InfoHub Logo

Alashordashylardyń sońǵy kózi - Álimhan Ermekovtyń týǵanyna 130 jyl

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Qazaqstan tarıhy kafedrasy, «7M01601-Tarıh» mamandyǵynyń 1 kýrs magıstranttary  t.ǵ.k., dosent Leıla Maralovnanyń jetekshiligimen 2021 jyldyń 17 aqpanynda Álimhan Ermekovtyń týǵanyna 130 jyl tolýyna oraı «Alashtyń aqyrǵy aqıyǵy - Álimhan Ermekov» atty onlaın formatta semınar - press-konferensıa ótkizdi.

Konferensıada  Ermekov Álimhan Ábeýulynyń ómir joly, qoǵamdyq-saıası jáne ǵylymı-aǵartýshylyq qyzmeti qazaq jerleriniń birtutastyǵyn saqtaýdaǵy róli talqylandy. Konferensıanyń negizgi jumys baǵyttary «Ǵalymnyń ómiri, bilim-ǵylym jolyna túsýi», «Álimhan Ermekovtyń ǵalym, ustaz retindegi tulǵasy», «Álimhan Ermekov jáne qazaq memlekettiligi», «Á. Ermekovtiń ǵylymnyń jáne joǵary bilim berý júıesiniń damýyna qosqan úlesi» atty taqyryptar tóńireginde órbidi. Osy baǵyttarǵa sáıkes daıyndalǵan magıstranttardyń baıandamalary tyńdalyp, suraqtar qoıyldy, ózara pikir almasty. Ár baıandamashy ǵalymdy ár qyrynan tanytyp, onyń qoǵam qaıratkeri, ári ǵalym, ári ustaz retindegi tulǵasyn tolyqtaı zerdeleýge tyrysty.

Alash zıalylarynyń biri, kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, qazaq memlekettiliginiń qalyptasýy men damýyna zor úles qosqan, qazaqtyń tuńǵysh professor-matematıgi Álimhan Ábeýuly Ermekovtyń týǵanyna bıyl 130 jyl tolyp otyr. Uzaq ýaqyt boıy Álimhan Ermekovtiń esimi kópshilikke belgili bolmaı keldi. Tek táýelsizdik jyldarynan keıin ǵana qazaq jurtshylyǵyna qoǵam qaıratkerleriniń ómiri jáne  qyzmetimen tanysýǵa, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan ult zıalylarynyń esimderin aqtap, el múddesi jolyndaǵy qyzmetine laıyqty baǵa berýge múmkindik týdy. Osylaısha táýelsizdik jyldarynan beri Álimhan Ermekovtiń qoǵamdyq-saıası, ǵylymı-aǵartýshylyq qyzmeti jaıynda kóptegen jarıalanymdar men zertteý eńbekteri jaryq kórdi. Á.Ermekovtiń esimi K.Nurpeıisov, M.Q. Qoıgeldıev, T.O. Omarbekov, D.A. Amanjolova, K.S. Óskembaeva, J.Ý. Qydyrálına jáne taǵy da basqa ǵalymdardyń eńbekterinde kezdesedi.

       Álimhan Ábeýuly Ermekov 1891 jyly Qarqaraly ýeziniń Temirshi bolysynyń Bóriktas jerinde dáýletti otbasynda dúnıege kelgen. Álimhan Ermekovtyń ósken jáne bilim alǵan ortasy Reseı ımperıasynyń basqarý júıesiniń jergilikti halyqqa qarsy jaýlyq saıasatymen, qazaq eliniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası jaǵdaıynyń barynsha quldyraýymen sıpattalady. Qarqaraly realdyq ýchılıshesi men Semeı gımnazıasyndaǵy jyldar, qoǵamdyq ǵylymdarmen aınalysýy, sol kezdiń aldyńǵy qatarly zıalylarynyń kózqarastarymen tanysýy, onyń otanshyldyq sana-seziminiń oıanýyna sózsiz áserin tıgizdi. Instıtýtta oqyp júrip G. Potanınmen tanysady. Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Jaqyp Aqbaev, Mirjaqyp Dýlatov sıaqty zıaly qaýym ókilderimen, ǵalymdarmen etene jaqyn aralasyp, ult azattyǵy jolyndaǵy kúreske belsene aralasady. Elimizdiń saıası, áleýmetik, ekonomıkalyq jáne mádenı ómirindegi mańyzdy ózgeristerge basshylyq jasap, Qarqaralyda halyq aǵartý isimen aınalysady.

Ǵalym Álimhan Ermekov 1926 jyldan bastap ǵylymı-pedagogıkalyq qyzmetke bet bura bastaıdy. Ári onyń tehnıka, matematıka salasy boıynsha berile eńbek etip, ǵylymı eńbekter jazýy 1927 - 1935 jyldary Tashkenttegi Qazaq pedagogıka ınstıtýtynyń oqytýshysy, QazPI-de dosent, Almaty zootehnıka-maldárigerlik ınstıtýtynyń professory jáne matematıka kafedrasynyń meńgerýshisi, 1935 - 1937 jyldary Almaty ken-metallýrgıa ınstıtýty matematıka jáne teorıalyq mehanıka kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp, dáris berip, qyzmet atqarǵan jyldarynyń jemisi bolatyn. Bul jóninde konferensıada birinshi bolyp baıandamany qorǵaǵan top starostosy Kósherbaeva Jadyra: «óz zamanynda qazaq zıalylarynyń ishinde tuńǵysh matematıka salasynyń professory atanǵan Álimhan Ermekovtiń «Uly matematıka kýrsy. Analıtıkalyq geometrıa men dıfferensıal jáne ıntegral esepteý negizderi» atty oqýlyǵy jáne  «Qazaq tiliniń matematıka termınderi» atty sózdigi ult mádenıetine qosylǵan asyl qazyna edi», - dep ǵalymnyń oqý-aǵartý salasyn qosqan úlesine keńinen toqtalyp ótti.

Sonymen qatar, aǵartý isinen bólek, Álimhan Ermekovty ult janashyry, batyr dep bilemiz. Olaı deıtin sebebimiz, ol 1920 jyly 17 tamyzda Máskeýde Lenın basqarǵan Búkilodaqtyq Halyq komısarlary Keńesiniń májilisinde qazaq eliniń shekarasy týraly tuńǵysh baıandama jasaǵan qazaq. Bul týraly Seıtken Áıgerimniń «Álimhan Ermekov - ult zıalylarynyń kórnekti ókili» atty baıandamasyndaǵy deregi boıynsha, Álimhan Ábeýuly Lenın aldynda baıandama jasap, Astrahan, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Syrdarıa, Zakaspıı, Samarqan, Ferǵana oblysy men gýbernıalaryn qamtıtyn jalpy kólemi 3 467 922 sharshy shaqyrym jerdi Qazaq Respýblıkasynyń quramyna berýdi usyndy. Kórsetilgen jerdiń 81 paıyzyn sany 5,5 mıllıon bolatyn qazaqtar paıdalanatynyn, bul búkil turǵyndardyń 54 paıyzy ekenin atap ótip, Qazaq jeriniń etnıkalyq mádenı-saıası, áleýmettik erekshelikterin eskere otyryp, ońtústik pen soltústik aýdandaryn bólmeı, olardyń baılanysyn úzbeı, tutastyǵyn buzbaý qajettigin basa aıtyp, abyroımen dáleldeı aldy. Sóz sońynda Seıtken Áıgerim: «Nátıjesinde táýelsiz Qazaqstannyń búgingi tańdaǵy shekarasy belgilenip, qazaqtyń ózine tıesili dalasy ózine buıyryp, ult otar el taǵdyrynan qutqaryldy. Bul ýaqytta qazaq shekarasyn naqty anyqtap, elim dep batyldyq tanyta bilgen batyrymyz - Álimhan Ermekov Tomsk ýnıversıtetiniń 4-kýrs stýdenti ǵana edi. Osynshama jas bola tura el úshin, jer úshin úlken qadamǵa baryp, ony sońyna deıin jetkize bilý – qazirgi táýelsizdik tańyndaǵy jas urpaqqa úlgi-ónege», - dep ǵalymnyń ómir jolyn dáripteýdiń mańyzdylyǵyna toqtaldy.

1930-1947 jyldar aralyǵynda Álimhan Ermekov ultshyl, «kontrrevolúsıashyl», «halyq jaýy» atalyp, úsh ret sottaldy. 20 jyldan astam ómirin túrmeler men saıası kýǵyn-súrginde ótkizip, azap shegip, asa aýyr moraldyk soqqyǵa ushyrady. Keńes ókimetiniń jazalaý organdarynyń qýdalaýynda uzaq jyldar bolǵanyna qaramastan, ol adamgershilik qasıetterin, ultjandyq pozısıasyn, ǵalymdyq, ustazdyq is-áreketin kir shaldyrmaı saqtaı bildi.

Zamanynda Á.Ermekovten sabaq alǵan Qaraǵandy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti taý-ken ınstıtýtynyń dırektory, profesor I.Arystannyń «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2010 jylǵy 13 qarashasynda jaryq kórgen «Eskirmeıtin eńbek» atty maqalasynda: «Osy uly adamnyń kózin kórip, dárisin tyńdaýǵa jazǵan taǵdyryma rızamyn. …Biz ol kisiniń halqynyń bolashaǵy úshin kúreste aýyr joldan ótkenin, ulttyq matematıkanyń negizin qalaýshy ekenin kóp jyldardan soń baryp bildik. Qýǵyn-súrgin zardabymen arpalysa júrip, «Uly matematıka kýrsy» oqýlyq kitabyn jazǵanyn táýelsizdik tańy atqanda ǵana estidik. Kezinde joıylyp jiberilgen eńbektiń arhıvte saqtalǵan jalǵyz danasyn shákirtteri qaıta bastyryp shyǵardy. Búginde ol árqaısymyzǵa qymbat mura»,- dep ustazyn eske alady.

 

Beketaı Qyzylgúl

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Tarıh, arheologıa jáne etnologıa  fakýltetiniń 1 kýrs magıstranty

 

 

 

---