InfoHub Logo

Túrkistan qalasy
Á. Naýaı atyndaǵy №13 mektep – gımnazıa
geografıa páninen muǵalim: Rahımova N.

6 synybynda geografıa páninen qalalyq semınarda ótiletin ashyq sabaq jospary.

Taqyryby: Álemdegi eń iri ormandar.
Maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa álemniń tabıǵat zonalary, taralý erekshelikterin, orman zonasynyń ornalasýyn túsindirý. Ormandardyń erekshe qasıetterin úırený. Oqýshylardyń keń aýqymdy tanymyn qalyptastyrý, olardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatý arqyly jeke pikirge jeteleý.
Damytý: Óz betinshe izdenispen shyǵarmashylyq turǵyda jumys isteýge daǵdylandyrý. Óz oılaryn erkin de saýatty, naqty jetkizý qabiletterin arttyrý.
Tárbıelik: Jan - jaqtylyqqa, izdenimpazdyqqa baýlý, tyńdaı jáne sóıleı bilý mádenıetin arttyrý, ekologıalyq tárbıe - tabıǵatty aıalaýǵa úıretý.

Sabaqtyń túri: pikir talas sabaǵy

Sabaqtyń ádisi: 1. Suraq - jaýap. Syn turǵysynan oılaý (S. T. O.) tehnologıasynyń oı shaqyrý strategıasy, akademıalyq daý - damaı strategıasy, esse strategıasy, toptastyrý strategıasyn qoldaý.
2. Áńgime - dáris
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, súretter, Dúnıejúzi klımattyq beldeýler tabıǵat zonalar kartasy

Bilip aıtqan sózge qun jetpeıdi,
Taýyp aıtqan sózge shyn jetpeıdi.
Óziń bilmeseń, bilgenderden úıren,
Úırengennen eshteńeń ketpeıdi.
Tóle bı

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵy.
Úı tapsyrmasyn tekserý:
• Klımattyq beldeýlerdi ajyratqan kim?
• Qandaı klımattyq beldeýler bar?
• Qazaqstan qaısy beldeýde ornalasqan?

İİ. Negizgi bólim
1. Taıga ormandary.
2. Qatty japyraqty ormandar
3. Aýyspaly ylǵaldy ormandar
4. Ylǵaldy ekvatorıal ormandar

1. Orman – jer betindegi tabıǵı qorlardyń, onyń ishinde ósimdikter jamylǵysynyń basty bir tıpi. Quramynda bir - birine jaqyn ósken aǵashtyń bir nemese birneshe túrleri bar tabıǵı keshen. Orman ylǵal artyq nemese jetkilikti jaǵdaıda qalyptasady. Qazirgi kezde dúnıe júzinde orman aýmaǵy 3 mlrd. ga - dan astam, ıaǵnı dúnıe júziniń 27 – 28%- n orman alyp jatyr. Ókinishke oraı, adamzat qoǵamy óz tarıhynda búkil O - nyń 2/3 bóligin joıǵan, sonymen buryn jer betiniń 75%- n alyp jatqan ormandardyń kólemi kóp kemigen. Álemdegi ormandar negizinen 5 beldemde ósedi Jalpy Ormannyń taralýyndaǵy zańdylyq salqyn aımaqtarda qylqan japyraqty, qońyrjaı aımaqtarda qylqan japyraqty jáne maıda japyraqty ormandar aralas, al jyly aımaqtarda negizinen iri japyraqty ormandar ósedi

Taıga ormandary – tek qana qylqan japyraqty aǵashtar ósetin zona. Taıganyń topyraǵy kúlgin, kóbinese batpaqty bolyp keledi. Qaraǵaı men shyrsha ósedi. Reseı jeriniń Oraldan shyǵysqa qaraı jatqan bóligi – Sibirde sýyqqa tózimdi maı qaraǵaı, Sibir qaraǵaıy – samyrsyn jáne qysta qylqandaryn túsiretin aǵash – bal qaraǵaı taralǵan. Sibir jerinde klımattyń qatań bolýyna baılanysty taıga zonasy eýropalyq bólikpen salystyrǵanda ońtústikke qaraı yǵysqan jáne neǵurlym úlken aýmaqty alyp jatyr.

Aralas ormandar taıga men jalpaq japyraqty ormandar aralaǵynda ornalasqandyqtan, quramynda qylqandy, jalpaq jáne usaq japyraqty aǵashtar aralas ósedi, shóptesin ósimdikterge baılanysty topyraǵy shymdy – kúlgin bolyp keledi. Tynyq muhıt jaǵalaýyndaǵy aralas ormandarda mýsondy klımat áserinen emen, jóke, Amýr barqyt aǵashy, jabaıy júzim men Sibir maı qaraǵaıy ósedi.
Jalpaq japyraqty ormandar beldeýdiń jaýyn – shashyn kóp túsetin batysy men shyǵysynda ǵana kóp ornalasqan. Qunarly qońyr topyraqta ósetin bul ormannyń aǵashtary jylý súıedi, ylǵaldy kóp qajet etedi.

2. Qatty japyraqty ormandar
Jerorta teńizdik klımatty atyraptarda qońyr topyraqtarda ósetin qatqyl japyraqty ormandar men butalar taraǵan — makvıs, garıga, búrgen (shıblák), frıgana.

3. Sýbtropıktik aýyspaly ylǵaldy mýsondyq ormandar zonasy Japon araldary men Koreıanyń ońtústiginen bastap, Tynyq muhıt jaǵalaýy arqyly Úndiqytaı túbegin boılap, sýbekvatorlyq beldeýge de ótedi. Jerorta teńizi jaǵalaýymen salystyrǵanda, munda jaz ylǵaldy, qys birshama qurǵaq jáne salqynyraq bolady. Ormandarda máńgi jasyl aǵashtardan magnolıa, kamelıa, kamfora, lavr, bambýk, jalpaq japyraqtylardan emen, shamshat, shegirshin, qaraǵaı men kıporıs ósedi. Aǵashtar lıanalarmen shyrmalyp, ný orman sıpatyna enedi. Janýarlardan jolbarys, qabylan, aıý, panda, gıbon jáne makaka maımyldary, totyqustarmen úırekter kezdesedi.

4. Ylǵaldy ekvatorlyq ormandar
Ekvatorlyq beldeýdiń kóp jerin: Ekvatorlyq Afrıkany, Ońtústik Amerıkadaǵy Amazona ózeniniń alabyn, Malaııa toparaldaryn jáne Muhıttyq araldardy ekvatorlyq ylǵaldy, máńgi jasyl ormandar beldemi (gıleıa beldemi) qamtıdy. Kúlgindengen ferrallıt topyraqta san alýan ósimdik túrleri ósedi (pálmalar, epıfıtter jáne lıanalar). Muhıt jáne teńiz jaǵalaýlarynda mangr toǵaılary kezdesedi. Tabıǵat jaǵdaılary maýsymǵa baılanysty ózgermeıdi. Soltústik jáne Ońtústik jarty sharlardaǵy sýbekvatorlyq beldeýlerde ekvatordan alystaǵan saıyn udaıy ylǵaldy ormandar aýyspaly ylǵaldy ormandar beldemine ótedi. Mundaǵy aǵashtardyń birazy qurǵaqshylyq maýsymda sýdy az býlandyrý úshin japyraǵyn tastaıdy.
Aýmaǵynyń keńdigine qaramastan qazaq jerinde Ormandy jerler kóp emes. Onyń basty sebebi jerimizdiń negizgi bóligi qurǵaq, jartylaı shól, shóldi aımaqtarda ornalasqandyǵy, al Orman aǵashtary negizinen ylǵal mol túsetin alqaptarda ósedi. Respýblıka aýmaǵyndaǵy Ormandar jáne butalar alyp jatqan kólem 21, 6 mln. ga, bul Qazaqstan jeriniń 4, 2%- y ǵana.
Qyzyqty fakttar.

**Aýstralıa evkalıpti eń bıik aǵash bolyp tanylǵan, biraq ótken ǵasyrda ol aǵash qýrap qalǵan. Qazirgi dúnıe júzindegi eń bıik aǵash bolyp - sekvoııa aǵashy tanylǵan, onyń bıiktigi 115, 8m, Kalıfornıa ormandarynda 2006j. tabylǵan.

» Dúnıe júzindegi eń úlken gúl Indonezıanyń jańbyrly ormandarynda ósetin Rafflezıa gúli. Rafflezıa tańǵajaıyp - gúli toǵyshar ósimdikter tuqymyna jatady. Erekshe ári sırek kezdesetin bul ósimdik Malakka túbeginde, Sýmatra, Iava, Kalımantan, Fılıppın araldarynda ósedi. Gúldiń ereksheligi – onyń kólemi 60 santımetrden 1 metrge deıin jetedi. Gúldiń kólemi 1 metrden de kóp Gúldiń ataýy - ósimdikti eń alǵashqy ashqan T. S. Rafflziń jáne ataqty natýralıs D. Arnoldtiń qurmetine berilgen. Olar alǵash ret ósimdikti Sýmatra aralynyń ońtústik - batysynan taýyp, dál sol jerde oǵan ósimdikter áleminiń «uly keremeti» dep baǵa beredi.. Rafflezıany orman shybyndary tozańdandyrady. Gúl olardy óziniń kelbetimen jáne ıisimen baýrap alady. Iisi men kelbeti keremet eken dep oılap qalmańyz! Gúlden irip - shirigen ettiń ıisi shyǵady, al kelbeti qyzyl, ýly - qyzyl, qońyr tústi, ıaǵnı bir qaraǵanda buzylǵan etke uqsas keledi.
» Keıbir ósimdikter et jeıdi. Shyqshóp ósimdigi japyraqtaryna qonǵan shybyn - shirkeılermen qorektenedi.
Elektrondy oqýlyq 6 - synyp

İİİ. Qorytyndylaý
1. Qyzyqty suraqtar:
Sút qorektilerden qaısy janýar sý ishpeıdi? (Koala) Álemdegi eń iri pálma (rotang) Bambýk aǵashyn jaqsy kóredi (panda) Amazonkanyń aǵashta op - ońaı órmeleıtin, sýda da jaqsy júzetin, qurlyqta da júırik mysyq tuqymdas, qaýipti janýary? (Iagýar)

3. Mıǵa shabýl
Nege taıga ormandarynda tek qana qylqan japyraqty aǵashtar ósedi?
Ormannyń adamzat koǵamy úshin qandaı mańyzy bar?

4. ESSE
Qustar ormandardyń dosy......

5. Biz – tabıǵat janashyrlarymyz.
Oı tolǵanys satysy.
Adam – tabıǵattyń dosy ma? (akademıalyq daý - damaı strategıasy)
IÁ --------- JOQ ----------- BEITARAP (keste)

Ár oqýshy óz pikirin aıtady

6. Halyq pedagogıkasy
Qazaq dástúrinde jańa shyqqan kókti julmaıdy, aǵash búrlerin úzbeıdi. Kók shybyqty, kók órkendi syndyrmaıdy. Óıtkeni jas órkenniń bári baqyttyń bastamasy, barlyq tirliktiń qaınar kózi dep biledi. Kók julsaq kókteı solasyń dep yrymdalady. Sondaı - aq qazaq dástúrinde qosarlanyp ósken, qatar bitken aǵashty kespeıdi. Sebebi qosaǵyńnan aıyrylasyń, qanatyńnan qyrqylasyń dep tyıym etken. Iaǵnı, dúnıe túgel egizden jaralǵan, al egizdiń syńaryn qulatqan ońbaıdy, kóńili qapalanyp, zaryǵyp ótedi dep qatty yrymdaıdy.

7. Karta men jumys.

Sabaqty bekitý.
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma: 1. «Ormandardyń tabıǵattaǵy orny» taqyrybyna esse jazý.
2. Jańalyqtar.
3. semantıkalyq karta toltyrý