- 15 qaz. 2018 00:00
- 285
Aǵybaı Qońyrbaıuly
Aǵybaı Qońyrbaıuly — qazaq halqynyń táýelsizdigi úshin kúresken áıgili batyr, qolbasshy. Qazaq hany Kenesary Qasymovtyń Reseı otarshyldyǵyna qarsy júrgizilgen kóterilis basshylarynyń biri. Týyp-ósken jeri — Qaraǵandy oblysyndaǵy Balqash, Betpaqdala alabymen japsarlasyp jatqan Arqanyń Qyzyltaý, Ortaý, Aqtaý, Ulytaý dep atalatyn silemdi taýlary. Topyraq buıyrǵanjeri — Aǵadyr eldi mekeniniń ońtústiginde 80-90 shaqyrymdaı jerde aǵyp jatqan Qaratal ózeniniń boıy, Taıatqan, Shunaq taýlarynyń alqaby.
Reseı ımperıasynyń otarshyldyq saıasatyna qarsy qarsy 1824 jyly Qarqaraly aımaǵynda bolǵan kóteriliske belsene qatysqan Aǵybaı alǵash ret erlik, batyrlyq, tapqyrlyq, tabandylyǵymen kózge túsedi. Munan keıin de 1826,1827,1829,1832 jyldary Reseı áskerimen bolǵan qaqtyǵystarda Aǵybaı batyr ózin el úshin belin bekem býǵan qaharman batyr, qabyrǵaly qolbasshy retinde tanytady. Reseı otarshyldyǵyna qarsy Orta Azıadaǵy túrki tildes halyqtarmen birigip, kúres júrgizý maqsatymen elshilik kelisimderge qatysady. Qasym sultan Begderbektiń qolynan qaza tapqan soń, Shý boıyndaǵy Besqulan degen jerde Aǵybaı bastaǵan qazaq qosyndary ózbek áskerlerin tas-talqan etip jeńip, Túrkistan aımaǵyn ózbek yqpalynan seıiltedi.
Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq soǵysy qarqyn alǵan kezde, 1837 jyly Aıyrtaýdyń eteginde Kenesaryny Orta júzge han etip kótergende, Aǵybaı batyr da bir aýyzdan bas sardar — áskerbasy bolyp taǵaıyndalady. Kenesary hannyń tikeleı basshylyǵymen Aǵybaı batyr bastaǵan qazaq qosyndary Reseı ımperıasynyń Qazaqstandaǵy tirek-ortalyqtary — Qarqaraly, Aqmola, Aqtaý, Ekaterınbýrg bekinisterine shabýyl jasap, orys áskerlerine Yrǵyz, Tobyl boıyndaǵy urystarda, Qyzyljar, Kókshetaý shaıqastarynda talaı ret oısyrata soqqy beredi.
Kenesary han bastap, 1847 jyly Kekilik taýynda qyrǵyzdarmen bolǵan qandy shaıqasta Aǵybaıdyń qoly shepti buzyp shyǵady. Osy shaıqasta Kenesary ólgen soń da Aǵybaı batyr Reseı óktemdigine qarsy kúresin toqtatpaıdy. Reseı ókimetiniń qamaldaryna óz betinshe shabýyl uıymdastyryp, keıin Syzdyq tóre bastaǵan otarshyldyqqa qarsy baǵyttalǵan qozǵalysqa qosylady.
Salt atty áskerı taktıkaǵa júırik Aǵybaı batyrdy zamandastary «Aqjoltaı batyr» dep atap, onyń esimin uranǵa qosqan. Aǵybaı qartaıyp, boıynan qýat qaıtqan shaǵynda aýyl-elin eginshilikke, balyqshylyqqa jumyldyryp, bas-kóz bolǵan. Qazaq halqynyń táýelsizdigi úshin barlyq ómirin arnaǵan Aǵybaı batyrdyń ómir joly qazaq tarıhshylary men qalamgerleriniń eńbekterine arqaý bolǵan.