InfoHub Logo

(prezentasıasymen)
Maqsaty: UBT - ge daıyndalýǵa kómek retinde 6 synyp oqýlyǵynyń İ taraýy boıynsha testte kezdesetin materıaldar toptastyrylyp jınaqtalǵan. ustazdarǵa kómek retinde prezentasıasymen berilgen.

Testte kezdesetin suraqtar
Alǵashqy adamdardyń eńbek quraldary – qazǵysh taıaq, úshkir tas, shoqpar
Alǵashqy eńbek quraldary tastan jasalǵan.
Alǵashqy adam «epti adam» dep ataldy
«Epti adam» Afrıkada Kenıa jerindegi Oldývaı shatqalynan tabyldy. Ol osydan 1 mln 750 myń jyl buryn ómir súrgen.
Alǵashqy adamnyń biri pıtekantrop. Pıtekantrop 1891 jyly alǵash Iava aralynan tabylǵan. Pıtekantrop 1 mln jyl buryn ómir súrgen.
Sınantrop Soltústik Qytaıdan tabylǵan. Sınantropty «qytaı adamy» dep ataıdy. Sınantrop budan 500 - 200 myń jyl buryn ómir súrgen.
Pıtekantrop pen sınantropty «tik júretin adam» dep ataǵan

Neandertal Germanıa jerinen tabylǵan.
Neandertal adamynyń boıy ortasha, denesi myǵym, beli eńkishteý, mańdaıy taıqy, qabaq súıegi shyǵyńqy kelgen.
Neandertal balanyń súıegi Ózbekstannyń Tesiktas degen úńgirinen tabylǵan.
Neandertaldyqtar jer betinde budan 100 - 35 myń jyl buryn ómir súrgen.
Neandertaldyqtar tastan, súıekten, aǵashtan qural jasaı bilgen.
Neandertaldyqtar otty paıdalanǵan

«Sanaly adam» ıaǵnı qazirgi adam budan 40 - 35 jyl buryn ómir súrgen.
Ertedegi adamdardyń ujymy tobyr dep ataldy.
Tas dáýiri 3 kezeńge bólinedi: paleolıt, mezolıt, neolıt
Paleolıt – ejelgi tas ǵasyry, mezolıt - orta tas ǵasyry, neolıt - jańa tas ǵasyry dep atalady.
Sibirge alǵashqy adamdar Eýropa men Azıadan qonystanǵan
Qazaqstan aýmaǵynda alǵashqy adamdar shamamen budan 1 mln-daı jyl buryn paıda bolǵan.
Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen alǵashqy adamdar pıtekantroptyń zamandastary.
Alǵashqy adamdardyń tuńǵysh baspanasy úńgirler boldy.
Alǵashqy adamdar taıaqty ushtaý, óltirgen ańdar denesin borshalaǵanda, terisin sylǵanda chopper qarýyn paıdalanǵan.
Súıekten ıne men bizdi daıyndaǵan.

Jambyl oblysynan tabylǵan paleolıt dáýiriniń 5 myńnan astam asa eńbek quraldarynyń bári - qashaý men úshkir zattar.
Paleolıt dáýiriniń hronologıasy – b. z. b 2 mln 500 myń – 12 myń jyl
Mezolıt dáýiriniń hronologıasy - b. z. b 12 - 5 myń jyl
Neolıt dáýiriniń hronologıasy - b. z. b 5 - 3 myń jyl buryn bolǵan

Tastan jasalǵan quraldar orta ǵasyr mezolıtte paıdalanýǵa yńǵaıly qalypqa túse bastady.
B. z. b 5 myńjyldyqta neolıtte tas óńdeý neǵurlym bıik deńgeıge kóterildi.
Adamdar neolıtte tasty jyltyrata tegisteýdi úırendi.
Neolıt kezeńinde eńbek quraldarynyń jańa túrleri: dánúkkish, keli, balta, qaılany oılap tapty.
Ertedegi adamdardyń maımyldar men janýarlardan aıyrmashylyǵy – eńbek quraldaryn jasaı bilýi edi.

Budan 100 myńnan 13 myń jylǵa deıin jerdiń betin muz basyp jatty.
Alǵashqy adamdar jip ornyna janýarlardyń sińirlerin paıdalanǵan.
Alǵashqy adamdar ydys - aıaqty saz balshyqty kúıdirip jasady.
Paleolıt dáýiri erte, orta jáne keıingi bolyp úshke bólinedi.
Erte tas ǵasyry b. z. b 2 mln 500 myń jyldan 40 - 35 myń jylǵa deıingi ýaqytty qamtyǵan.
Orta tas ǵasyry b. z. b 100 - 40 myń jyl aralyǵyn qamtyǵan
Keıingi tas ǵasyry b. z. b 40 - 12 myń jyldyqty qamtyǵan.
Erte tas ǵasyrynyń eń kóne turaqtary – Mańǵystaý túbindegi Shaqpaqata, Qarataýdaǵy, Arystandy ózeni boıyndaǵy eskertkishter

Bıfas – eki jaǵynan da óńdelgen qarapaıym shapqysh tas qural
Retýsh ádisi – bir qabat óńdelgen tas quraldyń júzin usaq kertik - oıyqtar jasaý arqyly ótkirleý
Qyrǵyshtardyń syrtqy pishini sopaqsha, úshburyshty, uzynsha tórtburyshty bolyp kelgen.
Qyrǵyshtardyń júzin retýshpen óńdegen.
Jambyl oblysyndaǵy Bóriqazǵan, Shabaqty turaqtarynan 5000 ǵa jýyq tas quraldar tabylǵan. Ortańǵy tas ǵasyrynda neandertal adamy ómir súrgen.

Neandertal balanyń súıegi 1938 jyly Ózbekstannyń Tesiktas degen úńgirinen tabylǵan.
Neandertal adamdary shaqpaq tastarmen ot jaǵýdy úırengen.
Keıingi tas ǵasyrynda b, z, b 40 - 12 jyldary qazirgi adamǵa uqsas adamdar «sanaly adam» qalyptasty. Budan 40 - 30 myń jyl buryn «epti adam» «sanaly adamǵa» aınaldy.
«Sanaly adam» súıegi alǵash ret Fransıanyń Kro - Manon úńgirinen tabylǵan.
Sanaly adamdy kromanondyq dep ataıdy.
«Sanaly adamnyń» mıy «epti adamnyń» mıynan eki esege úlken.

Shyǵys Qazaqstandaǵy Shýlbınka, Ońtústik Qazaqstandaǵy Arystandy ózeniniń janynan keıingi tas ǵasyrynyń turaqtary tabylǵan.
Munda qyrǵysh quraldar tabylǵan. Hronologıasy 25 myń jyl buryn.
Ortalyq Qazaqstan jerindegi Semizbuǵy turaǵynan tabylǵan qyrǵyshtar júzi túzý, keıde qaıqy tas pyshaq bolyp keledi.

Ortalyq Qazaqstandaǵy keıingi paleolıtke jatatyn eskertkishterdiń ishindegi eń kórnektisiniń biri - Batpaq. Onyń mádenı qabaty jer betinen 6 metrdeı tereńdikten tabylǵan. Turaqtyń jas mólsheri – b. z. b 30 - 25 myńynshy jyl. Qyrǵyshtar uzynsha kelgen tas synyǵynan tabylǵan.
Adamdar toby birte - birte týysqandardyń ujymyna - rýlyq qaýymǵa aınaldy.
Rýlyq qaýym shamamen «sanaly adamnyń» shyǵý ýaqytyna sáıkes keledi.
Rý ishindegi tirshilik pen is - áreketke qatysty máselelerdi jalpy jınalysta sheshti.
Jalpy jınalysqa eresek adamdardyń bári erkekter men áıelder túgel qatysty. Jalpy jınalys aqsaqaldardy saılady.

Mezolıttiń hronologıalyq sheńberi – b. z. b 12 - 5 myńynshy jyldyqtar aralyǵyn qamtıdy.
Mezolıt zamanynyń úlken jańalyǵy - mıkrolıtter.
Mıkrolıt uzyndyǵy 1 - 2 sm usaq jańqa tastardan jasalǵan qural.
Mıkrolıt degen sózdiń maǵynasy usaq tastar.
Mezolıt zamanynyń taǵy jańalyǵy sadaq pen jebeniń jasalýy.
Mezolıttik ańshylar Ertis, Esil, Tobyl, Torǵaı, Jaıyq ózenderiniń jaǵalaýlaryn mekendedi.

Qazaqstan aýmaǵynda 20 - dan astam mezolıttik turaqtar belgili.
Qabyrǵalary tereń kómilgen, kólemi 40 - 60 sharshy metr bolatyn mezolıttik baspana Esil ózeniniń ańǵarynan tabylǵan.
B. z. b 8 myńjyldyqta Qazaqstan jerinde qolaıly klımat ornady.
Mezolıt dáýiriniń ereksheligi janýarlardy qolǵa úıretý men dándi daqyldardy ósirý.
Mezolıt zamanynda rýlyq qaýym kúsheıip, taıpalarǵa birikti.
Mezolıt zamanynda erler men áıelderdiń arasynda eńbek bólinisi qalyptasty.
Mezolıt zamanynda qaýym músheleriniń quqyqtary teń boldy. Qaýym úsh topqa bólindi: qarıalar, eresekter, balalar. Balalar tobynan eresekter tobyna ótý – baǵyshtaý (ınısıasıa) ǵuryptary arqyly júzege asty.
Budan 10 myń jyl buryn eginshilik paıda boldy.
Alǵashqy eginshiler jerdi taıaq qazǵyshpen qopsytty.
Jańa tas ǵasyry b. z. b 5 - 3 myń jyldyqtar aralyǵyn qamtydy.
Neolıt zamanynda adamdar mata toqyp, kıim tigýdi úırendi. Keramıkalyq ydystarǵa órnekter sala bildi.

Neolıt kezeńiniń turaqtary Shyǵys Qazaqstandaǵy Ýst- Narym, Ortalyq Qazaqstandaǵy Qaraǵandy, Zelenaıa Balka, Soltústik Qazaqstandaǵy Penkı. Bular Saryarqanyń soltústiginde, Ertisten Esilge deıingi aralyqta ornalasqan. Olar jańa tas ǵasyrynyń sońǵy kezine ıaǵnı b. z b. 5 myńjyldyqqa jatady.

Qazaq jerinde kezdesetin neolıt turaqtarynyń eń kónesi b. z. b 5 myńjyldyqqa tán.
Soltústik Qazaqstandaǵy Penkı selosy mańyndaǵy turaqta tas shapqylar, jalpaq pyshaqtar, jańqadan jasalǵan qyrǵyshtar tabylǵan.
Balqashtyń soltústiginde shaqpaq tastan jasalǵan usaq quraldar: tiliksheler, jańqalar, nýkleýstar jáne jebe ushtary jasalǵan.

Ortalyq Qazaqstanda Qaraǵandy, Zelenaıa Balka turaqtarynan úı malynyń súıekteri tabylǵan.
Jezqazǵan óńirinen 150 ge jýyq turaq, kóne ken shyǵarý, jerleý oryndary tabylǵan.
Shyǵys Qazaqstannan tabylǵan qural saımandar quramaly bolyp kelgen.
Tas dáýiriniń damyǵan kezeńi – neolıt

Neolıt turǵyndary shybyqtan sharbaq toqýdy meńgerdi, órý men toqý isimen shuǵyldandy.
Neolıt kezeńinde adamdar ken kásibi jáne toqymashylyqpen aınalysty.
Neolıt zamanyna jatatyn Sekseýil turaǵy Qyzylorda oblysynda ornalasqan.
Sekseýil turaǵynan 80 paıyzy qoı men sıyrdyń, qalǵandary jabaıy jylqylardyń qańqasyn tapqan.

Neolıt dáýiriniń úlken jańalyǵy - qysh qumyra (keramıka) jasaýdy úırenýi. Bul dáýirdi sondyqtan «qysh qumyralar zamany» dep te ataǵan.
Qazaqstan aýmaǵynan neolıttiń 500 - den asa turaqtar tabylǵan.
Kóze - sazdan jasalǵan qysh ydys.

Adamzat balasynyń metaldan jasalǵan quraldardy ıgere bastaýy mys - tas ǵasyrynan (eneolıt) bastalady. Hronologıasy shamamen b. z. b 3000 - 2800 jyldary ótken.
Eń birinshi qoldanylǵan metal - mys.

Budan 7 myń jyl buryn adamdar mys óńdeýdi úırendi.
Eneolıt sózi - mys - tas ǵasyry degendi bildiredi.
Mys - tas ǵasyrynda qoǵamda eki iri ózgeris oryn aldy: eńbek bólinisi paıda boldy jáne atalyq rý ústemdigi qalyptasty.
Eń alǵashqy iri qoǵamdyq eńbek bólinisi sharýashylyqtyń – eginshilik pen mal sharýashylyǵy bolyp bólindi.

Eneolıt kezeńiniń eskertkishi Soltústik Qazaqstandaǵy Botaı turaǵy.
Botaı turaǵy b. z. b 3 - 2 myńjyldyqpen merzimdeledi. Turaq 15 gekter jerdi alyp jatyr. Turaqtan 158 turǵyn úı tabylǵan. Úılerdiń qabyrǵalary janýarlar terisimen qaptalǵan, ortasyna oshaq ornalasqan.
Botaı turaǵynan jylqy súıekteri óte kóp tabyldy.

Eneolıt eskertkishi Mańǵystaýdaǵy Shebir jerinen tabylǵan. Munda tas pen qyshtan jasalǵan eńbek qraldar. Ydystary saz balshyqtan jasalǵan, túbi jumyrtqa tárizdi bolyp keledi. Ydystardy áshekeıleý úshin taraq sıaqty órnek paıdalanǵan.
Shebir turaǵynyń turǵyndary teńiz mollúskasynyń qabyqtaryn monshaq etip taqqan.
Alǵashqy adamdar egindi jınaý ýaqytyn aspandaǵy juldyzdardyń ornalasýymen anyqtaǵan.
Aıdyń qozǵalysyn baqylaý arqyly alǵashqy qarapaıym kúntizbe jasap, jyldy tepe - teń aılarǵa bólgen.
Adamdar óz bilimderin sýretti hat - pıktografıa (tasqa túsirilgen hat - sýretter) arqyly habarlaǵan.

Shubar atty salý arqyly maldyń indet aýrýynan qyrylǵanyn bildirgen.
óte erte zamanǵy jerleý ǵurpynda ólgen adamnyń ústine qyzyl mıneral boıaý sepken. Mundaı senimdi anımızm deıdi.
Totemızm - adamdardyń shyǵý tegin janýarlar, ósimdikter nemese tabıǵat qubylystarymen baılanystyrǵan.

Adamdar men janýarlardyń oıma sýretteri (gravúra), relefter, sýretter úńgirdiń qabyrǵalarynda beınelengen.
Alǵashqy qaýym sýretshileri sýretke aǵash kómirin paıdalanǵan.
Qarataýdaǵy Qaraúńgir mekeninen tabylǵan qysh ydystardyń dóńgelek túpteri qyzyl boıaýmen boıalǵan.
Qaraǵandy oblysynan tabylǵan oryndalýy biregeı qysh ydys tolqyn tárizdi jáne geometrıalyq órnektermen áshekeılengen.