InfoHub Logo

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys barysynda 60 mln-ǵa taıaý adam qaza bolyp, onyń ishinde 27 mln-ǵa taıaýy Keńester Odaǵynyń azamattary jáne 6 mln adam Polsha memleketinen edi. Ondaǵan mıllıon adamdar jaralandy jáne múgedek boldy. I dúnıejúzilik soǵyspen salystyrǵanda II dúnıejúzilik soǵystaǵy adam shyǵyny 6 esege, al materıaldyq shyǵyn 12 esege kóp boldy. Germanıa memleketine qolǵa túsken 4,5 mln keńestik áskerı qyzmetkerlerdiń tek 1,8 mln ǵana úıine oralǵan bolatyn. Arnaıy qurylǵan nemis lagerlerinde 11 mln-nan astam adamdar óltirildi, onyń ishinde 6 mln evreı halqy bar.

Soǵystyń aıaqtalý shaǵynda Qurama Shtattary eń qaýipti jappaı qyryp joıatyn qarý — atom bombasyn paıdalandy. 1945 jyldyń jazynda Japonıaǵa tastalǵan eki amerıkalyq atom bombasy tolyǵymen Hırosıma jáne Nagasakı qalalaryn, onyń ishinde beıbit ómir súrip jatqan halqymen qosa joıdy.

Barlyq muhıttar men qurylyqtardy (Antarktıkadan basqa), jer sharynyń 4/5 bóligin qamtyǵan ekinshi dúnıejúzilik soǵys adamzat balasynyń tarıhyndaǵy óte ózgeristi kezeńniń biri. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń eń mańyzdy qorytyndysy — fashızmdi jeńý boldy. Fashısik jáne soǵysqumar basqynshy-memleketter — Germanıa, Italıa, Japonıa jáne olardyń odaqtastary tolyǵymen talqandaldy.

Soǵystyń eń bir mańyzdy qorytyndylarynyń biri — tutastaı birqatar elderdiń kapıtalısik emes damý jolyna túsýi. Soǵys nátıjesinde Japonıanyń tize búgýi jáne 1945-49 jj. azamat soǵysynyń jeńisinen keıin Qytaıda bılik basyna komýnıstik jańa júıe keldi. 1949 jyldyń 1 qazan kúni Qytaı Halyq Respýblıkasy quryldy. Álemde halyqtyq-demokratıalyq jáne sosıalısik elder qaýymdastyǵy paıda boldy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń taǵy bir mańyzdy nátıjesi — otarlyq júıeniń joıylýynyń bastalýy boldy. Azamattyq maqsattar jáne soǵystyń antıfashıstik sıpaty, fashısik basqynshylardyń talqandalýy ult-azattyq kozǵalystardyń órleýine múmkindik jasady. Japonıanyń basyp alǵan Azıa jáne Tynyq muhıt elderi (Úndikytaı, Indonezıa, Malaızıa, Bırma, Fılıppın) metropolıa eliniń qaramaǵynan, baqylaýynan shyqty. Japonıanyń tize búgýinen keıin bul elder óz táýelsizdigin jarıalady. Al basqa otar elderde, ásirese Úndistan, Sırıa, Lıvan, Transıordanıa, Palestınada soǵys halyq buqarasynyń saıası belsendiligin oıatty, olar belsendi túrde táýelsizdikti talap ete bastady. Otarshylar bıligi shaıqaldy jáne otarlyq júıeniń qaıtymsyz kúıreýi bastaldy.

II dúnıejúzilik soǵys saldarynan álemdik arenadaǵy kúshter salmaǵy da tez ózgeriske tústi. Germanıa, Italıa, Japonıa soǵysqa deıin uly derjavalar qatarynda bolsa, jeńilgennen keıin ýaqytsha bolsa da táýeldi elderge aınaldy. Olardyn ekonomıkasy soǵyspen kúıregen bolatyn jáne birneshe jyldar boıy olar ózderiniń burynǵy básekelesterimen básekege túse almady.

Fransıa Germanıa soqqysynan keıin, ýakytsha ózinin uly derjava retindegi jaǵdaıyn joǵaltty. Ulybrıtanıa úsh jeńimpaz — derjavalardyń biri retinde soǵysty tabysty aıaqtady, biraq onyń saıası-ekonomıkalyk ustanymdary álsiregen bolatyn. Ekonomıkalyq jáne áskerı jaǵynan ol AQSH-tan áldeqaıda artta qalyp qoıdy jáne amerıkalyq kómekke táýeldi jaǵdaıyna tústi.

Jeńimpaz memleketterdiń ishinde AQSH soǵystan edáýir kúsheıip shyqty. Óz aýmaǵynda soǵys is-kımyldardyń bolmaýy, soǵys nátıjesindegi qıratýlar men turǵyndar shyǵyndaryna tap bolmaýy, olardyń ekonomıkalyq jáne áskerı jaǵynan barlyq qalǵan eldermen salystyrǵanda áldeqaıda qýatty elge aınalýyna qolaıly jaǵdaı týǵyzdy. Sol kezeńde tek Amerıka Qurama Shtattary ǵana atom qarýyn ıelendi, olardyń floty men áýe kúshteri álemdegi eń qýattysy boldy, olardyn ónerkásip óndirisiniń deńgeıi qalǵan barlyq elderdi óosyp alǵannan da artyq boldy. Qoryta aıtkanda, AQSH «uly derjavaǵa», álemdik ústemdikke umtylýshy kapıtalısik álemniń jetekshi eline aınaldy.

Al ekinshi «uly derjava» Keńester Odaǵy boldy. Ol kapıtalızmge qarsy shyqqan barlyq qoǵamdyq kúshterdi shoǵyrlandyrdy. Sonyn nátıjesinde shartty túrde Shyǵys pen Batys dep atalǵan eki negizgi polús, eki ıdeologıalyq jáne áskerı-saıası blok quryldy.

Soǵystan keıingi uıymdastyrý josparlary. Antıfashıstik koalısıanyń basty derjavalary soǵys barysynda soǵystan keıingi beıbit retteýdiń negizgi baǵyttaryn belgilep qoıǵan bolatyn. Tegeran, Ialta, Potsdam konferensıasynda KSRO, AQSH, Ulybrıtanıa basshylary, sondaı-aq Kaırdegi konferensıada AQSH, Ulybrıtanıa jáne Qytaı memleket basshylary aýmaqtyq ózgertýler jóninde, jeńilis tapqan memleketterge qatysty jáne áskerı qylmyskerlerdi jazalaý jónindegi másele, beıbitshilik pen qaýipsizdikti qoldaıtyn halyqaralyq uıym qurý máselesi jóninde ózara kelisilgen bolatyn. Odaqtas derjavalar fashızm men mılıtarızmdi túp-tamyrymen qurtý maqsatynda Germanıa, Italıa, Japonıany basyp alýdy sheshti. Olar basty áskerı qylmyskerlerdi Halyqaralyq trıbýnal sotyna berýdi sheshti. Germanıa, Italıa, Japonıa jáne olardyń odaqtastarynyń 30-jyldary jáne II dúnıejúzilik soǵys barysynda basyp alǵan aýmaqtary joıyldy. KSRO, AQSH jáne Anglıa memleketteri Avstrıa men Chehoslavakıanyń táýelsizdigin qalpyna keltirýdi jáne Soltústik Transılvanıany Fransıaǵa qaıtarý qajettiligin jarıalady.

Odaqtastar Germanıa men Polsha arasyndaǵy shekarany Oder men Neıs (Odra men Nıssa) ózenderi boıynsha belgiledi. Polshanyń shyǵys shekarasy Batys Ýkraına jáne Batys Belorýssıa shekarasy boıynsha, Kerzon shebiniń boıymen ótetin boldy. Kenıgsberg qalasy jáne onymen janasyp jatqan aýdandar Keńester Odaǵyna berildi. Germanıa jáne onyń odaqtastary fashısik basqynshy qurbany bolǵan elderge reparasıa tóleıtin boldy.

Ulybrıtanıa, AQSH jáne KSRO Japonıanyń qol astynan «kúshter kómegimen basyp alǵan» barlyq aýmaqty azat etýdi jáne negizgi tórt aralda japondyq egemendikti shekteýdi sheshti. Koreıaǵa táýelsizdigin berýdi ýáde etti. Japonıa basyp alǵan Soltústik-SHyǵys Qytaı (Manchjýrıa), Taıvan (Formoza) jáne basqa qytaı araldaryn Qytaı memleketine qaıtaryp berý uıǵaryldy. Keńester Odaǵyna Ońtústik Sahalın jáne 1855 jylǵa deıin Reseıge tıisti bolǵan Kýrıl araldary qaıtarylyp berildi. Qytaı úkimetiniń kelisimimen KSRO Port-Artýr (Lúıshýn) jáne Dalnıı (Dalán) aýdandaryndaǵy áskerı-teńiz bazasyn jalǵa alýǵa kelisti.

Ialta konferensıasynda jáne de keıingi ótken májilisterde KSRO, AQSH jáne Anglıa Eýropada katysýshy keńestik jáne aǵylshyn-amerıkalyq áskerleri arasyn bóletin shep jóninde kelisimge qol jetkizdi. Ol soltústikten ońtústikke karaı: Baltyq teńizinen Germanıa men Avstrıa arqyly, Iýgoslavanıanyń Italıamen shektesetin shekarasynyń ón boıymen Adrıat teńizine deıin ótti. Bul shepten shyǵysqa qaraıǵy aýmaqty (Grekıadan baska) keńestik ásker azat etti, al odan batysqa qaraı aǵylshyn-amerıkan áskerleri.

Koreıany da bóletin shep belgilendi, ol Soltústik Koreıa (38 paralel syzyǵynan soltústikke qaraı) keńestik ásker, Ońtústik Koreıany amerıkalyq ásker azat etti. Bastapqy da bul bólý syzyqtary ýaqytsha áskerı shara dep shamalansa, biraq keıin ol is júzindegi keńestik jáne aǵylshyn-amerıkalyq yqpal etý órisiniń shekarasyna aınaldy. Soǵystan keıingi jyldardaǵy halyqaralyq ómirdegi eń mańyzdy oqıǵanyń biri Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) qurylýy, onyń mindetteri halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qoldaý, halyqtar men memleketter arasyndaǵy yntymaqtastyqty damytý bolyp tabylady. BUU Jarǵysynyń aıaqtalǵan eń sońǵy mátini 1945 jyly sáýirden maýsym aılary aralyǵynda ótken San-Fransısko konferensıasynda qabyldanyp, 1945 jyldyń 26 maýsymynda 51 memlekettiń ókilderi qol qoıǵan bolatyn jáne óz kúshine 1945 jyldyń 24 qazan kúni endi. Osy kún BUU kúni dep atalyp ótedi.

---