InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Jylyoı aýdany, Qulsary qalasy.
Bıologıa páni muǵalimi Saǵı Aıdana Ádilbekqyzy

Bıologıa 7 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Býnaqdenelilerdiń shópqorekti, jyrtqysh, parazıttik jáne asa parazıttik ókilderi. Olardyń bıosenozdyq jáne praktıkalyq mańyzy. Zıankes býnaqdenelilermen kúresýdiń bıologıalyq ádisi. Býnaqdenelilerdi qorǵaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa býnaqdenelilerdiń shópqorekti, parazıttik túrlerimen tanystyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn oıatý arqyly tanymdyq qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Tazalyqqa, uqyptylyqqa tárbıeleý. Tabıǵatqa degen súıispenshiligin arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: ashyq sabaq
Sabaq túri: jańa sabaq
Sabaq ádis - tásilderi: suraq - jaýap, aqparattyq tirek - syzbamen, kestemen jumys
Kórnekilik: ınteraktıvti taqta, slaıd
Sabaq barysy

I. Uıymdastyrý kezeńi
Oqýshylarmen sálemdesý, túgendeý

II. Úı tapsyrmasyn suraý:
İ. Suraq – jaýap:
1. Qoǵamdyq býnaqdenelilerdi ata.
2. Aralardyń qandaı túrleri bar?
3. Jumysshy aranyń qurlysy men tirshiligi qandaı?
4. Atalyq jáne analyq aranyń qurlysy men tirshiligi qandaı?
5. Aralardyń tabıǵatta mańyzy qandaı?
6. Qumyrsqalardyń qurylysyna qaraı neshege bólinedi?
7. Qumyrsqalardyń tirshiligindegi erekshelikteri qandaı?
8. Qumyrsqalardyń tabıǵatta jáne adam ómirindegi mańyzy qandaı?

İİ. Saýalnama
1. Aralardyń denesi qandaı bólikterden turady?
A) baskókirek, qursaq b) bas, kókirek, qursaq v) bas, qursaq, aıaq
2. Qoǵamdyq býnaqdeneliler:
A) ara, shegirtke b) qumyrsqa, shybyn v) ara, qumyrsqa
3. Qumyrsqanyń qansha túri bar?
A) 10000 b) 15000 v) 5000 g) 7000
4. Aralardan ne alynady?
A) spırt, karbon qyshqyly
b) bal, balaýyz, ara jelimi v) sary boıaý, dári – dármek
5. Qumyrsqalardyń tynys alý múshesi:
A) malpıgıı tútigi b) demtútik v) ókpe
6. Aralar qaı otrádqa jatady?
A) qosqanattylar b) teńqanattylar v) jarǵaqqanattylar
7. Aralardyń damýy neshe satydan ótedi?
A) 1
b) 4
v) 3
g) 5

İİİ. Jańa bilimdi meńgertý:
Azıalyq shegirtke - óte qaýipti, zıankes jándik. Kókqasqa shegirtkeniń analyǵynyń bir jazda
Órbigen urpaqtary eki qoıdy toıyndyratyn azyqty joıady. Al olardyń jaýshoǵyrlary men úıirleri 1 - 2 saǵatta júzdegen, tipti myńdaǵan gektar egistikti typ - tıpyl etedi. Shegirtkeler dernásilderiniń toptasýyn - jaýshoǵyl, eresekteriniń jınaqtalýyn - Úıir túzedi. Sóıtip bular bir jerden ekinshi jerge toptasyp kóshedi.

Kolorado qońyzy – kartop jáne t. b. alqa tuqymdas ósimdikterdiń zıankesi. Uzyndyǵy 9 – 11 mm, sopaqtaý kelgen, qanatynyń ústi qyzǵylt sary, on qara jolaqty syzyqtary (ár jaǵynda 5 - ten) bar. Kolorado qońyzy 1859 j. Kolorado shtatynyń (Soltústik Amerıka) kartop alqaptarynda kezdese bastaǵan jáne osyǵan baılanysty atalǵan.

Kartoptyń qaýipti jaýy, ónim túsimdiligin tómendetedi. Kúresý sharalary: ishki jáne syrtqy karantındi saqtaý; tereń deńgeıdegi agrotehnıka, kartop otyrǵyzatyn jerlerdi dernásilder paıda bola bastaǵanda jáne jas qońyzdar shyǵa bastaǵanda hımıalyq preparattarmen óńdeý.

Taraqan - úılerde taraqannyń 2 túri kezdesedi: jıren (qyzyl tústi) jáne qara. Taraqan azyqty bylǵaıdy jáne sonymen birge ishek qurtynyń jumyrtqalary men ár túrli juqpaly aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn (dızenterıa, ish súzek, polıomıelıt jáne t. b.) tasýy múmkin. Taraqandy joıý úshin hımıalyq preparattardan mynalar qoldanylady: hlorofostyń untaǵy jáne spırt qosylǵan 30 prosentti eritindisin «Fosfolan», «Boraks», «Neopınat», «Sýlfolan», «Hlorak», «Hloropın», «Neopın», Talfon» dýsttary, «Hlo - rak», «Hlorofos» tabletkalary,

Bıt — adamnyń jáne sútqorektilerdiń qanyn soryp tirshilik etetin usaq jándikter otrády. Qyltanaqty tútiksheniń ishinde ornalasqan aýyz múshesi shanshyp - sorýǵa beıimdelip tumsyqshaǵa aınalǵan. Qyltanaqtarynyń járdemimen, tumsyqsha jabyn qabyqty tesip, terige enedi. Basy men kókiregi kishkene, qursaq bólimi jalpaqtaý. Kókireginde úsh jup kelte aıaqtary bar, olardyń ushynda mataǵa nemese shashqa jabysýǵa beıimdelgen ımek tyrnaqtary jaqsy jetilgen. Bıttińjanýarlardyń túgine nemese adamnyń kıimine, shashyna jabysqan jumyrtqasynan (sirkesinen) dernásil shyǵyp, ol 3 ret túlep, eresek Bıtke aınalady.

Bıt deneni qyshytyp mazasyzdandyrýymen qatar, asa qaýipti juqpaly aýrýlardyń (bórtpe, súzek, oba, týláremıa) qozdyrǵyshtaryn taratady. Bıtteýdi (pedıkýlez) boldyrmaý úshin tazalyq saqtaý qajet

Búrge – býynaıaqtylar tıpine jatatyn, masyldyq tirshilik etetin usaq jándikter otrády. Olardyń dúnıe júzinde2500 túri, al Qazaqstanda 400 - deı túri bar. Búrgeler bor kezeńinen belgili. Búrgeniń túsi sary aladan qońyr - qyzǵylt tústerge qubylyp turady. Denesi eki búıirinen qysyńqy, bas, kókirek jáne qaryn bólimderinen turady. Basynda eki kózi (keıbir túrlerinde kórý organy múldem joq), sorýǵa beıimdelgen aýzy bolady. Bas - kókirek bóliminde 3 jup aıaqtary bar, artqy jup aıaǵy sekirýge beıimdelgen. Qaryn bólimi 7 — 8 saqınadan turady. Búrge jumyrtqa salyp kóbeıedi. Analyǵy 3000 - ǵa deıin jumyrtqa salady. Jumyrtqadan aq qurt tárizdi dernásilder paıda bolady, onyń syrtynda sırek uzyn túgi nemese qylshyǵy bar. Dernásilderi topyraqtaǵy organık. qaldyqtarmen qorektenedi. B - ler 3 jyldaı tirshilik etedi. Qazaqstanda eń zıandy adam Búrgesi (Pulex irritans) adamnyń jáne jylqynyń, mysyqtyń, t. b. janýarlardyń qanyn sorady, sondaı - aq, alaqurt Búrgesi (Vermipsylla alacurt) oba qozdyrǵyshyn aýrý adamnan saý adamǵa, aýrý maldan saý malǵa taratady. Turǵyn úılerdegi Búrgeni qurtý úshin ınsektısıdter qoldanady jáne turǵyn úı, qora - jaı taza ustalýy tıis.

İ. Toptyq jumys

İ top: Shópqorekti býnaqdeneliler
İİ top: Jyrtqysh jáne asa parazıttik býnaqdeneliler
İİİ top: Býnaqdenelilerdiń tabıǵattaǵy jáne praktıkalyq mańyzy.
IV top: Zıankes býnaqdenelilermen qarsy kúres júrgizý sharalary.

İİ. Bıologıalyq dıktant
Aýyl sharýashylyq óte qaýipti býnaqdenelilerdiń biregeıi -___________.
Úıirli shegirtkelerdiń dernásilderdiń toptasýynan - ___________________, eresekteriniń jınaqtalýynan __________ túzedi.
__________________kartop japyraǵyn jep, onyń túsimin kemitedi.
Jemis baǵy men eginshilikke zıanyn tıgizetin býnaqdeneliler - ____________ ________________________.

İİİ. Oqýlyqpen jumys.
Býnaqdenelilerdiń paıdasy Býnaqdenelilerdiń zıany

İV. Bekitý:
Saýalnama
1. Shópqorekti býnaqdeneliler.
A) kóńqońyz b) shegirtke v) masa
2. Jer óńdeý arqyly zıankes jándiktermen kúres júrgizý ádisi:
A) bıologıalyq b) dıqanshylyq v) geografıalyq
3. Shala túrlenip damıtyn býnaqdeneliler:
A) shegirtke B) kóbelek v) ara
4. Bezgek aýrýyn taratatyn býnaqdene
A) shybyn b) shegirtke v) masa
5. Kartoptyń asa qaýipti zıankesi:
A) shytyrlaq qońyz b) kolorad qońyz v) masa
6. Alma aǵashyn zaqymdaıtyn býnaqdene:
A) masa b) almajegi v) shegirtke
7. Insektısıd arqyly zıankes jándiktermen kúres júrgizý ádisi:
A) bıologıalyq B) fızıkalyq v) hımıalyq
Jaýaby:
1. b 2. b 3. a 4. v 5. b 6. b 7. v

V. Úıge tapsyrma:
Býnaqdenelilerdiń shópqorekti, jyrtqysh, parazıttik jáne asa parazıttik ókilderi. Olardyń bıosenozdyq jáne praktıkalyq mańyzyn oqyp kelý.(233 bet)
sózjumbaq quraý.
VI. Baǵalaý.