshal Abd án-Nasyr Mysyr prezıdenti bop saılandy.

1953 jyly aqpanda Mysyr men AQSH «tehnıkalyk kómek kórsetý» týraly kelisim jasasty. Nagıb kezinde-aq aǵylshyn-mysyr kelisimge jetip (1954 jyly 19 qazan), elde Ulybrıtanıa áskerleri shyǵaryla bastaǵan. Aqyrǵy áskerı toby Mysyrdan 1956 jyly 13 maýsymda ketti. Ol kún elde meıramǵa aınalyp, saltanatty túrde atalyp ótedi. Bul úlken jeńiske jetý úshin revolúsıalyq úkimet batyl qımyldar jasaǵan. Sol jyldary el basshylary aýyl sharýashylyǵyn damytý joldaryn qarastyryp, Nil ózenin buǵaýlap, sý qoımasyn jasaý josparyna toqtaldy. Tospa jasap, sý qoımaǵa aryq sýyn jınaý arqyly jyl boıy dándi-daqyldardy, maqtany sýmen qamtamasyz etý múmkin edi. Oǵan qosa ol qurylysta óte qýatty sý álektr stansıasyn salý da oılastyrylǵan.

Asýan tospasy alyp qurylys edi. Oǵan paıdalanylatyn beton men qum-tastar 30 Heops pıramıdasyna jeterlikteı bolǵan. Qarjy shyǵyny 1,3 mlrd dollarǵa teń edi. Ondaı kurylysty júzege asyrýǵa Mysyrdyń shamasy bolmaǵandyqtan, shetelderden kómek surady. Batys elderi áýeli bul jospardy qoldap, qarjy, tehnıka, ınjenerler berip, kurylys jobasyn jasaýdy óz moıyndaryna alýǵa kelisken edi. Biraq 1955-1956 jyldar arasynda odan aınyp, kómek kórsetýden bas tartqan. Sebebi Mysyr jaǵy armıasyn qarýlandyrý maqsatymen AQSH-tan, Anglıadan, Fransıadan qarý-jaraq satýdy ótingen. Batys memleketteri oǵan kelispedi. Mysyrǵa jetkizilgen qarý Izraılge qaýip tóndirýi múmkin edi jáne sol kezde kóteriliske shyqqan Aljır kúreskerleriniń qolyna tıýi de yqtımal edi. 1955 jyly sáýirde Indonezıanyń Bandýng qalasyńda Azıa jáne Afrıka táýelsiz memleketteriniń jetekshileri jınalyp, dúnıejúzilik máselelerin qarastyrady. Sol jıynda Mysyr men Qytaı basshylary kezdesip, Chjoý Enlaı Nasyrga qarýdy Keńes Odagy berýge daıyn ekenin habarlaıdy.

Soǵan oraı kelissózder bastalyp, 1955 jyly qyrkúıekte Mysyr-CHehoslovakıa, Mysyr-German Demokratıalyk Respýblıkasy aralarynda kelisimderge qol qoıylǵan. Eki sosıalısik elder Mysyrǵa qarý satyp, ózderi odan maqta satyp alýǵa kelisedi.

Bul saýda kelisimderi dep atalǵanymen, onyń saıası mánin Batys elderi birden túsinip, Mysyrdy odan bas tartqyzý úshin qyspaqqa ala bastady. Nasyr úkimeti alǵan betten qaıtpaıdy. Sonda AQSH, Anglıa, halyqaralyq qarjy uıymdary men bankter Asýan tospasyn salýǵa kómek bermeý týraly sheshim shyǵarady. Jaǵdaıdyń osyndaı bolatynyn boljaǵan Mysyr basshylary aldyn ala onyń da jaýabyn daıyndap qoıǵan bolatyn. 1956 jyly 26 shildede Sýes kanalynyń kompanıasy memleket menshigine aınaldyryldy.

Sýes kanaly 1869 jyly salynǵan. Ony basqaratyn kompanıanyń kópshilik aksıalaryn Mysyr bıleýshileri ıelendi. Keıin qaryzǵa batyp, aksıalary shetel kapıtalıserine ótip ketkendikten, el negizgi baılyq kóziniń birinen aıyrylady. 1950 jyly kanaldan 60 mln fýnt sterlıń paıda tússe, onyń tek 1 mln f. st. Mysyrǵa tıip, qalǵany aǵylshyn-fransýz-belgıalyq aksıonerler qaltasyna ketken. Mine, sol kanaldy Mysyr úkimeti elge qaıtarǵan edi. Batys elderi alasuryp, kompanıany ıelerine qaıtarý úshin árekettendi, qarýly kúshterin shoǵyrlandyrdy. Aımaqtaǵy jaǵdaı qatty shıelenisti. Neshe túrli josparlar qarastyrylǵan halyqaralyq konferensıalar da shaqyryldy. Mysyr qımyly sosıalısik elderden jáne kóptegen jas memleketterden qoldaý tapty.

Otarshyldar Mysyrdy da, basqalardy da qorqytyp qoıý úshin áskerı shabýylǵa shyqty. 30 qazanda Izraıl armıasy Sınaı túbegine enip, kanal boıyna jetti. Batys elderiniń kemelerine qaýip tóndi, olar Mysyrdyń jáne Izraıldiń qarýly kúshteri 16 km jerge deıin sheginsin degen usynys jasady. Ony Mysyr qabyldamady. Endi Mysyrǵa qarsy soǵysty Anglıa men Fransıa júrgizip, úshtik agresıa osylaı bastaldy.

Mysyr halqy men úkimeti batyldyq bildirip, jaýǵa toıtarys berdi. Álem jurty otarshyldardy áshkereledi. Keńes Odaǵy tipti soǵysqa qatysýǵa deıin baratynyn málimdedi. AQSH úkimeti de odaqtastarynyń áreketin qoshtamady. Masqara bolǵan úsh el 1956 jyly 7 qarashada soǵysty toqtatyp, Mysyr jerinen áskerlerin alyp ketýge májbúr boldy.

Shabýyl jáne onyń nátıjesi burynǵy otarshyl elderdiń mánin ábden tómendetip jiberdi. Endi olardyń ornyn AQSH ıelene bastady. Arab shyǵysyndaǵy ult-azattyq qozǵalys odan ári órship, Afrıkanyń soltústigindegi jáne tropıkalyq aımaqtaryndaǵy halyqtardyń bostandyqqa jetýine aıtarlyqtaı kómektesti.

Budan keıin Mysyr jáne Nasyr bedeli joǵarylaı tústi. Arab elderiniń birligi jáne olardaǵy antıfeodaldyq, antıımperıalıstik ózgerister jedel qarqyn aldy. 1957-1958 jyldary Taıaý Shyǵysta birneshe oqıǵalar oryn alyp, olar qanshama shıelenistik jaǵdaıǵa ulassa da, arabtardyń paıdasyna sheshilgen edi. («Eızenhaýer doktrınasy», Lıvan men Iraktyń damýy aldyńǵy bólimde aıtylǵan). Tek Sırıa men Mysyr birlesýi oń nátıje bermedi, soǵan qaramastan ol kópshilikke sabaq boldy: birigý máselesin óte uqypty oılastyrý qajettigin kórsetti.

---