InfoHub Logo

Adam seziminiń sarańdyǵy men tarańdyǵyna nalıtyn sizderge Napoleon marshaldarynyń biriniń taǵdyryn sóz etsem, artyq bola qoımas, tarıhshylar men tahýalardy shamdandyrmas úshin, onyń atyn atamaı-aq qoıalyq.

Marshal áli jas edi. Qylań shalǵan shashy men betindegi jaraqat tańbasy onyń ajaryn ashyp turatyn. Sansyz joryqtar men jol qıyndyǵynan jigit júzi totyǵyp, kúreńitip ketken-di.

Soldattar marshaldy jaqsy kóretin: ol soǵys aýyrtpalyǵyn ózderimen birge kóterisetin. Talaı ret dalada, alaý basynda, shekpenine oranyp uıyqtaıtyn da, syrnaıdyń qarlyqqan daýsynan oıanyp ketetin. Soldattarmen bir aıaqtan as ishetin, al ústine shań-tozań basqan kónetoz mýndır kıetin.

Ol kisi tıtyqtatatyn joryqtar men shapqynshylyq-shaıqastan basqa eshteńe de kórmegen de bilmegen. Er ústinen eńkeıip, jolaı jolyqqan dıqannan astyńdaǵy atynyń tuıaǵy taptaǵan shópti ne dep ataıdy dep suraý nemese Fransıanyń abyroı-dańqyn asyrý maqsatymen soldattary jaýlap alǵan qalalardyń aty nemen shyqqan edi dep suraý onyń oıyna kirip te shyqpaǵan. Tynymsyz soǵys ony jankeshti bolýǵa, ún qatpas ustamdylyqqa úıretken.

Qys aıynyń maı tońǵysyz bir kúninde onyń Lombardıada turǵan qalyń qoly — atty ásker korpýsy dereý Germanıaǵa ótip, "Úlken armıaǵa" qosylsyn degen jarlyq aldy.

Joryqtyń on ekinshi kúni korpýs nemistiń bir shaǵyn qalasyna kep túnedi. Qar jamylǵan taýlar tún qoınynda aǵaryp dóńkıip jatty. Tóńirekti shamshat ormany orap jatyr, múlgigen tynyshtyq aıasynda aspandaǵy juldyzdar ǵana jymyńdasady.

Marshal meımanhanaǵa jaıǵasty. Taqyl-tuqyl keshki astan keıin ol aıadaı zaldaǵy pesh aldyna kelip otyrdy da, qosshy-qolańdaryn jónine jiberdi. Ol ábden sharshaǵan edi, ońasha qalǵysy keldi. Keńirdegine deıin kar kómgen qalanyń maýjyraǵan únsizdigi oǵan balalyq shaǵyn ba, álde jýyrda kórgen túsin be, bálkim, ol eshbir tús kórmegen bolar, áıteýir, birdeńeni esine túsirgendeı. Imperatordyń taıaý kúnderdiń birinde sheshýshi zor shaıqasqa kirisetinin marshal jaqsy biletin, sol sebepti de, buryn ádetine sińbegen minez kórsetip, tynyshtyqty qalaýymnyń ózi maǵan quıyndaı uıtqyǵan shabýyl aldyndaǵy aqyrǵy dem-tynystaı qajet-aý dep oılady.

Mazdaǵan ot kisini oıǵa shomdyrady. Peshte alaýlap jatqan otynnan kóz almaı otyrǵan marshal bet-aýzy qýshıǵan egde kisiniń zalǵa qalaı kirgenin baıqaǵan da joq. Beıtanys kisi ústine kónetoz kók frak kıgen. Ol pesh aldyna kelip, tońǵan qolyn jylyta bastady. Marshal basyn kóterip, jaktyrmaı til qatty:

— Ózińiz kim edińiz, jarqynym? Eleýsiz qalaı kirip keldińiz?

— Men mýzykant Baýmveıspin, — dep jaýap qatty beıtanys. — Munda eleýsiz kirip kelgen sebebim, osy bir tamyljyǵan qysqy túnde ózińnen-óziń aıaǵyńdy abaılap basyp júrgiń keledi.

Kúıshiniń óńi men úninde bir izgilik nyshany bar eken, sol sebepti de marshal oılanyp baryp til qatty:

— Otqa jaqyn otyryńyz, shynymdy aıtsam, meniń ómirimde mundaı jaıbaraqat qońyr kesh óte sırek kezdesedi, sondyqtan da sizben sóılesýge ázirmin.

— Rahmet sizge, — dedi mýzykant, — eger ruqsat etseńiz, men roıálǵa otyrar edim de, kúı tartar em. Mine, eki saǵat boldy bir kúı sazy qulaǵymnan ketpeı qoıǵany. Men sony oınap kórsem dep edim, al joǵaryda, meniń bólmemde, roıál joq.

— Jaraıdy... — dedi marshal, — osynaý tún tynyshtyǵynyń ózi qulaqqa peıishtiń quıqyljyǵan húsh-áýezinen jaǵymdy bolsa da, tyńdap kórelik, laj qansha.

Baýmveıs roıál qasyna otyryp, jaı ǵana oınaı bastady. Marshalǵa qala tóńiregindegi qalyń kóbik qar zyńyldap, qys kúniniń ózi, qar búrkegen shamshat aǵashtyń butaqtary ándetip turǵandaı kórindi, tipti, peshtegi otqa sheıin gýildep, kúı tartyp turǵandaı. Marshal qabaǵyn túıip, laýlaǵan otqa kóz tastap edi, zyńyldap turǵan ot emes, etigindegi shpor eken.

— Maǵan qaıdaǵy joq báleler elestep turǵany. Shamasy, siz táýir mýzykant bolarsyz? — dedi marshal.

— Joq, — dedi Baýmveıs oınaýyn qoıyp, — men shaǵyn knázdar men pomeshıkterdiń úılený toılary men saýyq-saırandarynda ǵana kúı tartam.

Qaqpa aldynan syqyrlaǵan shana úni estildi. At pysqyrdy.

— Bular meni áketkeli kelse kerek. Ózińizben qoshtasýǵa ruqsat etińiz, — dedi Baýmveıs ornynan turyp.

— Qaıda barasyz? — dep surady marshal

— Osydan eki shaqyrymdaı jerde, taý ishinde bir ormanshy turady, — dedi Baýmveıs. — Qazir onyń úıinde bizdiń ásem ánshimiz Marıa Chernı qonaqta. Aýmaly-tókpeli alasapyran soǵys áleginen boı tasalap júrgen jaıy bar. Búgin Marıa Chernı jıyrma úsh jasqa shyqty, ol soǵan arnap, shaǵyn bir kesh ótkizbek. Al ondaı oıyn-saýyq qart seri Baýmveıssiz qalaı ótsin?

Marshal kreslodan kóterildi.

— Myrza, — dedi ol, — meniń korpýsym erteń, azanda jolǵa shyǵady. Eger sizben birge búgin túnde ormanshynyń úıinde bolsam, munym ádepsizdik bolmas pa eken?

— Erkińiz bilsin, — dep jaýap qatty Baýmveıs. Sosyn sypaıy ǵana basyn ıdi, biraq marshaldyń sózine tańǵalǵany sezilip týrdy.

— Biraq muny tiri janǵa tisińizden shyǵarmańyz. Men artqy esikten shyǵamyn da, shanaǵa qudyqtyń qasynan baryp otyrarmyn.

— Qalaýyńyz bilsin, — dedi Baýmveıs álgi sózin qaıtalap, ol taǵy da basyn ıip, shyǵyp ketti.

Marshal kóńildene kúldi. Bu keshte ol sharap ishpegen, biraq, ishpeı mas bolyp, áldenege boıy eltigendeı.

— Kettim aıazǵa! — dedi ol ózine-ózi. — Dúnıe qarań qalsa da, kettim ormanǵa, kettim tún qoınyndaǵy taýlarǵa! Tamasha!

Ol shekpenin jamylyp, meımanhanadan baq ishimen baıqaýsyz shyǵyp ketti. Qudyq qasynda shana tur eken. — Baýmveıs marshaldy tosyp turǵan. Attar pysqyryp, qala shetindegi kúzetshi qasynan aǵyp óte shyqty. Kúzetshi keshigińkirep qalsa da, ádet boıynsha myltyǵyn ıyǵyna kóterip, marshalǵa izet etti. Ol birte-birte alystap baryp basylǵan qońyraý únin uzaq tyńdady da, basyn shaıqap

— Qaıran, dúnıe-aı, tún qandaı tamasha! Bir jutym yssy sharap bolar ma edi, shirkin! — dedi.

Jelaıaq arǵymaqtar kúmisteı jaltyr jolmen zymyrap keledi. Olardyń ystyq lebinen tumsyǵyna qonǵan qar erıdi. Aıaz sıqyrlap tastaǵandaı orman-toǵaı múlgip tur. Ózegin taldyrmaıtyn nárli sól-shyrynyn jylytqysy kelgendeı-aq, shamshat týda boıyn qara maqpalmen qymtap tastapty.

Qustaı ushqan attar bir bulaq jaǵasyna kelgende kilt toqtady. Bulaq qatpapty. Ol taý úńgirlerinen, aǵashyn jel qulatyp, saýdyraǵan japyraǵy muz bop qatqan jynys toǵaı arasynan sytylyp shyǵyp, tastan-tasqa sekirip, sarqyrap aǵyp jatyr.

Attar sý ishti. Olardyń tuıaqtarynyń astynan bir úıir birdeńe jalt etip, ıirimdenip óte shyqty. Attar úrkip, tar jolmen shaba jóneldi.

— Forel ǵoı, — dedi shanashy. — Bir tynymsyz balyqtar!

Marshal jymıyp kúldi. Mastyǵy áli tarqamaı keledi. Asaý arǵymaqtar quıǵytyp kelip, taý arasyndaǵy alańqaıǵa, bıik shatyrly eski úı aldyna kelip toqtaǵan kezde de, onyń masańdyǵy seıilmeı qoıdy.

Terezeler samaladaı. Shanashy qarǵyp túsip, kúıme shatyryn qaıyryp tastady.

Esik ashyldy, marshal shekpenin sheship, Baýmveıspen qol ustasa, shyraqtary jarqyraǵan alasa bólmege kirdi de, tabaldyryq qasynda aıaldaı berdi. Bólmede sán-saltanatpen kıingen birneshe áıel men erkekter otyr eken.

Áıelderdiń biri ornynan turdy. Marshal bir qaraǵannan-aq onyń Marıa Chernı ekenin bile qoıdy.

— Keshirińiz meni, — dedi marshal qysyla qyzaryp. — Shaqyrýsyz kelgenimdi keshirińiz. Biraq, biz, soldattar, úı ishiniń raqaty degendi, toı-tomalaq, oıyn-saýyq degendi bilmeımiz. Sizdiń ottyń basynda otyryp, az-kem jylynýyma ruqsat etseńiz.

Qart ormanshy marshalǵa ıilip taǵzym etti, al Marıa Chernı dereý onyń qasyna kelip, marshaldyń kózine jáýdireı qarap, qolyn usyndy. Marshal onyń qolyn súıip edi, ol muzdaı sýyq kórindi. Jurttyń bári jym-jyrt.

Marıa Chernı marshaldyń betin alaqanymen aıalap, jaradan qalǵan tańbany saýsaǵymen sıpap ótti de:

— Qatty aýyrǵan shyǵar? — dep surady.

— Iá, — dedi marshal abdyrap, — qaıqaıta shapqan qylyshtyń izi ǵoı.

Sodan keıin Marıa ony qoltyǵynan ustap, qonaqtardyń janyna ákeldi. Ol tap bir bolashaq kúıeýin kórsetýge ákelgendeı-aq, uıalǵannan óńine shyraı oınap, júzi jaınap júrip, marshaldy meımandarǵa tanystyrdy. Qonaqtar eshteńege túsinbeı, kúbir-sybyrǵa kóshti.

Marıa Chernıdiń túr-sıpatyn sýrettep bersem be eken sizderge, oqýshym, bilmeımin. Eger sizder men sıaqty, onyń zamandasy bolsańyzdar, onda bálkim, bul áıeldiń betinen nury tamǵan sulý kórki jónindegi, sylań qaqqan júrisi, erke nazdy, qylyqty minezi jónindegi talaı áńgimeni estigen de bolarsyzdar. Marıa Chernı ózime ǵashyq bolar-aý dep úmittengen jigit bolmapty kezinde. Osynaý has sulýdyń mahabbatyna tek Shıller sıaqty, ázız jandar ǵana laıyq bolar ma edi, bálkim, kim bilgen.

Sonymen, ne boldy deısińder ǵoı? Marshal ormanshynyń úıinde eki kún boldy. Mahabbat jaıyn sóz etpeı-aq qoıalyq, óıtkeni onyń ne ekenin biz áli kúnge deıin bilmeımiz ǵoı. Bálkim, ol túni boıy jaýatyn úpelek qar shyǵar, bálkim, shabaǵy sholpyǵan qysqy bulaq shyǵar. Álde ol syńǵyrlaǵan kúlki me, shalyqtaǵan án be, álde tań aldynda, shyraq janyp taýsylar shaqta, ańqyp qoıa beretin kári shaıyrdyń ıisi me. Marıa Chernıdiń móldir kózine nur sebý úshin tereze áınegine úńilgen juldyzdar ma, kim bilgen? Álde ol túrpideı epoletke tıgen jalańash, balǵyn bilek pe, álde aıaz qaryǵan shashty, Baýmveıstiń jamaýly kónetoz fragin sıpaǵan súırikteı saýsaqtar ma? Álde júregi, áıel nazy men náziktigin, erke qylyǵyn, orman túniniń qoınynda estilgen sybyrdy ǵumyrynda sezip bilmegen, er jigittiń ashshy kóz jasy shyǵar. Álde qaıta oralǵan balalyq shyǵar, kim bilsin? Bálkim, ol qoshtasar sátte júrek soqpaı tynyp qalatyn ystyq qımastyq pa, Marıa Chernıdiń qoly dirildep, mahabbattyń kýási bolǵan bólmeniń esigin, qabyrǵasyn, ústelderdi qarmalaǵan sharasyz jan kúızelisi me? Bálkim, bul tysta alaý tútinin býdaqtatyp, qatqyl daýys komanda bergen shaqta, Napoleon jandarmdary attarynan sekirip-sekirip túsip, ımperatordyń ómiri boıynsha, marshaldy tutqyndaýǵa úıge basa-kóktep kirip kelgen sátte, názik sulýdyń jan daýsy shyǵyp, essiz qulap túskeni shyǵar.

Jyl qusyndaı, jalt etip, bir kórinip joq bolatyn oqıǵalar kezdese beredi ómirde, biraq osyndaı oqıǵalar ǵaıyptan dýshar bolǵan jandardyń esinde máńgi jattalyp qalmaq.

Ózge dúnıeniń bári qaz-qalpynda qala berdi. Jel soqqanda orman burynǵysynsha shýlaıdy, taý bulaǵy shaǵyn ıirimderinde qońyr japyraqtardy úıirip, burynǵysynsha aǵyp jatty. Taý ishinde aǵash shapqan balta daýsy baıaǵydaı jańǵyryǵady, al qalashyqtyń áıelderi qudyq basyna shoǵyrlasyp, burynǵysynsha joqty-bardy góıtedi.

Degenmen, nege ekenin kim bilsin, osynaý orman, manaýrap túsken úpelek qar, bulaqtaǵy kúmis shabaqtar jarqyly Baýmveısti fraginiń artqy qaltasynan kóne de bolsa, appaq oramalyn alyp, kózin súrtýge, Marıa Chernıdiń aqqan juldyzdaı jalt etip sóngen mahabbaty jaıly, keı-keıde ómirdiń ózi kúı sıaqty quıqyljyp ketetin jaıly bir qaıǵyly syr shertýge májbúr etedi.

Biraq, bul syrdy Baýmveıs júregi qysylyp, tynysy tarylǵanyna qaramastan jyrdaı ǵyp aıtar edi, óıtkeni jasy jetken baıǵus kúıshi ǵumyrynda kezdese bermeıtin osy oqıǵaǵa qatysqanyna qýanatyn da, ony esine alǵanda qatty tebirenip ketetin.

1939 jyl

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---