InfoHub Logo

Keskindeme qaraý men kórýge úıretedi (bular ár túrli jáne óte sırek sáıkes keletin zattar). Sonyń arqasynda keskindeme balalarda ǵana bolatyn sezimdi, jandy kúıinde muntazdaı etip saqtaıdy.

Aleksandr Blok

Adam óziniń ǵumyrynda eshqandaı ról atqarmaıtyn nárselerdiń aldynda tańǵalyp tura qalady: ustaýǵa kelmeıtin sáýleniń shaǵylýy aldynda, tuqym sebýge bolmaıtyn tik jartastar aldynda, aspannyń ǵajaıyp túr-túsi aldynda.

Djon Reskın

Bizdiń jalqaýlyǵymyz ben nadandyǵymyzdan, adamdardyń is-qımylyna ún qospaı, jıi-jıi eskerýsiz qala beretin daýsyz aqıqattar bar.

Sondaı daýsyz aqıqattardyń biri — jazýshynyń sheberligine, ásirese prozashylardyń jumysyna katysty. Ol mynadaı: ónerdiń bir-birimen baılanysty barlyq salasyn — poezıany, keskindemeni, sáýletti, músindeý men mýzykany bilý prozashynyń ishki dúnıesin tótenshe baıytady da onyń prozasyna aıryqsha aıqyn ajar-kórik beredi. Ol keskindemeniń nurymen, boıaýymen, poezıaǵa tán sózdiń sonylyǵy jáne syıymdylyǵymen, sáýlettiń — ólshem-mólsherligimen, músin-syzyqtarynyń dóńestigi jáne anyqtyǵymen, mýzykanyń yrǵaǵymen, áýezdiligimen tolysyp, molaıa túsedi.

Bunyń bári de prozanyń qosymsha baılyqtary, onyń qosalqy túr-tústeri tárizdi.

Men poezıa men keskindemeni jaqsy kórmeıtin jazýshylarǵa senbeımin. Jón-josyǵyna kelsek, olar aqyl-oıy erinshek te pań adamdar, súmireıtip aıtsaq — nadandar.

Eger jazýshy shala qolónershi emes, shyn sheber bolsa, amerıkan saǵyzyn shaınaıtyńdar sekildi, óz dáýletin ómirden ójettikpen soryp alatyn toǵyshar emes, naǵyz qundylyqty jasaýshy bolsa, árıne onda ol óziniń álemdi kórý múmkindigin keńeıtetin nárseniń eshqaısysynan bas tarta almaıdy.

Áńgimeni, hıkaıatty ne tipti uzaq romandy oqyp shyqqannan keıin, kóbinese, jadyńda bir solǵyn adamdardyń ábiger-mashaqatynan basqa, eshteńe de qalmaıdy. Solardy kórgiń kelip, qınalasyń, biraq kóre almaısyń, óıtkeni avtor olarǵa tirshiliktiń birde-bir jandy belgisin bermegen.

So bir áńgimelerdiń, hıkaıattar men romandardyń is-áreketteri qaıdaǵy bir boıaýlary men jaryǵy joq yzǵarly kúnde, avtor ony aıtqanymen, ózi kózimen kórmegen, sol sebepti de bizge, oqyrmanǵa kórsetilmegen jerde ótedi.

Taqyrybynyń búgingi zamanǵa arnalǵanyna qaramastan, kóbinese jalǵan sergektikpen jazylǵan sol dúnıelerden dármensizdiktiń lebi esip turady. Qýanyshty, ásirese, sol jalǵan qýanyshty, eńbek qýanyshymen aıyrbastaýǵa tyrysady.

Osyndaı toryǵýdyń sebebi avtordyń emosıalyq sańyraýlyǵy men saýatsyzdyǵynda ǵana emes, bul onyń buldyr balyq kózine de qatysty.

Mundaı hıkaıattar men romandardy, shańly da qapyryq bólmeniń ábden jelimdelip, bitelip tastalǵan terezesi sıaqty, byt-shyt etip, syndyrǵyń keledi, sosyn syrttan ishke samal jel, jańbyrdyń shýyly, balalardyń aıqaıy, parovozdardyń gýdoktary, ylǵal kóshelerdiń dem-tynysy — qysqasy, syrttaı qaraǵanda, retsizdeý bolyp kórinetin kúlli ómir, barlyq qyzyǵymen-jaryǵymen, boıaýlarymen, ý-shýymen lap qoıyp kirip jatsa eken deısiń.

Bizde qazir beıne bir, soqyrlar jazǵan sıaqty, kitaptar da az emes. Al so kitaptar biraq kóretinder úshin jazylǵan, ondaı kitaptardy shyǵarýdyń búkil josyqsyzdyǵy da, mine, osynda.

Kózimizdiń ashyla túsýi úshin, tek jan-jaqqa qaraı berý az. Kóre bilýdi úırenýimiz kerek. Jer men adamdardy, olardy shyn súıgen kisi ǵana, anyq kóre alady. Prozanyń óńsizdigi, ajar-kórkinen aıyrylýy kóbine-kóp jazýshynyń salqyn qandylyǵynan, bul onyń ólip-óshýiniń qaterli belgisi bolyp tabylady. Biraq baǵzy bir kezderi muny mádenıettiń jetispeýin bildiretin jaı ǵana shalaǵaılyq deýge de bolady. Onda bul, jurt aıtatyn, jóndeýge bolatyn is qoı.

Jaryq pen boıaýlardy qalaı kórip, qalaı qabyldaýdy bizge sýretshiler úırete alady. Olar bizden góri táýirirek kóredi. Jáne olar kórgenderin jadynda jaqsy saqtaı biledi.

Meniń áli jas óspirim jazýshy shaǵymda, tanys bir sýretshi maǵan bylaı degen edi:

— Súıiktim meniń, siz, áli dúnıeni onsha anyq kóre almaıdy ekensiz. Biraz buldyrlaý kóresiz. Hıkaıalaryńyzǵa qaraǵanda, siz tek qana negizgi túr-túster men ár nárseniń qoıý boıalǵan ústińgi jaǵyn ǵana baıqaıdy ekensiz, al olardyń ekinshi bir túske aınalýy men ár alýan reńkileri, sizde bári bir tústi birdeńege aınalyp ketedi eken.

— Men oǵan ne isteı alamyn. Kózim solaı bolǵasyn, — dep jaýap bergen edim.

— Bos sóz! Jiti kóz — birte-birte bolady. Erinbeı-jalyqpaı janaryńyzdy jattyqtyryńyz. Oǵan birdeńeni kúzettirip qoıyńyz. Bir aı, eki aı boıy dúnıeniń bárine túgeldeı, siz olardy mindetti túrde, boıaýmen salamyn ǵoı degen oımen qarańyz. Tramvaıda, avtobýsta jurttyń bárine tek osylaısha qarańyz. Sosyn bir eki-úsh kúnnen keıin, adamdardyń bet-júzinen buryn, qazirgi kórgenińizdiń onnan birin de baıqaı almaı kelgenińizge kózińiz jetedi. Al eki aıdan keıin siz anyq kórýdi úırenesiz, endi ózińizdi solaı etýge kúshtep kóndirip jatpaısyz.

Men sýretshiniń aıtqanyna qulaq astym, shynymen-aq adamdar da, zattar da meniń buryn asyǵyp júrip, ústirt qaraǵanymnan álde qaıda qyzyǵyraq eken.

Jáne men endi qaıta kelmeıtin, aqymaqtyqpen qur beker ótkizgen kúnderime ókindim. Sol ótken zamanda men qansha ǵajaıyp dúnıelerdi kórer edim-aý! Qanshama qyzyq nárseler ótti de ketti, endi olar qaıtyp oralar ma!

Bul meniń sýretshiden alǵan birinshi sabaǵym edi. Ekinshi sabaǵym budan da kórnektirek edi.

Birde kúz kezinde men Máskeýden Lenıngradqa ketip bara jattym, biraq Kalının men Bologoe arqyly emes, Savelov vokzalynan — Kalázın men Hvoınaıa arqyly júrdim.

Kóptegen máskeýlikter men lenıngradtyqtar bul joldyń bar ekeninen de beıhabar. Bul Bologoege baratyn úırenshikti joldan árigerek bolsa da qyzyǵyraq. Bunyń qyzyq bolatyny — ol qulazyǵan orman-toǵaıly ólkeler arqyly ótedi.

Meniń jol serigim ústindegi kıimi ózine keńdeý, oınaqy qysyq kezdi bákene ǵana kisi bolyp shyqty. Ol úlken bir jáshik maıly boıaý men bir býma sylanǵan kenepti ákele jatyr eken. Onyń sýretshi ekenin bilý qıyn emes edi.

Biz áńgimelese kettik. Serigim maǵan Tıhvın qalasynyń túbinde ormanshy bolyp isteıtin kóńildesi bar ekenin, sonyń úıinde turyp, kúzdiń sýretin salatynyn aıtty.

— Siz nege sonsha alysqa, Tıhvınniń túbine bara jatyrsyz? — dep suradym.

— Sol jaqta men bir múıisti qatty unattym, — dedi ol syryn ashyp. — Jer bolǵanda qandaı! Ondaı ekinshi jerdi taba almaısyz. Taza kókterek ormany! Keıbir jerlerinen ǵana shyrshalar kezdesedi. Kókterek toǵaıynyń kúzdi kúngi ajar-kórkin aıtpańyz, eshbir aǵash tap solaı bolyp kıinbeıdi. Onyń japyraǵynyń boıaýy tap-taza. Qyrmyzy, sap-sary, aqshyl kók, altyn daqty qara barqyn bolyp keledi. Ústine kún shýaǵy túskende órtteı bolyp jalyndap turady. Ol arada qys túskenshe jumys isteımin de, qysta Lenıngradtyń ar jaǵyna, Fın shyǵanaǵynyń jaǵalaýyna qaraı tartamyn. O jaqta Reseıdegi eń sulý bozqyraý turady. Ondaı bozqyraýdy men basqa esh jerden de kórgen emespin.

Men ázildep, oǵan mundaı bilim-bilikpen sýretshiler úshin qaı jerden neni jazýǵa bolatynyn aıtyp, asa baǵaly jol kórsetkish jasaı alady ekensiz, — dedim.

— Oıyńyz durys-aq! — dep baısaldy jaýap berdi sýretshi. — Qurastyrý qıyn emes. Biraq odan eshbir mánpaǵat shyqpaıdy. Bári topyrlap bir jerge jınalady, al qazir olardyń árqaısysy sulýlyqty ózi úshin, jeke-jeke izdep júr ǵoı. Bul árıne, qansha aıtqanmen, jaqsyraq.

— Nege?

— Elimizdiń kórki ár turǵydan ashylady da. Orys jerinde keremetteı ásem jerlerdiń kóptigi sondaı, sýretshilerdiń bárine birdeı endi bir pálen myń jylǵa jetedi. Biraq bilesiz be, — dedi ol kenet beımaza keıippen, — adamdar jerdi jaǵalaı taptap, talan-tarajǵa salyp jatyr. Al jerdiń sulýlyǵy kıeli zat, áleýmettik ómirimizdiń uly múlki. Bul bizdiń eń sońǵy dittegen maqsatymyzdyń biri. Sizdiń qalaı oılaıtynyńyzdy bilmeımin, biraq meniń buǵan kózim anyq jetedi. Muny túsinbegen kisi qalaı ǵana aldyńǵy qatardaǵy adam bola alady!

Kúndiz men uıqtap ketippin, biraq birazdan keıin kórshim meni oıatyp jiberdi.

— Siz maǵan renjı kórmeńiz, — dedi ol uıalǵannan qysylyp, — turǵanyńyz jaqsy. Aldymyzda tańǵalarlyq sýretter ashylǵaly tur — qyrkúıektegi kúnniń kúrkireýi. Qarańyzshy!

Men terezege úńildim. Ońtústik jaqtan aspannyń jartysyn tutas qamtyp, aýyr qara bult bıiktep barady. Ony naızaǵaılar jaltyldap, titiretip qoıady.

— Ana ǵaj-jaıypqa qarańyz! — dedi daýystap sýretshi. — Boıaýlarynyń kóbi-aq! Jaryqtyń dáp osylaı túsýin, sen tipti Levıtannyń ózi bolyp ketseń de, jaza almaısyń.

— Qandaı jaryqtyń túsýi? — dedim men abdyrap.

— Qudaı-aý! — dedi sýretshi kúıgelektep. — Siz qaıda qarap otyrsyz? Áne, kórdińiz be — ana jerdegi orman qap-qara, meńireý... oǵan qara bulttyń kóleńkesi túsken. Al onyń ar jaǵynda sarǵysh suıyq jasyl daqtar: ol alabulttan kómeskilengen kún sáýlesi. Anaý alystaǵy orman kún nuryna malynyp tur. Kórdińiz be? Tutas qyzyl altynnan quıylǵan tárizdi. Jáne shuǵyla ony jaınatyp jibergen. Altyn jalatylǵan kesteli dýaldan aınymaıdy. Nemese bizdiń Tıhvındegi altynmen aptaıtyn sheberhanalardyń ismer áıelderi kestelegen alyp mata shymyldyqty kókjıekke tutyp qoıǵan sıaqty. Endi berirektegi shyrshalar jolaǵyna qarańyzshy. Qylqandar betindegi qalaıy jaltylyn kórdińiz be? Ol ormannyń altyn dýalynan túsken nur. Ol óz jaryǵymen shyrshalardy nurlandyryp tur. Shaǵylǵan jaryq. Ony jazý — óte qıyn, buzyp jiberý ońaı. Al ana bir álsiz sáýleni kórdińiz be, men: — onyń jaryǵynyń náziktigi sondaı, ony salý úshin óte baısaldy, salmaqty qol kerek, — der edim.

Sýretshi maǵan qarap, kúlip jiberdi.

— Kúzgi ormannan shaǵylǵan jaryqtyń kúshi qandaı deseńizshi? Kúpe ishi samaladaı. Ásirese sizdiń bet-júzińiz. Sizdi dáp osy qalpyńyzda jazar ma edi. Biraq ókinishtisi sol -munyń bári qas qaǵymdyq.

— Qas qaǵymdyq jaıttardy, júzdegen jyldarǵa toqtatyp tastaý sýretshilerdiń isi ǵoı, — dedim men.

— Jumylyp jatyrmyz, — dedi sýretshi. — Eger so qas qaǵymdyq nárse, tap qazirgideı ózimizdi qapyda qaldyrmasa. Aqıqatyn aıtsaq, sýretshi eshqashan da boıaýdan, kenepten ajyramaýǵa tıis.

Sizderdiń, jazýshylardyń jaǵdaıy jaqsyraq. Sizder myna boıaýlardy jadyńyzda saqtaısyz. Qarańyzshy, osynyń bári tez ózgerip jatyr emes pe. Ormannyń da birde jaryq bolyp, birde kúńgirttenýin aıtsańyzshy!

Jaýyn bultynyń aldynda bizge qaraı jyrym-jyrym ala bulttar zýlap keledi, óziniń pármendi qımyl-qozǵalysymen olar jerdegi boıaýlardy aralastyryp jiberdi. Alystaǵy orman-toǵaılarda toqqyzyldyń, alqyzyl men aq altynnyń, malahıttyń (jasyl), qanqyzyl men qara kóktiń alasapyran toǵysy bastalyp ketti.

Kún shuǵylasy oqta-tekte qara bultty jaryp ótip, jeke bir qaıyńdarǵa túsedi de, olar dereý birinen soń biri, altyn mazdaqtaı lap etip janyp, zamatyńda óship jatyr. Daýyl aldyndaǵy ókpek jel boıaýlardyń bul sapyrylysyn kúsheıte tústi.

— Al aspan, aspan qalaı-qalaı bolyp ketti! Qarańyzshy! Onyń qyryq qubylyp, qulpyrýyn! — dep qyshqyryp jiberdi sýretshi.

Daýyl bulty kúl tústi tútin bolyp, lezde jer baýyrlap ta úlgirdi. Ol búkil aýmaǵymen birjolata qaraýytyp ketken. Biraq naızaǵaı jalt etken saıyn, onyń jaryǵy bult ishinde tumandy qyzǵylt oty mazdap, sarǵylt qaıyńdar uıtqyp, kógis úńgirleri úńireıip, ıir-ıir jarylystary qaqyraı sógilip jatqany ashylyp-aıqyndalyp jatty.

Qara bulttyń tuńǵıyq tereńindegi naızaǵaıdyń shatyrlap jalt etkeni qyzǵylt jalynnyń lap etýimen aýysty.

Al jerge jaqyndaǵan tusta, bult pen orman-toǵaılar arasynan seldete quıyp ketken jańbyr uzyn beldeý bolyp, kórinip turdy.

— Qalaı-a! Mundaı saıtannyń sapalaǵyn kisi sırek kórettaǵy! — dep daýystap qaldy sýretshi.

Biz, ol ekeýmiz, kýpe terezesinen dálizdiń terezesine keldik Perdeler jelden jelbirep, jaryqtyń epelekteýin kúsheıtip jiberdi.

Jaýyn satyrlap, quıyp ketti. Jolserik kelip, asyǵys terezelerdi kótere bastady. Jańbyr qıǵash jaýyp, tereze betin aıǵyzdap aǵa jóneldi. Jaryq sóndi, tek kókjıektiń shalǵaı bir qıyrynan jańbyr perdesin jaryp, ormannyń altyn jalatqan bir sheti kórinip turdy.

— Esińizde birdeńe qaldy ma? — dedi sýretshi.

— Az-maz birdeńe.

— Mende de solaı, — dedi ol qomsynǵan únmen. — Qazir jaýyn ótkesin, boıaýlar jarqyraı túsedi. Bilesiz be, kún shuǵylasy ylǵal japyraqtar men dińderde qulpyryp oınaıdy endi. Reti kelgesin aıtaıyn, bultty kúni, jaýyn aldynda jaryqqa kóz tigip qarańyzshy. Jaýynǵa deıin bir túrli, jaýyn kezinde — basqasha, al jaýynnan keıin — múlde aıryqsha. Óıtkeni dymqyl japyraqtar aýaǵa álsiz bir jaryq qosady. Ol surǵylt, jumsaq jáne jyly. Jalpy — boıaý men jaryqty tekserip, zertteý isi, súıiktim meniń — ǵanıbet nárse. Men ózimniń sýretshilik talantymdy eshteńege de aıyrbastamaımyn.

Sýretshi túnde kishkentaı bir stansıada túsip qaldy. Men onymen qoshtasý úshin platformaǵa shyqtym. Kerosın sham jaryq berip tur. Alda parovoz aýyr tynys alady.

Men sýretshige bir túrli qyzǵanyshpen qaradym, kenet ári qaraı júrýge tıis ekenime, osynaý soltústik jaǵynda birneshe kúnge qala almaıtynym úshin, ár túrli jumystaryma qatty ashýlandym. Munda árbir arsha gúldiń ár butaǵy kisini sonshama oıǵa shomdyratyny sondaı, olardan prozamen birneshe poema jazýǵa bolar edi.

Qazir meni aıryqsha renjitken bir nárse, ǵumyr boıy men tek shegerýge áste bolmaıtyn, mindetti istermen ǵana aınalysyppyn da, ózime, júregimniń qalaýy, ámiri boıynsha, jumys isteýge tyıym salyp kelippin.

Tabıǵattyń boıaýlary men jaryqty tek baqylap qana qoımaı, olardy ómir-tirshilikke ózek etip turý qajet. Ónerge júregińnen berik oryn alǵan materıal ǵana jaramdy.

Prozashyǵa keskindemeniń mańyzdy bolatyn sebebi, ol oǵan boıaýlar men jaryqty anyq tanyp, olardy jaqsy kórýine kómektesip qana qoımaıdy. Keskindemeniń taǵy da mańyzdy bolatyny, sýretshi, biz tipti baıqamaıtyn nárselerdi jıirek kóredi. Biz onyń sýretterin kórgennen keıin baryp, solarǵa buryn múlde nazar aýdarmaǵanymyzǵa tańdanatynymyz bar.

Fransýz sýretshisi Mone Londonǵa barady da Vestmınstrlik abattyǵyn jazady. Mone Londonnyń úırenshikti tumandy kúninde jumys isteıdi. Moneniń kartınasynda abattyqtyń gotıkalyk belgileri tumannan buldyrap, áreń kórinedi. Sýret asqan sheberlikpen jazylǵan.

Kartına kórmege qoıylǵan kezderi ol londondyqtar arasynda abyrjýshylyq týdyrady. Olar Monede tumannyń qyzyl kúreń túrmen boıalǵanyn kórip qaıran qalysady, al onyń túri surǵylt ekeni jurttyń bárine belgili ǵoı.

Moneniń ójettigine áýeli eldiń bári qatty ashýlanady. Biraq sol yzalanǵandar Londonnyń kóshelerine shyǵysymen tumanǵa baıyptap qarasa, onyń shynynda da qyzǵylt tústi ekenin baıqaıdy.

Tabanda bunyń túsinigin izdep tabýǵa tyrysady. Bári turyp, tumannyń qyzǵylt reńki tútinniń moldyǵyna baılanysty ekenimen kelisedi. Buǵan qosa tumannyń bul túr-túsi Londonnyń qyzyl kirpishten salynǵan úılerimen de ulasyp jatqanyn ańǵarady.

Biraq másele qalaı bolsadaǵy, áıteýir Mone jeńiske jetedi. Onyń kartınasynan keıin jurttyń bári Londonnyń tumanyn sýretshi qalaı kórse, dáp solaı kóre bastaıdy.

Eger óz ǵumyrymnan alynǵan mysalǵa keletin bolsaq, orystyń bulyńǵyr boıaýlarynyń alýan tústi ekenin men birinshi ret Levıtannyń "Máńgi tynyshtyq qushaǵynda" sýretinen keıin ǵana kórip bildim.

Soǵan deıin jaýyn-shashyndy kún meniń kózime sensek, tek surǵylt túr-túspen boıalǵandaı kórinetin. Bulyńǵyr kúnniń kisini toryqtyratyn sebebi — ol boıaý ataýlyny jutyp jiberedi de dúnıeniń bárin maıly sur tumanmen kúrgeılep tastaıdy dep oılaıtynmyn.

Biraq Levıtan sol kisi jabyqtyratyn surǵylt boıaýdyń ózinen beımálim ulylyqty, tipti saltanattylyqty da kórgen jáne odan kóptegen taza boıaýlardy da tapqan edi. Sodan beri qaraı bulyńǵyr kún meni onsha qınamaıtyn boldy. Buǵan kerisinshe, sodan beri qaraı men ony aýasynyń tazalyǵy, júzińdi qarıtyn sýyǵy úshin, qalaıy tústes ózen betiniń jybyrlap jatatynyn, qara bulttardyń aýyr qozǵalysyn jaqsy kórip kettim. Eń sońynda aıtarym, jaýyn-shashyndy kúnder kezinde jer betindegi eń qarapaıym ıgiliktiń ózin - jyly úıdi, orys peshiniń otyn, samaýrynnyń pysylyn, qonalqyǵa edenge salatyn tósenish retinde jasalǵan qurǵaq sabandy, jańbyrdyń kisini uıqyǵa shaqyrtatyn shatyrǵa tıgen shýylyn, adamnyń raqattanyp qalǵyp-shulǵýy sıaqty qarapaıym nárselerdi burynǵydan beter baǵalaı bastaısyń.

Árbir sýretshi, ol qaı zamannyń, qandaı mekteptiń ókili bolyp sanalsa da, aqıqat bolmystyń jańa bir qyr-syryn, belgilerin ashady.

Sáti túskende, men birneshe ret Drezden galereıasynda boldym.

Onda Rafaeldiń "Sıkstın madonnasynan" basqa, baıaǵy sheberlerdiń de kóptegen kartınalary bar, olardyń aldyna baryp aıaldaý qaýipti. Olar seni jibermeı qoıady. Olarǵa saǵattar boıy, tipti bálkim, táýlikter boıy qaraýǵa bolatyn shyǵar, biraq uzaq ýaqyt turyp qaraǵan saıyn, múlde túsiniksiz bir jan tebirenisi paıda bolady. Ol birte-birte kúsheıip, adam kóz jasyna ázer ıe bolatyn kúıge jetedi.

Osynaý eljiregen kóz jasynyń syry nede? Onyń syry — bul polotnolarda (sýretterde) rýhtyń tolysyp jetilýi men danyshpannyń bıligi bar, sol sebepti de ol bizdi tazalyqqa, jeke ózińniń oı-nıetińniń jigerli de degdar bolýyna umtyldyrady.

Ásemdikke qarap turǵan kezde, bizdiń ishteı tazarýymyzdan buryn, jan-júregimizde bir beımálim alańdaýshylyq sezimi paıda bolady. Jańbyr men jeldiń samaly, gúldegen jerdiń tynysy, tún jarymdaǵy aspan men mahabbattyń kóz jasy — bári túgel jınalyp kelip, bizdiń ǵazız júregimizge uıalap, ony máńgilik bılep alǵandaı bir kúıge túsemiz.

Impressıonıster ózderiniń polotnolaryn kún shýaǵyna shomyldyrǵan tárizdi bolyp kórinedi. Olar sýretterin ashyq aspan astyńda jazǵan, múmkin keıde boıaýlaryn ádeıi kúsheıtip otyrǵan da bolýǵa tıis. Aqyrynda, olardyń sýretterinde, jer, kisi kózine qaıdaǵy bir shat-shadyman jaryqqa malynyp, masaırap turǵandaı bolyp elesteıtin dárejege jetedi.

Jer meıramdaǵydaı bolyp ketedi. Biraq munda turǵan eshbir kúná joq, óıtkeni adamǵa azǵantaı da bolsa qýanysh qosqannyń da eshbir kúnási joq qoı.

Ótken zamannyń kúlli baı murasy qalaı bizdiń menshigimizde bolyp kelse, ımpressıonızm de tap solaı bizdiń menshigimizde. Odan bas tartatyn bolsaq — onda ózińdi-óziń sanaly túrde shekteýshilikke ıtermeleý bolyp shyǵady. Biz, Rafaeldiń danyshpandyq kartınasy dinı taqyrypqa jazylǵan bolsa da, "Sıkstın madonnasynan" bas tartqan emespiz. Endeshe, jańashyl Pıkasso, ımpressıonıster Matıss, Van Gog nemese Gogen bizderge nesimen qaýipti. Reti kelgesin aıtaıyn, bulardyń sońǵysy taıtándardyń táýelsizdigi úshin, fransýz bıleýshilerine qarsy kúresken ǵoı.

Bul sýretshiler shyǵarmashylyǵynyń qandaı qaýipti nemese jaman jaqtary bar? Ǵajaıyp sýretshilerdiń úrkerdeı bir tobyn adamzat mádenıetinen, onyń ishinde orys mádenıetinen syzyp tastaý jónindegi oı qandaı kúnshil ne beıimdelgish adamnyń basynda qalaı paıda bola qoıdy eken?

Poıyzda sýretshimen kezdeskennen keıin, men Lenıngradka bardym. Meniń aldymnan onyń alańdary men proporsıonaldy úıleriniń saltanatty ansámblderi qaıtadan ashyla berdi.

Men olardyń arhıtektýrasynyń (sáýlet) qupıa jumbaǵyn sheshý úshin, olarǵa uzaq ýaqyt baıyptap qaraıtyn boldym. Onyń syry — sol ǵımarattar kisige uly úıler sıaqty áser etse de, ózderi shyn máninde uly emes eken. Eń tamasha ǵımarattardyń biri, qysqy saraıdyń qarsy aldynda doǵa sıaqtanyp sozylyp jatqan

Bas shtabtyń úıi, óziniń bıiktigi jaǵynan tórt qabat úıden bıik emes. Al, biraq Máskeýdiń kez kelgen bıik úıinen áldeqaıda aıbyndy — uly bolyp kórinedi.

Onyń sheshimi ońaı eken. Ǵımarattardyń ulylyǵy olardyń ólshem-mólsheriniń tepe-teńdiginde, úılesimdi-jarasymdy proporsıalarynda, áshekeıleriniń — tereze jaqtaýy men mańdaıshasynyń, kertýshter men barelef sandarynyń azdyǵynda bolyp shyqty.

Sol úılerge muqıattap qaraǵannan keıin, jaqsy talǵam — eń aldymen, ólshem-mólsher sezimi ekenin anyq túsinesiń.

Úıler bólshekteri ólshemderiniń ózara birdeılik zańy, qarapaıymdylyqtyń zańy turǵysynan qaraǵanda, sáýlettiń árbir syzyǵy anyq kórinedi jáne ol kisini shyn mánindegi raqat-qyzyqqa bóleıtinine — osynyń báriniń prozaǵa da bir shama qatysy bar ekenine ez basym kámil senemin.

Klasıkalyq arhıtektýralyq formalardy jaqsy kóretin jazýshy, óziniń prozasynda aýyr salmaqty jáne qolapaısyz kompozısıaǵa jol bermeıdi. Ol bólimderiniń ózara birdeı bolýyna, sózdik sýretiniń dáıektiligine qatty kóńil bóledi. Ol prozany suıyltyp jiberetin áshekeıdiń moldyǵyna — kesteli stıl deıtinge birjolata tyıym salady.

Prozalyq týyndynyń kompozısıasy, hıkaıattyń mán-mańyzy men oqıǵalardyń zańdy aǵysyn buzbaıtyndaı, eshteńeni qosýǵa ne alyp tastaýǵa bolmaıtyndaı, jaǵdaıǵa jetkizilýge tıis.

Ár kezdegi ádetim boıynsha, men ýaqytymnyń kóbin orys mýzeıi men Ermıtajda ótkizdim.

Ermıtaj zaldarynyń kúńgirt altynmen aptalǵan alakóbeń zaldary maǵan kıeli bolyp elesteıtin. Men Ermıtajǵa adamzat danyshpandyǵyn saqtaıtyn qoıma retinde kiretinmin. Men tipti jasóspirim shaǵymda, Ermıtajǵa engenimde, ózimniń adam bolǵanym úshin ǵana, baqytty sezingen edim. Jáne adamnyń qalaı ýdy da shapaǵatty bolatynyn túsingen edim.

Áýelgi kezderi men sýretshilerdiń samsap aldymnan shyqqanynan abyrjyp, sasyp qalyp júrdim. Men boıaýlar men olardyń qanyqtyǵynan basym aınalǵasyn, biraz demalý úshin, músinder qoıylǵan zalǵa ketip qalatynmyn.

Men onda uzaq ýaqyt otyratynmyn. Beımálim ellındik músinshilerdiń músinderine ne Kanovanyń jaı ǵana kúlimsiregen áıelderine qaraǵan saıyn, men, osynaý músinniń bári adamzattyń móp-móldir araıly tańynyń habarshysy ekenin anyq túsine bastadym. Sol kezde júrekterdi poezıa bıleıtin bolady, al áleýmettik qurylym — bárimiz san jyldar boıy eńbekpen, qam-qareketpen jáne jan-júregimizdi qınap jetetin sol bir qurylys — adamdardyń qarym-qatynasy men adam denesiniń ádiletti sulýlyǵyna, aqyly men júreginiń sulýlyǵyna negizdeletin bolady.

Bizdiń jolymyz — altyn ǵasyrda. Ol keledi. Árıne, oǵan deıin bizdiń ómir súre almaýymyz qynjyltady. Biraq biz sol ǵasyr jeliniń qazirdiń ózinde aınalamyzda soǵyp, shýlap jatqanyn jáne bizdiń júregimizdi kúshtirek soǵýǵa umtyldyratynyna baqytty bolýǵa tıispiz.

Geıne Lývrǵa baryp, Mılos Sholpanynyń janyna saǵattar boıy otyryp alyp, tekten-tek jylamasa kerek.

Nege? Adamnyń jetilip, kemeldenýi de qor bolyp, taptalǵanyna ma? Kemeldený jolynyń aýyr da alys ekenin, el-jurtqa aqyl-oıynyń ýy men sharapatyn birge usynǵan Geıneniń beımaza júregi lúpildep umtylǵan aıaýly arman jerine, árıne, ol endi jete almaıtynyn anyq biledi de jylaıdy ǵoı baıaǵy.

Músinniń kúshi — mine, osynda, osynaý kúshtiń ishki ot-jalyny janbasa, aldyńǵy qatardaǵy ozyq óner, ásirese bizdiń elimizdiń óneri týmaıdy, endeshe tolysyp pisken proza da týmaıdy.

Poezıanyń prozaǵa tıgizetin áserin aıtýdan buryn, men mýzyka týraly birer sóz qozǵamaqpyn, jáne mýzyka men poezıany keıde tipti bólýge de bolmaıdy.

Mýzyka týraly osy bir qysqa sózdi, ózimiz prozanyń yrǵaǵy men sazdylyǵy dep ataıtyn nársemen shekteýge týra keledi.

Naǵyz prozanyń ámanda óz yrǵaǵy bolady.

Oqyrman sóılemdi qınalmaı, birden tutas qabyldaýy úshin, prozanyń yrǵaǵy áýel-bastan sóz tirkesin jatyq qurýdy talap etedi. Chehov Gorkııge jazǵan hatynda bul týraly oqyrmannyń oı-sanasyna "kórkem sóz birden, zamatyńda uıalaýy kerek" — deıdi.

Prozanyń belgili bir bóliginiń minez-kulqyna sóz tirkesiniń sáıkes kelýiniń durystyǵyn tekserip, baıqaý úshin, oqyrman kitapty ashyp qoıyp, aıaldap qalmaýy kerek.

Jalpy, jazýshy oqyrmandy udaıy eliktirip, yntyqtyryp, jetelep otyrýǵa tıis, oqyrman súrinip ketpes úshin, ol óz mátininde shúbáli de yrǵaqsyz jerlerdi qaldyrmaı, sol arqyly ony ýysynan shyǵarmaýy qajet.

Oqyrmandy eliktirip, ýysynan shyǵarmaýdyń bir sebebi, ony avtormen birdeı oılap, sezinip-túısinýge jeteleý — jazýshynyń maqsat-múddesi de jáne prozanyń yqpal-áreketi de, mine, osynda.

Menińshe, prozanyń yrǵaqtylyǵy eshqashan da jasandy jolmen kelmeıdi. Prozanyń yrǵaǵy onyń talantyna, tildi sezinýine, "jazýshynyń esitý qabiletine" táýeldi. Qulaqtyń osylaı túrik bolýy belgili mólsherde mýzykalyq esitý qabiletimen úndesip jatady.

Alaıda bárinen buryn prozashynyń tilin onyń poezıany bilýi kóbirek baıytady.

Poezıa bir tańǵalarlyq ǵajaıyp qasıetke ıe, ol ár sózge onyń áýelgi-túptegi muntazdaı sonylyǵyn qaıtaryp beredi. Eń bir ábden qajalyp, "aıta-aıta tozǵan", biz úshin óziniń beıneleýshilik sapasyn birjolata joǵaltyp, sózdiń qýys qabyrshaǵy retinde ǵana qalǵan sózder poezıada jarqyrap, áýezdenip, hosh ıisin ańqytyp shyǵa keledi!

Muny nemen túsindirerimdi ózim de bilmeımin. Meniń boljaýymsha, sóz eki jaıtta qaıta tiriledi.

Birinshiden, onyń fonetıkalyq (dybystyq) kúshin qaıtaryp bergen jaǵdaıda. Al, muny prozadan góri ándetip turǵan poezıada jasaý áldeqaıda jeńilirek. Sol sebepti de ánde de, ne romansta da sózder bizge, úırenshikti sóıleýden góri, kúshtirek áser etedi.

Ekinshiden, tipti óńi qashqan sózdiń ózi áýezdi, sazdy qatarǵa qoıǵan kezde, óleńniń jalpy áýenin boıyna sińirip, qalǵan sózderdiń bárimen úılesip, áýezdete jónelgendeı bolady.

Aqyrynda aıtarym, poezıa alıterasıaǵa baı. Bul onyń asa qymbatty qasıetiniń biri. Allıterańıany qoldanýǵa prozanyń da qaqysy bar.

Biraq eń basty nárse munda emes.

Eń basty másele, proza kemeline kelip, jetilgen kezde, shyn máninde onyń ózi naǵyz poezıa bolyp ketedi.

Chehov, Lermontovtyń "Taman" meı Pýshkınniń "Kapıtan qyzy" prozanyń qunarly orys óleńimen týystyǵyn dáleldep dáıekteıdi — dep eseptegen.

"Proza men poezıanyń arasyndaǵy shekara qaıda — men ony eshqashanda túsinbespin" — dep jazdy Lev Tolstoı ózinde asa sırek kezdesetin qyzýlyqpen. "Jastyq shaqtyń kúndeliginde" ol osyndaı bir-aq saýal qoıady.

"Poezıa men proza, baqyt pen baqytsyzdyq nelikten ózara tyǵyz baılanysty. Qalaı ómir súrý kerek. Kenetten poezıa men prozany qosýǵa tyrysý qajet pe, álde sonyń bireýinen ǵana raqat taýyp, sodan keıin baryp, ekinshisimen zorlap tirshilik etý kerek pe?

Armannyń aqıqat bolmystan jaqsyraq jaǵy bar; al aqıqat bolmystyń da armannan artyq jaǵy bolady. Tolyq baqyt osynyń ekeýiniń basyn biriktirýden týar edi".

Asyǵys aıtylǵan bul sózderde durys oı bar; ádebıettegi eń bıik, kisini tabyndyratyn qubylys, naǵyz baqyt bolyp sanalatyn nárse, poezıa men prozanyń tabıǵı ulasýy ıaǵnı dálirek aıtsaq, poezıanyń mán-mańyzymen, onyń qunarly nár-sólderimen, asa móldir aýasymen, onyń tutqyn eter bıligimen tolysqan proza bolyp tabylar edi.

Bul jaıtta men "tutqyndaıtyn" (ózge sózben aıtsaq — "tutqynǵa alatyn") degen sózden seskenbeımin. Óıtkeni poezıa kisini tutqynǵa túsiredi, jáne eleýsiz jolmen, biraq ol ıgerýge bolmaıtyn kúshpen adamdy shyrqaý bıikke kóteredi nemese ony shyn máninde jerdiń kórki derlik jaǵdaıǵa, ıakı bizdiń ata-babalarymyz qan-janymen, biraq aq-adal peıilimen "jaratylǵannyń táji" dep atalatyn deńgeıge jaqyndatady.

Vladımır Odoevskıı "poezıa degenimiz adamzattyń birdeńege jetýdi qoıyp, so jetken tabystaryn paıdalana bastaıtyn jaǵdaıdyń ilki habarshysy" dep aıtqanda, ol ishinara durys aıtqan.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---