InfoHub Logo

Baıkal, Mıchıgan, Vıktorıa – kópshilikke belgili bul kólder bolashaqta birneshe urpaqqa jetetindeı taza aýyz sý qoryn saqtap otyr. Bizdiń aǵzamyzdyń 80 % -y sýdan turatynyn eskersek, atalǵan qor ómirimizde asa mańyzdy ról atqarady. Biraq, kólderdiń barlyǵynda sý quramynyń tazalyǵy saqtalǵan dep aıtý qıyn.

Adamnyń kesirinen tirshiligi joıylǵan kólderge nazar salyp kóreıik.

Rıo Tınto, Ispanıa

Rıo – ózen, Tınto – qyzyl. Brazılıany kezinde portýgaldyq otarshylar ondaǵy jergilikti qyzyl aǵashtyń atyna baılanysty osylaı ataǵan eken. Ókinishtisi Rıo Tıntoda úsh myń jyldan astam ýaqyt boıy altyn, kúmis, mys, nıkel, molıbden óńdirilgen... Orta ǵasyrlarda, tipti, synap ta qazylǵan eken. Tań qalarlyǵy onda aýany kerek etpeıtin, biraq azotqa muqtaj bolǵan ekstremaldy bakterıalar ómir súredi. Astrobıologtar bakterıanyń bul túriniń Marsta da ómir súrip ketetinin boljaýda.

Karachaı, Reseı

1975 jylǵy Kyshtym apatynan keıin kóldiń astynda ólimge sebep bolatyn stronsıden bastap plýtonıge deıingi barsha tanymal radıoaktıvti elementter jerlengen. 2017 jylǵy ólsheýler kól jaǵasynda arnaıy hım-radıoqorǵaýysh kıimderin tolyqtaı kımeı bir saǵattaı ýaqyt ótkizý – ólimge sebep bolatyndaı radıasıa dozasyn beretinin kórsetti.

Chıtarým, Indonezıa

Úndi muhıty óte úlken sanalady. Al Indonezıa arhıpelagy – álemdegi eń úlkeni. Biraq, ondaǵy aýyz sý máselesi ındýstrıalyq revolúsıaǵa deıin bastalǵan. Búginde sondaı tropıkalyq klımatta 300 mıllıondaı adamǵa shólderin basý úshin qoqysty qaınatyp ishýge týra kelip otyr. Qaýipti kólder qataryndaǵy Chıtarým kóline júzden asa hımıalyq kásiporyndardyń qaldyqtary aǵyp keledi. Onyń kóp bóligi kúrish alqabyna qaraı da aǵýda. 2011 jyly úkimet atalǵan máseleni sheshýge sóz bergen eken. Sóıtip, kóldi ońaltý jobasynyń 15 jylǵa shaqqandaǵy quny - 4 mlrd. dollardy qurapty. Másele birte-birte sheshilý ústinde.

«Qaınap jatqan» kól  Domınıkan Respýblıkasy

Bul Kamchatka emes, Ielloýston da emes, biraq «qaınap jatqan» domınıkandyq bul kól sý temperatýrasy boıynsha álemde ekinshi orynda dep sanalady. Ol – geızerlik alqap emes, tolyqqandy kól bolyp esepteledi. Jeldiń baǵytyna baılanysty 83-93 Selsıge teń bolǵan temperatýrada kól jaǵasynda eshbir tirshilik ıesi ómir súre almaıdy eken. Dál osy sıpatqa baılanysty kól Ǵaıyp alqapta ornalasqan dep atalady.  

Bul kóldiń jaqsy jaǵy ol tez qaınap sýalady. Al ókinishtisi, kól ystyǵy tikeleı magmalyq jarylymnan shyǵady. Eger uıyqtap jatqan výlkan oıansa tropıkada, sondaı-aq Sibirde de shyn máninde ystyq bolýy múmkin.  

Kókshil shyǵanaq, Ulybrıtanıa

Kókshil shyǵanaq buryn Devonshırde túrli taý jynysy shyǵarylatyn jáne óndiriletin oryn bolǵan. Shyǵanaq kóz toımaıtyn ásemdikke ıe, biraq, oǵan jáı ǵana qolyńyzdy malsańyz... Qudaı saqtasyn! Kóldiń ádemi túsi ýyly zattar konsentrasıasynyń mólsherinen paıda bolady.  Mysal úshin aıtsaq, ondaǵy pH deńgeıi 11,3-ge teń, al qoıyltylǵan aǵartqyshtarda – 12,6. Kólge eshkim respıratorsyz jaqyndaı almaıdy, sebebi ondaǵy amıaktyń ótkir ıisi tipti egeýquıryqtardy úrkitedi. Qyzyǵy, zertteýler kóldiń sýy ózdiginen tazaryp otyratynyn kórsetti.

Horseshoe Lake, Kalıfornıa

Kalıfornıa mıllıarderlerdiń eń kóp shoǵyrlanǵandyǵymen ǵana emes, sonymen qatar ekologıalyq háli usqynsyz óńirlerimen de tanymal. Solardyń biri - «Horseshoe Lake».

Jalǵyzdyq kóli, Kalıfornıa

Bul óte eski jáne japadan jalǵyz qalǵan kól. Ol Kalıfornıadaǵy eń qaýipti óńirler tiziminde ekinshi orynda tur. Kóldiń Tynyq muhıtyna shyǵatyn eshqandaı múmkindigi joq, biraq, tuzdylyǵy sonshalyq, siltiligi 10 pH-ty quraıdy. Ǵalymdar bul olqylyqty muz dáýirinen qalǵan áktas-tuz baǵandarymen baılanystyryp otyr.

Munda keıde qustar ushyp keletin kórinedi, ornıtologtar muny jáı ǵana olardyń áýestiginen týǵan áreket dep esepteıdi. Qanattylardyń ıis sezgishtik qasıeti óte jaqsy damyǵandyqtan, olardyń kóldiń ómirge asa qaýiptiligin sezbeı qalýy múmkin emes. Olardyń tek myqtylary ǵana aman qalady.

Kıvý: Kongo jáne Rýanda

Kól jarty ǵasyrdan beri toqtaýsyz soǵysyp jatqan eki taıpanyń arasynda ornalasqan. Bul kóldi eki jaý memlekettiń shekarasyna tabıǵattyń ózi arnaıy ornalastyrǵan syńaıly: onyń túbinen únemi metan men tunshyqtyrǵysh gaz bólinip jatady; olardyń jetkilikti mólsheri jınalǵan sátte myltyqtan oq atyp nemese jáı ǵana sirińke jaǵyp jiberse jetip jatyr... Mundaı jaǵdaı, tipti, tarıhta bolǵan da. Onyń saldarynan únemi 50-100 km radıýstaǵy tirshilik túgeldeı qyrylǵan. 

---