InfoHub Logo

Tús ońalmaı, is ońalmaıdy.

Halyq danalyǵy

Qaltań-qultań etken judyryqtaı sar shal qos qabatty katej terzesinen Alataýǵa taǵy kóz salady... táni tas qabyrǵanyń ishinde qamalǵanmen, rýhy alysqa ushty....  

1955 jyl. Beıjiń. Altyn kúz, sarala japyraqtar bir-birlep jerge qulaıdy. Kezekti jınalystan soń Seıfýdın Azızov pen Imınov Maý Zyduńnyń ózderin qabyldaýyn qıyla ótindi. Eki qoıandy bir oqpen atqan Maýzyduń Shyńjań men ishki Monǵolıa basshylaryn Hýaıjentán zalynda Chjoý Enlaı ekeýi birge qabyldady. Seıfýdın Azızov: «sizdiń nusqaýyńyz  boıynsha jer ıesi pomshıkterdiń jerin alyp qara halyqqa berdik, endi iri býrjýazıa men baılardy ne isteımiz dep, bir jaǵy madaq kúte bir jaǵy  suraǵyna jaýap alǵysy kelip alǵa umsyndy. Dóń aıbat kórsetip jondanyp otyrǵan Maý Zyduń tershigen sıyr murnyn súrtti. Salaly saýsaqtaryn joǵary kóterip, kereqarys mańdaıyn sıpaı, shashyn tarady. Monǵoldyń halyq kómıtetiniń birinshi sekretary Ýlanfýǵa naraý qarap«sender qalaı sheshtińder» aıtyp ber degendeı syńaı tanytyp, qysqa moınyn qalypsyz qozǵap sóziniń artyn jutty. Anaý astyna sý shyqqandaı qopalaqtap sóz bastady.

— Sizdiń tapsyrmańyz boıynsha býrjýazıa men baılarǵa qatysty memlekettik sektor men jeke menshik sektordy biriktirý saıasatyn qoldanyp jatyrmyz. Maý Zyduń Shyńjańnyń qos basshysyna barlaı qarap «senderde solaı isteńder» degendeı ornynan turyp temeksin tutata kezdesýdi bitirdi.

Aspany ys qaptaǵan Úrimji qabaǵy salbyraǵan kúrtterdeı kúpti, qoıý munardyń arasynda kókke boı sozǵan tas úıler qatarlasa sap túzeıdi, kóshe ýda-shý, hýnveıbıńder aıqaılaı arly-beri urandata ketip barady. Kúni de túni de tynyshsyz kúı keshken beıbaq qala amalsyz múlgıdi.              

1967 jyldyń ıt qatyrar sýyǵy, azynaǵan 31 jeltoqsan. Maoısterdiń tapsyrmasymen «ekinshi qyzyl shtab»-tyń basshylary Hý Lýanchýan men Hý Dalýan tótenshe shuǵyl keńes ashty. 7335-shi áskerı bólimshe bastyǵy Lú óz ókilderimen keldi. Úlkendi kishili Úrimjidegi buqaralyq uıymdardyń basshylary qatysty. Barlyǵy 37 adam. Onyń 30 ǵa jýyǵy usaq ult. Bajaılaı qaraǵan Hý Lýachýan ishinen «bul uımdardy tezden taratý jáne qytaılasytrý kerek» dep tistendi. Maonyń úzindilerin oqyp, qaı elde turǵandarny esterine myqtap salǵan ol, sózdiń kezegin bólimshe bastyǵy Lúǵa berdi. Ol jótkirine ornynan qıqańdaı turyp, eldiń ishki-syrtqy jaǵydaı týraly uzaq sóıledi. Birdeńe aıta almaı turǵany baıqalyp qaldy. Shekesindegi terin tez súrtip, Amerıka men Sovet rıvızıonısteri tutandyrǵan órtti laýlatqysy keletin ishki jaýlar aramyzda bar. Solardy shuǵyl tutqyndaý buıyrǵy keldi dep aqyry ishin aqtardy, otyrǵandardyń júregi toqtap qala jazdady. Zaldyń ishi siltideı tynyp, únsizdik basty, ár kim ózin ishteı tekserdi... Olar Seıfýdın Azızov pen Imınov. Tynysy toqtaı jazdaǵandar zorǵa dem aldy. 37 adamnyń 29 «ıa olar bizdiń jaýymyz» dep qol qoıdy. Aıtan, Álimǵazy bastaǵan 8 adam bas tartyp, qaǵys qaldy. Endigi jınalys senderge baǵyttalady degendeı Hý olardy oqyty kózimen atyp, júreginiń komerasyna túsirdi. 

Jarym tún, Aıtan qalyń oıdyń ishinde qamalyp dóńbekship jatyr,   tastaı qarańǵyny jaryp telefon bebeýledi. Arjaǵynda Hý Lýachýannyń óketmsigen daýsy estildi. Tez jet, jınalys. Tropkany  tastaı saldy. Qulaǵynyń dabyl jarǵaǵy jaryla jazdady. Asyǵys jaryqty qosty. Saǵat tili ekiden tómen salaqtapty. Astyǵa túsken Aıtannyń aldyn qarý asynǵan eki adam tosty. Anadaıda basqalardyń da qarsy baıqaldy. Qaýpti tez sezgen Aıtan ózin tanystyryp «ekinshi qyzyl shtab»-tyń jınalysyna ketip bara jatqanyn aıtty. Sýyq qarý asynǵannyń bireýi aldyna salyp aıdap, keńes bolatyn jerge jetkizdi. Bári jınalyp otyr, ońtústik Shyńjań áskerı okrýginiń buryny bastyǵy Ulataev ta kelipti. Ol keıingi kezde Hý Lýachýannyń senimdi serigi bolyp, Býrhan men Imınovke qarsy kúıe jaǵyp júrgenin estigen. Aıtan quddy shubar jalan qoınyna kirip kele jatqandaı uıqysy shaıdaı ashyldy. Joý Enlaıdan shuǵyl telefon keldi dep qorazdanǵan Hý: «Imınovty ustap, qamańdar dedi» dep, jerden jeti qoıan tapqandaı qýana sóıledi. Shattyǵyn birden qýyp surlanǵan Hý Lýachýan búgin túnde, dál qazir buıryqty oryndaýymyz kerek dep, stoldy taqyldata otyrǵandarǵa ajyraıa qarady. Jarty saǵattan keıin Imınov ustaldy degen habar keldi, sol kúni kún shyqpaı SHÝAR halyq komıtetindegi Qamı Asylhanov, Iýsýp Mýmınov jáne Qalı Abaqovtardy da qamaýǵa alǵanyn duıym jurt bildi. Kezek endi kimge keledi dep, az ulttardan shyqqan atqa mingen serkeler etegin jınap, esik qońyraýy men telefonnan ajaldyń úni estilerdeı shoshyndy... Aınalasy bir jetiniń ishinde Omarǵazy Aıtanuly, Rahmetolla Ápsheuly, Ashırdın Tatlyq, Turǵyn Almas syndy kóptegen aqyn-jazýshylar iz-tússiz joǵaldy.

Sýyqta yzǵarly munar kún Úrimji tunjyraıdy.

Bolmsyz buldyr tuman qalaǵa shógip tur. Tańǵy sýyq óńmeninen ótip, búrseńdegen Aıtan taǵy jınalys zalyna asyǵys kele jatty. Zalym oılarǵa taban tiregen Maoısterdiń kósemi Hý Lýachýan bul jınalysty Aıtanǵa arnady. Sen, Aıtan ózdigińnen «ekinshi qyzyl shtab»-tyń turaqty músheliginin shyǵýǵa ótinish jaz, sonymen birge «ushqynan jalyn qaýlaıdy» atty buharalyq uımnyń basshylyq qyzmetinen bas tart. Ózińniń kinańdy tolyq moıyndap, túsinikteme jaz. «Mindetti túrde Imınov jónindegi aıptaýlardy rastap jaz, úsh qyzyl tý arqyly júrgizip otyrǵan ulyhandyq shovınızimdi áshkerleý qozǵalysynyń bastyǵy Imınov dep kórset» dep atan túıe kótere almas sóz aıtty. Aıtan «ekinshi qyzyl shtab»-tyń turaqty músheliginin shyǵýǵa ótinish jazdy. «Ushqynan jalyn qaýlaıdy» atty buharalyq uımnyń basshylyq qyzmetinen bas tartty. Sol aralyqta Hýǵa telefon kelip, álde kimdermen uzaq sóılesip ketti, daýystary qatty shyǵa bastady... Túsinikteme jazyp otyrǵan Aıtan jalǵan aıptaýdy, ótirik taǵylǵan kinany moıyndamaımyn dep basqasha jazdy. Zaldyń ishi abyr-sabyr kúı keship, tynyshsyzdanyp jınalys merziminen buryn bitti.

***

Aspany ys qaptaǵan Úrimji qabaǵy salbyraǵan kúrtterdeı kúpti, qoıý munardyń arasynda kókke boı sozǵan tas úıler qatarlasa sap túzeıdi, kóshe ýda-shý, hýnveıbıńder aıqaılaı arly-beri urandata ketip barady. Kúni de túni de tynyshsyz kúı keshken beıbaq qala amalsyz múlgıdi. «Úsh qyzyl tý» uıymynyń teń tóraǵasy Álimǵazy keńsesinde halyqty qabyldap otyr.

Elde bolyp jatqan anarhıany paıdalanyp, Shyńjańdy basqaryp otyrǵan Vań Enmaodyń «ulyqytaı shovınızmin» naqtyly dáleldermen áshkereleý úshin ár qalada bólimsheler quryp, qara halyqtan urylǵan-soǵylǵandardy qabyldap, materıal jınady. Ony aqpart kózinde jarıalady. Vań Enmao  bul isiniń Maý Zyduń saıasatyna qarsy ekenin jappaı áshkereleýmen boldy. Búkil Shyńjańnan «úsh qyzyl týdy» qoldaýshylar kún sanap kóbeıdi. Jalpy halyqtyq úlken kúshke, alyp uımǵa aınaldy. Uıǵyr-qazaq, mońǵol t.b stýdent, jumysshy, zıalysy osy uımnyń tóńiregine toptala bastady.

— Assalaýmaǵalaıkým...aǵa myna huńqyzylardan kórdik... aptyǵa sóz bastady eki jaǵy shine kirgen, uzyn boıly, shúńirek kóz, sopaq bas, búkshireıgen aryq qara jigit.

— Ýaǵalaıkýmassalam, ıá, ne boldy, asyqpaı aıtyńyz.

— Túnde, úıime bir top qytaı esigimdi shaǵyp, basyp kirdi, meni uryp, qyzym men eki qabat áıelimdi kózimshe qorlap, úıdiń ishinde qolyna ilingen aqshaǵa jaraıtyndy alyp ketti. Qalsh-qalsh etip tistene jer tepkilep...eki betin shapalaqtady.... doldana shyńǵyrdy....

— Oı, arsyzdar, sumdyq bolǵan eken, bular qutyrdy.

— Sen Úrimjiniń qaı aýdany, qaı kóshesinde turasyń?

— Men Nanlán aýdany Iananlý kóshesinde turamyn.

— Biz olardy bilemiz, seniń úıińe kelgender maoıster uıymynyń qoldaýyndaǵy Gaojún orta mektebiniń sodrlary.

— Ne isteımiz, qalaı kek alamyn bul ońbaǵandardan.

— Jalǵyz ózińniń shamań kelmeıdi, sen sabyr qyl, kegińdi tolyq almasaqta, biz aqyldasyp bul arsyzdyqqa jaýap beremiz. Bizben baılanysta bol.

— Assalaýmaǵalaıkým. Óleýsirep tartynshaqtaǵan buzaýdaı semizshe qyzyl bet, taıqy mańdaı sar jigit kirdi.

— Ia, ne boldy jigitim.

— Túnde dosymyz ekeýmiz kóshede kele jatsaq, bir top qytaı bassalyp tópelep, dosymnyń basyn jardy, men aýyr soqqydan talyp qalyptym, kımimizdi sypyryp alyp tyrdaı jalańash etip tastap ketipti.

— Dosyń qaıda?

— Onyń basyn tańyp berdim, úıde jatyr. Basyn kóter almaıdy, tóbem solqyldap aýyryp tur deıdi.

Basqa barar jer basar taýy joq qara halyqtyń jalǵyz janashyry, aryzyn tyńdap, jubatýshysy osy Álimǵazy qurǵan «úsh qyzyl tý» uıymy boldy. Aıtanda eki uıymnan bas tartyp, Álimǵazynyń janyna keldi. Maoıster olardy tartýǵa kóp kúsh salyp «bular Ulyhandyq shovınızimge emes, jalpy qytaı ultyna qarsy dep, tek az ulttardan quralǵan uıym ekenin jeleý etip kóp soqtyqty, biraq olardyń artynda turǵan búkil Shyńjańnyń  halyqyn oılap seskendi.

Maoıster endi «Shyńjańda Shyǵys Túrkistan turǵan kezde ketken eseńdi qaıtar» dep qytaılar sodrlaryna astyrtyn dem berdi. Tún balasy eldi úreı jaılady. Jappaı bassyzdyq, basy jarylǵan, kózi shyqqandar úırenshikti ádetke aınaldy. Kúnige júzden joǵary adam Álimǵazy men Aıtanǵa kelip ishiniń kúıigin óshirdi. Kelgen eldi lıstovkalar men daszybaolardy tartýǵa shaqyrdy. Kek qaıtarar kún alda dep qýantty.

Shyńjań ýnversıtetindegi úsh jeńil mashınanyń bireýi Álimǵazyda.  Joǵary oqý ornynyń qaqpasyna syrttan endi kire bergeni sol, bir qara shal men shubar kempir aldyn tosa, basyndaǵy jaýlyǵyn julyp alyp kóliktiń aldyna laqtyrdy. Kilt toqtaǵan Álimǵazy tizerlep otyrǵan eki qartty qoltyqtap turǵyzdy. Kóligine otyrǵyzyp, keńsesine aparyp sóılesti. Qadir degen óziniń gýppalasynyń áke-sheshesi eken. Hotan qalasynan kelipti. Uly bir jetiniń aldyna Maoıster jaǵynan jasyryn qolǵa alynyp, túrmede jatyr eken. Sony shyǵaryp berseń janym balam dep sheshesi eńirep qoıa berdi. Jalǵyz ulym edi jaqsylyǵyń Alladan qaıtyn balam dep ákesi saqalyn sýlady.

Óz áke-sheshesi kóz aldyna kelgen Álimǵazy birden shal-kempirdi alyp,  Shynjań birinshi túrmesine bardy. Kýáligin kórsetip kedergisiz ishke inip, Qadirdi bosatýdy talap etti. Bir saǵattan soń Qadir bosap shyqtty. Shyǵa sala Álimǵazynyń aıaǵyn qushaqtap «qulyń bolaıyn, bul jaqsylyǵyńdy umytpaımyn» dep shyn jylady. Álimǵazy ózin ony bosatýǵa ıtermelegen Uly kúshke súıindi.                                                      

***

1968 j. Maýjyraǵan kóktemniń kúni. Tamyljyǵan 17 mamyrdyń tynyshtyǵyn buzyp, azanmen az ult jumysshylary, stýdentter men ıntellgesıa ókilderi qoldaryna «Ulyhandyq shovınızim joıylsyn!», «Vań Enmao joıylsyn!», «Chjan Sısın joıylsyn!» degen urandarmen plakattar kóterip, top-tobymen Shyńjań ýnıversıttine jınala bastady. Bári ashýly. Memlekettik et kombınatyna apara jatqan úsh myń qoıdy joldan buryp, Shyńjań ýnversıtetine aıdap kelip soıyp aldy.  

Jańa týǵan buzaý arystannan qoryqpaıdy. Álimǵazy, Qalıbek, Amet, Iýsýp Aıtan, Tashmabet, Álimbek bastaǵan stýdentter amalsyz qyzyl týdy kóterip, qyzyl týǵa qarsy turýǵa bel býdy. Úlken zalda jınalys ótkizip, 29 mamyrda Vań Enmaodyń «uly qytaı shovınızimine»qarsylyq tantýǵa kóshege shyǵyp, mıtıńi ótkizý sheshimi qabyldady. Qaladaǵy qytaı sodrlary eń kóp jınalǵan Gaojýn orta mekebiniń aldynda ótkizýdi josparlady. Komıssá qurylyp, qyzý daıyndyq jumystary bastaldy. Sol kúnnen bastap búkil Úrimjide lıstovkalar men daszybaolar qaptady. Otbasynyń amandyǵy úshin bastaryn báıgige tikken jurt shyndap kiristi. Kek qaıtarýdyń aldy dep bildi.

Maoıster Chjoý Enlaıǵa «Sovetke baılanǵan, qos júrek, Otan tutastyǵyn búldirýshiler 1962 jylǵy 29 mamyrda Qulja jáne Shaýeshekte bolǵan qandy ýaqıǵanyń 5 jyldyǵyn eske alǵaly jatyr» dep, jetkizdi. 

Bular ýaqytyn 26 mamyrǵa ózgertti. Resmı Beıjińniń «mıtıńige ruqsat joq» degen telegramasyn alyp Shyńjań áskerı basqarmasynyń úsh polkvnıgi keldi.

— Taptyq kúres barynsha shıelenisken, tynyshsyz qoǵamda bularyń ne? Mıtıńi ótkizýlerińe ruqsat joq.

— Sender Chjoý Enlaıdyń atyn satyp otyrsyńdar, Vań Enmaody áshkereleýge Beıjiń qarsy bolmaıdy. Bizdiń bul isimiz taptyq kúrespen esh qatysy joq. Biz halyqqa ýáde berip qoıdyq, mıtıńige shyǵýdy toqtatpaımyz, eger kúshpen taratsańdar arty úlken kóterilis bolady dep, úsh áskrı  shendige ses kórsetti. Al bul ereýilden búlik shyqsa ózimiz jaýap beremiz.

Ertesi tústen keıin olar qaıta keldi.

— Senderdi Beıjińmen sóılestirsek senesińder me?

— Jalǵańdar qanekı, óz shyndyǵymyzdy aıtaıyq.

— Ýaı, ýaı...

— Ia, biz «úsh qyzyl týshylarmyz».

— Men tikeleı Chjoý Enlaıdyń tapsyrmasymen, kómekshisi Joý Fyń. Sizder mıtıńini toqtatyńyzdar.

— Bizdi Joý Zuńlı qoldaıdy. Siz Chjoý Enlaı  emessiz.

1966 jyly búkil qytaıda mádenıet revolúsıasy buryq ete tústi. Belsendiler barlyq eldi tegin aralady. Sol kezde Álimǵazy janynda eki jigiti bar mádenıet reformasyna basshylyq jasap otyrǵan osy Joý Fyńnyń qabyldaýynda bolǵan.

Búkil qytaıda júrgizilgen «ońshyldarǵa qarsy kúres» Shynjańǵa kelgende nege «jergilikti ultshyldarǵa qarsy kúres» bolady?! Shynmen ońshyl qytaılar nege aqtalyp, az ulttardan ondaǵan myń adam ultshyl bolyp, masqara telpegin kıedi, qamaýǵa alynady?! osyndaı áperbaqandyqqa jol berýdiń sebebin surap, Shyńjańdaǵy asyra siltegen daraqylyqtardy toqtatýǵa ótinish jasaǵan. Jalpy 19 suraq qoıyp suhbattasqan. Aıtqan sóziniń bárin qaǵazǵa túsirip, ózine qol qoıý ótinish jasaǵanda at tonyn ala qashqan qorqaq osy bolatyn, onysyna qoımaı sen aıttyń ba, qolyńdy qoı dep, tastaı qatyp zorǵa qol qoıdyryp, mádenıet reformasy basqarmasynyń mórin bastyrǵan. Joý Fyńdy biletin bular «biz Chjoý Enlaıdyń ózimen sóılesemiz» dep short kesti.

Mıtıńini toqtatyńdar dep, úsh polkovnık bastapqy sózderin qaıtalaı bastady. Bularda óz sózderin qaıtalady. Jınalǵandar «uramyz, soǵamyz» dep, olardyń úreıin ushyrdy.

— Sender Chjoý Enlaıdyń ózimen sóılestirińder. Eki saǵattaı ýaqyttan soń qytaı Premeri Chjoý Enlaı  telefonǵa shyqty.

— Sender el reformasyna kóp eńbek sińirdińder, Mao saıasatyn qoldadyńdar, biraq osy joly Sovet revızıonıseri men Amerıka ımperıalıseri ázirlep jatqan syrtqy kúshterge azǵyrylyp otyrsyńdar, mıtıńige shyqsańdar, arty jappaı tártipsizdikke ulasyp, qan tógiske aparady, Shyńjań qaýpsizdigine úlken qater tónedi, senderge sol kerek pe? Mıtıńini toqtatyńdar.

— Al Joý zuńlıdy tyńdadyńdar dep, úsh áskerı shendi qoqılana qaldy. Álimǵazy, Aıtandar ońashalanyp az-kem aqyldasty.

— Erteń Joý zuńlıdyń sózin kóshege shyǵyp halyqqa jetkizemiz. Barlyq iske ózimiz jaýap beremiz, tártipsizdik bolmaıdy dep, attan tússe de, úzeńgiden túspedi kózderinen ot shashqan jas bóriler.

Kesh bata telefonda tynym bolmady. «Kóshege shyqpańdar!» — dep aqyl aıtýshylar kóbeıdi.  

Qas qaraıa qalaǵa kirip, shyǵatyn joldar jabyldy, baryq transport toqtady. Kóshege halyqtyń shyǵýyna tıym salyndy. Bıik úılerdiń tóbesinde avtomat arqalaǵan áskerlerdiń qarasy kórindi, ot oq tógetin sýyq qarýdyń uńǵysy ár jerden úńireıe bulardy qas qaqpaı baqylady, búkil qala qorshaýǵa alyndy, tıtteı tártip buzsa túgeldeı jamsatyp salmaqqa daıyn tur.

26 mamyr. Kúnde tabaqtaı bolyp kókjıekten kóterildi, azanmen qaladaǵy az ult jumysshylary, stýdentter men ıntellgesıa ókilderi, alys-alys aımaqtardan kelgen uzaq jolǵa júk tasıtyn palýan deneli kólik júrgizýshi jigitter qoldaryna «Ulyhandyq shovınızim joıylsyn!», «Vań Enmao joıylsyn!», «Chjan Sısın joıylsyn!» degen urandarmen plakattar kóterip, top tobymen Shyńjań ýnıversıttine taǵy jınala bastady. Saqtyqty kúsheıtip, ár on adamǵa basshy qoıyp, «syrttan bóten adam qosynǵa kirgizbeńder qosynǵa, óz uranymyzdan basqa qandaı da bir bóten sózge ermeńder» dep, qatty shegeledi. Tóbede tónip turǵan áskerler bizdi atyp oınaýǵa bir syltaý tappaı turǵany shyndyq. Tártip buzatyn adamdy bulardyń ózi aıdap salýy da múmkin, qatty saq bolaıyq dep Álimǵazy toqtaǵanda, sózdi jalǵaǵan Aıtan qandaıda bir tártip buzýshy bolsa, sol jerde ustap baılap tastańdar dep shegeledi.

Júristerin bir pysyqtap, mıtıńini bastap ketti, eki júk mashınasynyń ústinde «úsh qyzyl tý» uıymynnyń basshylary Álimǵazy, Qalıbek, Amet, Iýsýp Aıtan, Tashmabet, Álimbek urandap júrip otyrdy, qalǵan el túgeldeı jaıaýlap aıqaılaı erdi. Kósheniń ár jerinde birneshe buzǵynshylar qosyldy, sol sátte olardy baılap-matap tastady, asa úlken jaýapkershilikpen Nanmin kóshesine baryp alańda Chjoý Enlaıdyń sózin halyqqa jetkizip qaıtty. Qatty daıyndalǵan qarýly top tıiserge qara tappaı tisin qaırap tóbeden tústi. Kúnde qıǵash qarap tóbede turdy.                                            

***

Kúndelikti «úsh qyzyl týdyń» qabydaý keńsesine kelip kóz-jasyn tógip, botadaı bozdaǵan qara halyq pen jumysshylardyń legi bir sátke  tolastamady. Qara nópir adam.....Álimǵazy eki ıyǵyn qomdap ushatyn qarǵasha, jumsaq oryndyqtyń ústinde mazasyzdanady, qysqa saýsaqtary men qaırtty shashyn salalaı qaıta-qaıta taraıdy. Esikten alyp deneli, aq saqaly keýdesine túsken, qará kirip keldi, júzinen nur tamady, quddy kókten túskendeı....Bólmeniń ishi jaryqtandy.

— Balam, jaǵydaılaryń qalaı?

— Ata, qazaqsha aıtsaq jaqsy, qytaısha aıtsaq jaman.

— Sender ózi ne istemeksińder, maqsattaryń ne?

— Bizde basqa jospar joq, «Tórt kóneni joıý» dep qazaqtyń dombyrasy, uıǵyrdyń dýttaryn shaqty, ulttyq aspaptardyń barlyǵy «sary dybys shyǵarady» dep jappaı jınap órteýde, al qytaıdyń ulttyq aspaby arhý, pıpa tórt kónege jatpaı aman qaldy. Az sandy ulttardyń barlyq ulttyq kıimderi, ulttyq turmystyq qural-jabdyqtary derlik órteldi, aqsaqaldardyń saqalyn kúshpen qyryp tastady. Sovetten kelgen kitaptardyń barlyǵyn taý-taý etip órtedi. «Tórtti anyqtaý» dep, taptyq kúres ol ulttyq kúres dep az sandy ulttardy kúshtep qytaılastyrý óristetildi, zor qytaıshyldyq ashyq kórindi, zorlaý, tonaý, atý-shabý jergilikti atqa minerlerdiń qoldaýymen daǵdyly ádetke aınaldy. Vań Enmaodyń zor qytaıshyldyǵy-az sandy ulttardy naızanyń ushyna shanshydy, josparly túrde qytaı emes ulttardy ult retinde joıý. Osyǵan az bolsada qarsy turý. Vań Enmaody qulatsaq, basqa bir ulyq kelse, odan sabaq alyp, eldiń jaǵydaıy jaqsara ma degen oı....

— Maqul, Vań Enmaody qulatasyńdar, taǵy bir týysy keledi, sonda ne ózgerdi...

Balam, meniń senderge, halyqqa janym ashyp keldi. Biz azdy-kópti dúnıe bastan ótkerdik. Temir, Qojá Nıaz, Shyǵystúrkistan, Ospan kóterilisin kórdik  báriniń sońǵy taǵdyry ne boldy. Qyzyl qytaı kelgennen keıin Shyńjańnyń jaǵdaıy bári kóz aldymyzda ózgerdi. Basqa maqsattaryń bar-aý shamasy? Sóılegen tek tiliń ǵana boldy, men júregińniń soǵysyn baıqadym.

Sender aıtpaısyńdar bilem. Álimǵazynń jabyq janary jaryq etip, boıyna tok júre bastady.

Sen jastarǵa qazir bári ońaı sıaqty kórinedi, shyn máninde ońaı dúnıe joq, myna Úrimji qazannyń shuńqyry sıaqty qala, aınalasy taqyr taý, esh qaıda qashyp qutyla almaısyńdar. Bundaǵy qytaı áskerin kórdińder, qybyr etseń esh aıamaıdy. Halyqty arandatyp, qurtasyńdar. Sender «otandy qutqarý radıosy», «Sovet odaǵy» qoldaıdy dep oılaısyńdar, olaryń bos qıal. Esh ýaqytta arǵy aq orys, búgingi qyzyl orys qazaqqa, Shyǵys Túkistanǵa shyn peıilimen kómetkesken emes, kómetspeıdi de, oǵan senbeńder. Olardyń óz esebi ózinde, senderdi kerek kezde paıdalanady, kerek emes kezinde laqtyryp kete beredi.

1945 jylǵy aqpandaǵy Ialta kelisiminen soń Stalın Shyńjańdy kimge qaldyrýdy qatty oılandy...qyrsyqtaý, óz aıtary bar, Amerıkanyń ıtarshysy Jan Kaıshıge qaraǵanda Maýzyduńdy qoldaý óte tıimdi dep túıdi. Syzǵan syzyǵymen júretin qyzyl qytaı óziniń otar elindeı bolady, onyń ústine sosıalısik lager jarty mıllıard qytaımen tolyǵady.

Shyǵys Túkistan úkimetin Stalın kezinde qara qytaıǵa qarsy qoıyp, barlyq bazasyn ózi jabdyqtasada endi Shyǵys Túrkistandy, úsh aımaq armıasyn beıbit túrde taratý úshin qyzyl qytaımen sumdyq zalym oılarǵa taban tirep, Ahmetjan Qasymı bastaǵan Shyǵys Túrkistan kósemderiniń kózin joıdy.

Stalın Shyńjańdaǵy áskeri men aýyr qarý-jaraǵyn bir túnde alyp ketti. Shyńjańnyń bos qalǵanyna búkil álem kóz tikti, qara qytaıda, Ospan da, Ma Býpań da ol aýmaqty ustap tura almaıtyny aıtpasa da belgili. Amerıka, Anglıa áskerin kirgizýge daıyndala bastady. Basqa bir el Shyńjańǵa kirse ony shyǵarý soǵystan sharshaǵan orysqa ońaıǵa túspeıdi.

1945 jylyń tamyz aıynda Stalın Manjýrıany Japonnan azat etti. Óz Premer mınıstri Moltovty qytaıǵa jiberip, Konton armıasynyń barlyq qarý jaraǵyn Maý Zyduńǵa sıǵa tartti, qyzyl armıasymen Shyńjańǵa kirýdi aıtty. Alyp elderge Shyńjańǵa kirý ońaı bolǵanmen, qyzyl qytaı áskerine Shyńjańǵa kirý qıynnyń qıyny. Jań Kaıshıdiń batys soltústigin (Shyńjań men Tıbıittiń) tynyshtyǵyn saqtaý úshin qarýlandyrǵan Dúńgen Mabý Pańnyń 70 myń adamdyq atty áskeri  olardy qylyshtan ótkizedi, odan beri Qazaq  bahadúri Ospan sarbazdary ajdahadaı aýzyn ashyp tur, Manastyń túbinde Shyǵys Túrkistannyń úsh aımaq armıasy taǵy bar, bulardyń bári Shyńjańǵa keletin jaıaý-jalpy, jeńil jaýdyń betin qaıtarýǵa ábden jetkilikti. Jol uzaq 1000 kılometr shóldi qaǵyr dalany kesip ótedi. Moltov ekinshi ret qytaıǵa keldi. Chıń patshalyǵy kezinde ózderi ornatqan Gansý men Qumyldaǵy áskerı bazanyń ushaqtaryn jáne 100 júk mashınasyn berdi, joldaǵy jaýlardyń tóbesinde soǵys ushaqtaryn oınaqtatyp, qytaı qyzyl armıasyn Shyńjańǵa bir jetide kúshpen kirgizdi. Shyńjańnyń jańa qojasy qyzyl qytaı osylaı kelmedi me. Qazirgi jaǵydaı ózińe belgili. Basqa josparlaryń bolǵanda da iske aspaıdy, bulaı táýekelge barmańdar. Senderdiń bul isteriń óte qaterli, otpen oınap otyrsyńdar....

Meıli, balam, maǵan senbeseń, sen sengende de men eshteńe istep bere almaımyn, men aıttym, moınymdaǵy qaryzdan qutyldym dep, burylyp kete bardy...

****

Álimǵazynyń  tula boıy  bir ysyp bir sýydy....Jan dúnıesi astań-kesteń kúı keshti... Sol tún tús kórdi.... Janynda bir top adam bar Álimǵazy Saıram kóliniń jaǵasynda qashyp keledi, batystan doly boran uıtqı soǵyp, kózge qum ushyryp, áleı-dúleı boldy da ketti. Artynsha burqasyndap qar jaýdy, aıaz qysyp, sýdyń betine qalyń muz qatty, kenetten shyǵystan paıda bolǵan qara býra jynyn shasha tura qýdy. Atasynyń «jaraǵan býra qýsa taýǵa qashyńdar, jazyqta jan qalmaıdy» degen sózi esine túsken Álimǵazy «jigitter taýǵa qashyńdar, taýǵa qashyńdar» dep aıqaı saldy. Barlyǵyda jan-dármenimen taýǵa qashyp, qutyldy. Esterin jıyp, aınalasyna kóz saldy. Býra kórinbedi. Etekke túskeni sol buǵyp jatqan býra alda kele jatqan Álimǵazyny bas saldy. Álimǵazy eki shabynyń arasyna tez syrǵyp úlgirdi. Keýdesimen jerdi ezgileı bastady. Ózimen ózi alysyp ábden sharshady, aqyryn sytylyp shyǵyp, joldastaryna qosyldy. Aq qar kók muzdyń ústinde dirdektep kele jatty. Bir kezde qarly boran toqtap, kún shyǵyp, muz erip, qyzǵaldaqtar jaıqalyp, jer beti masatydaı qulpyrdy. Gúlden-gúlge kóz saldy, sondaı rahattandy, keshegi qalyń qar, soqyr tuman artta qaldy. Ómir qandaı tamasha dep án saldy!!! Kenet alystan talyqsyp, jaǵymdy skrıpka úni qulaqqa estildi, kóz ushynda aq boz úı kórindi, sol jaqqa qaraı aıańdady.... Álimǵazy kishi ákesi Áriptiń skrıpkada otyrǵanyn kórdi. Qaýqyldasyp amandasyp, qymyz iship jatyp oıanyp ketti....                              

Kúndelikti ádetimen «úsh qyzyl tý»-dyń qabyldaý keńsesinde túnde kórgen túsiniń baıybyna bara almaı, mazasy ketip Álimǵazy otyrdy..... Nurly júzdi, uzyn boıly, aq saqaldy shal keldi. Aldyńǵy kelgen kisige qatty uqsaıdy.

— Ata, tús jorı alasyz ba?

— Kóreıik.

— Túsin tolyǵymen tápteshtep aıtyp shyqty.

— Oı, balam, senderdiń aldaryńda sumdyq qıynshylyqtar kútip tur, biraq arty jaqsy bolady eken.  

****                                                               

Tasqorǵan. Bala kezde buldyrańdaı shaýyp oınaǵan tanys ólke, tanys mań, óziniń úsh bólmeli qorjyn tam, ortańǵy bólmede asyr salǵan qozy-laq, toqtaýsyz mańyraıdy, jer oshaq, mama aǵash. Ákesi Dáýlethan jıren qasqa atqa minip, úlkeni Álimǵazyny tory taıǵa,  qalǵan úsh balasyn keri, jıren, kúreń taıǵa jaıdaq mingizip, olarmen balasha shoqyraqtap, jarysa Bestóbege toıǵa asyǵyp keledi... Hýnveıbıńderdiń ashshy aıqaıy onyn tátti túsin buzdy.

Úrimji, munarda, munar uzaq tún. Qala shyraqtary ólez sáýle shashady, jer tepkileı ketip bara jatqan qalyń qytaı elge úreı týǵyzyp, bir kelki daýyspen kókti jara aıqaılaıdy...

Kóńilden jyraqtaǵan, kelmeske ketken alys-alys jyldardyń arjaǵynda qalǵan «qyz kezin» Álimǵazy esine aldy.

Kózildirik taqqan uzyn boıly, aryq sary synyp jetekshisi Móńkibat aǵaı kúndegideı sabaqqa kirdi. Joqtama jasap, muǵalim úı jumysyn sanap ótkizip aldy. Úı tapsyrmasyn oryndamaǵan Asqar buryshta eki qolyna eki kerpish kóterip jylap turdy. Sabaq tolyǵymen Maý Zyduń úzindisin jattaý boldy. Ár balaǵa «25 tyshqan, bir jylan, qara torǵaıdyń 10 jumyrtqasy» ákelesiń dep úı tapsyrmasyn beredi. Álimǵazy túnimen istik temirmen tyshqan aýlady, qara torǵaıdyń kózine túnde porjektr saldy, túk kórmeı baqyraıyp, ózine qarap jatqan ony ońaı ustady, al jylandy býtlkeniń aýzyn ashyp, aqyryn aıdap kirgizdi. Mektep oqýshylary qoldaryna sypyrtqy alyp, «tórt zıandy jándikti joıamyz» shybyn-shirkeıdi qýyp jazdy ótkizdi....

Tamyzdyń kóbi ketip, azy qaldy, aspan ala bultty. Taý basyna qar túsip, tún sýydy. Shegirtke shyrlyn ózgertti. Eki dáý qara jigit alaq-julaq etip, ıt qýǵandaı alqyna keldi.

— Balańyzdy bizge bir jetige beresiz, taý jolyn jasaýǵa kómektesedi. Bul aýyl bastyǵynyń buıryǵy. Ákem únsiz maqul boldy. Balalardy aldaryna salyp, túndeletip jaıaý aıdap, taý basyna alyp shyqty. Qara qostan oıanǵan Álimǵazy qara kóje iship, azanmen jumysqa kiristi. Óz otbasylaryńnyń úlesi dep taqyr bas, shúńirek kóz qara jigit eresek adamdarmen birdeı etip, bir kúnge on metr jerge jol jasaýdy tapsyrdy. Aýyr jumys, qabyrǵasy qatpaǵan búldirshin, ábden dińkeledi, tas qoparar qaıla, lom temir men shoı balǵany múlde qozǵalta almady. Bir kúndik jumysty bir jetide murnynan tirelip zorǵa bitirdi. Qara sıraq belsendiler «Jýandardyń balasy» dep mazaqtaı aspandata kúldi. Ár apta sońynda «spýtnık ushyrǵandar» dep, jospardy asyra oryndaǵandardy madaqtady. «Bir aptada kelesińder degen» soń bir kımmen kelgen bular ábden bıttep, ashtyq pen sýyq soryp, qur súlderi qaldy. Jeltoqsanyń úskirik aıazy bastalyp, jerge qatty toń júrgende, amalsyz aldaryna salyp aıdap ákelip tastady.

Shylby tuńǵysh nemeresi Álimǵazy týa sala Kúnbolattyń Asqarbeginiń qyzyna besik qudalasypty. Bir kúni qudalar keldi. Oıyn balasy qalyńdyq birge kelipti mıyǵyna túsirip úkili qundyz bórk kıgizipti, ol sondaı bir súıkimsiz kórsetip tur. Qalyń barqyt meshpeti tipten qorbıady. Álimǵazyǵa yrjıdy qarap, uıalyp tómen qarap jer shuqydy. Bir shaıdan soń bir top bala mama aǵashqa jarmasyp oınady. Qalyńdyq eki jas úlkendigin kórsetip, aǵashqa birinshi órmelep shyqty, Álimǵazy da astynda tyrmysa bastady. Basynan teýip jerge ushyryp túsirdi. Tura sala Álimǵazy aıaǵynan qansha tartsa da dáý qyzǵa esh shamasy jetpedi. Álimǵazy bolashaq qalyńdyǵyn qatty jek kórdi. Bul jek kórý esine tússe, álige deıin ashýyn keltiredi.

Qonaqtardyń qolyna sý quıǵan Álimǵazy basqaǵa uqsamaıtyn aryq qara kisiniń dúńkıgen jotasyn baıqady. Kesh bata sol búkish adam júrelep otyryp zýlatyp, Qobylandy jyryn oqyǵanda qaýmalaǵan qalyń el onyń aýzyna kire jazdady. «Áýlıe qoımaı qydyryp, etegin sheńgel sydyryp Alladan bala surady» degen jerlerine kelgende Baıbóri men Analyqtyń ózi sóılep turǵandaı kúı keshti otyrǵan el. Arqasy qozǵan ol arqyrap esikpen tórge neshe márte syrǵanap bardy. Jyrdyń ishine enip ketti. Qaramannyń «qatynyńnan qorqady ekensiń» degen sózinen keıingi Qobylandynyń ashýly beınesine shyndap kirdi. Ornynan atyp turdy, jotasy jazylyp ketti, kádimgi Qobylandy ózi úıge kirip keldi. Taıbýryldyń tuıaǵynan oshqataı bolyp jer oıyldy... úıdiń ishi shańǵa bókti... Arqyrap shapty-aı kelip. Jaǵy talmaı tań atqansha qyrymnyń qyryq batyrnan jetýin tiriltti. Basqy taýyq shaqyrǵanda balalar turmaq úlkenderdiń ózi uıqyǵa ketti, baladan jalǵyz Álimǵazy qaldy. Eki jaǵyn taıanyp, kıno kórgendeı taǵy aıta tús dep kózi baqyraıyp ekpettep jatty...

Mektepte Nursılamen parelel synypta oqydy. Balalar ony súırep Álimǵazyǵa, Álimǵazyny súırep oǵan aparyp, qosaqtap ábden mazaqtaıdy. Qalyń malyn onbes jyl boıy aqyryn-aqyryn berip otyrdy. Soǵym, taǵy basqa tapqandy aýyzdan jyryp beredi. Álimǵazy «Úılenbeımin, oqımyn» dep edi. Sheshesi «ákeń estise óltiredi» dep esin shyǵardy. 1958 jyl jyrtys toıǵa el jınaldy. Artynsha  Dáýren degen naǵashy aǵasy kúıeý joldas, ári qaraýyl bolyp, qyz jaqqa uryn bardy.... Qyzdyń jeńgeleri qazaqtyń qaımaǵy buzylmaǵan salty boıynsha arqan kerip, syńǵyrlaı kúlip qarsy aldy. Álimǵazy ishinen qashyp ketýdiń jolyn izdedi. Toı bastaldy.

Tún. Qyz ben jigitti ońasha qaldyratyn sátke de jetti. Kúni boıy tas kenedeı jabysyp, eki eli aırylmaǵan Dáýren qyzdyń bir jeńgesimen áńgimesi jarasyp basy aınaldy. Sol sátte Álimǵazy kermedegi atyna minip, aýdan ortalyǵyna qashty. Sol jyldyń kúzinde úlkenderdiń zorlap, aıdaýymen Álimǵazy nekesin qıdyrýǵa aýdan ortalyǵyna bardy. Nekege qol qoıatyn kezde, tysqa shyǵa úıdi aılana atqa minip, qashqan Álimǵazy júrgeli turǵan baronǵa jetip úlgirdi, osylaı ekinshi ret qutyldy. Sol ketkenen oqýǵa biraq ketti.

****

Shyńjańda áskerı bılik aýysty. Maý Zyduńnyń «zıaly jastardy aýylda qaıta tárbıeleý»degen uranymen stýdentter aýyl-qystaqqa eńbekpen  tárbıeleýge qýdy. Shyńjań ýnversıtetiniń stýdentteri derlik Ońtústik Shyńjańǵa bólindi, «úsh qyzyl týdyń» eki basshysy Amet, Iýsýp te Óńtústikke ketti. Úlken armanǵa ózderin baılaǵan Álimǵazy, Qalıbek, Aıtan, Tashmabet, Álimbekter qoldarynan tek qana mal baǵyý keletinin aıtyp, Soltústik Shyńjańnyń Bortala monǵol oblysy, Arasan aýdany Aqqoı kenitine joldama aldy. Qoı baǵyp, jylqy qaıyryp, eńbekpen tárbıelene bastady... Jatsa da-tursa da ult azattyǵy dep, halyqtyń qamyn oılaǵan Álimǵazy, Qalıbek, Tashmabet, Álimbek, Aıtandar tún jastanyp, úsh aýdandy aralap, eldi azattyq senimine jetelep, óz uıymdaryna múshe qabyldady. «Kóterilis ushqyny búkil Shyńjańdy sharpıdy, Shyńjań azat bolady» degen nyq sendirdi. Álimǵazy Úrimjige, Aıtan Quljadaǵy bólimshelerge baryp Bortalaǵa oraldy. 19 aqpandaǵy qarýly kóteriliske Boratalanyń úsh aýdanda astyrtyn daıyndaldy. Júz adamdyq basshylyq alqasy saılandy. Áskerı polktarǵa qalaı shabýyl jasaýdy josparlap, atysqa saqadaılandy. Jer-jerden kóterilske qatysýǵa adamdar kóptep jınaldy. 12 aqpanda Úrimjiden eki adam keldi, olar qytaılardyń kóptep kóship kelip jatqanyn, áskerdiń sany eselep artqanyn aıtyp «Sovet odaǵymen baılanys qurmaı, kóterilis jasasaq, bosqa qyrylyp ketemiz» dep aqyl saldy.

Aıtan, Qalıbek, Tashmabet, Álimbekter eski Shyǵys Túrkistannyń  poroldaryn alyp, Sovet odaǵyna attanatyn boldy. Jer-jerden kelgender óz jerine qaıtty.

Turpannan kelgen Álim Nıaz: «Men ketpeımin, sendermen birge bolamyn, azattyq jolynda jan pıda» — dep qarys tabandap jatyp aldy. 

— Sen bóten adamsyń, úkimet adamdary kórse qıyn bolady. Aıtandarmen birge Sovetke bar dep Álimǵazy usynys jasady.

— Álim Nıaz sen atqa minip kórdiń be?

— Toqsynnan altyn taqqa bir hatym barǵan — dep uıǵyrshalady.

— Ol qanshalyq jol?

— Bir saǵattyq jol. 15 shaqyrym.

— Toqsyn men altyn taýdyń arasy sıaqty jazyq jol emes, taý joly. Sen júre alasyń ba? Dep Aıtan senimsizdik tanytty.

— Nem bopty, júre almaı....

Álimǵazy únsiz jymıdy. Tań ata ańshy Tursyn Cheket jol bastap, Aıtan bes jigitimen qarly boranda jolǵa shyqty.

«Aýdannyń bas dárigerin ustap ketipti», «pochtashyny ustap ketipi» degen sýyq habar dúńk-dúńk etip, el ishine tarady. Qarly boran batystan betke urady. Álimǵazy Shaıtan arbasynyń shynjyryn jóndegen bolyp, aınalasyna saqtyqpen qarap, Boratalanyń batysyndaǵy Tańnur bólimshesinde turatyn shaldyń úıine keledi. 

Taý jaqtan birnesheýdiń qarasy kórindi. Bul kim? Zer sala qarady. Jaqyndaǵanda tanı ketti, óziniń keshe ketken Aıtandary.

— Ne boldy, tynyshtyq pa?

— Oı, ákeńdi, anaý seniń úkilep qosqan Álim Nıazyń tarttyrdy. Ashýdan jaryla jazdaǵan tyǵyrshyq deneli dáý qara Aıtannyń eki beti sýyqtan odan beter qaraıyp, dombyǵyp isinip ketipti.

— Áne, ony arqalap keledi.

Ashýynyń aldy bar, arty joq Aıtan bir shaıdan soń jadyrap, bolǵan jaıdy baıandady...

Jarty kún júrgen soń Álim Nıaz «oı jan, maǵdyrym qalmady» dep, yńqylǵa basty. Artqa minse, kuımyshaǵy oıylyp, oıbaı salady. Aldyǵa ońgersek ishi aýyrdy, erge mingizsek kóteni qanap toqtamady. «Men azattyqtyń alǵashy qurbany bolaıyn, atyp ketińder» dep, ókirip jylap qoıa berdi. Aıdyń kúnniń amanynda qalaı qolyń qıyp, atyp ketsiń bul ıtti. Osymen ıtshilesip, júrgende tań atyp ketti. Qaıta baǵymzǵa, qulaǵan qorjalyqqa jetip, kúni boıy sonda tyǵyldyq. Bul ıt az shydaǵanda, shekardan tún jastana ótip keter edik. Áskerılerdiń qoıy da bizge qaraı jaıylyp toqtamady, bizde aqyryn tas laqtyryp, úrkitip otyrdyq. Túste qytaı qoıshy keldi. Bizdiń únimiz ishimizge túsip, qalshyldap kettik. Qaıta ol tamǵa kirmeı keri qaıtty. Zorǵa keshti batyrdyq. Sodan kele jatqan túrimiz osy. Aıtan, Qalıbek, Tashmabet, Álimbekter bir kún dem alyp, kesh bata Álim Nıazdy tastap qaıta jolǵa shyqty. Sol ketkennen olar esh habarsyz ketti.

Ár kúni jasyryn el ustalyp jatty. Bir keshte Álimǵazy senimdi dosy Shamsıdın ekeýi sert berip uıymdaryna múshe bolyp, endi eldiń ustalýyna sebepker bolyp júrgen satqyn Mámettiń úıin ańdydy. Meńerý tún. Aspanda juldyzdar jymyńdaıdy, alystan úrgen ıttiń daýsy talyp estiledi. Aınala jym-jyrt, óli tynyshtyq ornady, barlyq eldiń shamy sóndi, sholpan týdy. Shamsıdyn baspalap Mámettiń úıine jaqyndady. Keliskenderi boıynsha Álimǵazy syrtqy kúzette, Shamsıdın jetken soń jaryq jaǵyp belgi beredi, sol kezde Álimǵazyda jetedi. Aralyǵy júz elý metirdeı jer. Esh dybys joq. Belgi jaryqta janbady. Shamsıdın da qaıtyp oralmady. Álimǵazy dosy keshikken saıyn kúdiktendi. Sertke berik ol tapjylmaı kóp turdy. Tań ata amalsyz keri qaıtty. Sol ketkennen Shamsıdn zym-zıa joǵaldy.

Álimǵazy men Álim Nıaz saqtyqty kúsheıtip, Aıtannyń synyptasynyń úıinde jasyrynyp jatty. Kıim tigetin uzyn boıly úı ıesi entige esegimen jetti.

— Saqshy qalmaq maǵan zuńzıyp qaraıdy.

— Zuńzıyp qarasa ne bopty?

— Bilip qoıǵan sıaqty.

— Bilip qoısa, saǵan zuńzımaı-aq kelip ustaı salmaı ma bizdi. Qoryqpa.

— Erinshektene úıden shyqqan ol, bir saǵatta taǵy qaıta oraldy.

— Meniń tiginhanamnyń aldynan saqshy qalmaq taǵy shaýyp ótti.

— Ótse ne bopty.

— Qatyn-balam bar ǵoı...

— Oı, bar bolsa ne bolypty. Byljyramaı jumysyńa bar, tynysh isteı ber.

— Jarty saǵattan soń Qara sart taǵy keldi. Meniń tiginhanamnyń aldynan saqshy qalmaq qaıta shaýyp ótti. Bala-shaǵanyń amanynda úıdi bosatyńdar. Ustalsaq biraq qurımyz.

— Bizdiń sýretimiz ár jerde japsyrýly tur, qazir tapa-tal túste shyqsaq, bizdi bas salmaı ma? Nede bolsa da, qas qaraıa shyǵamyz. Bolmasa, óziń sol saqshyny bastap kelip ustat. Qazir shyqsaq sen ustattyń ne, olar ustady ne bári bir. Úı ıesi kóner emes. Túpki bólmege ertip kirgen Álimǵazy maýzerdi julyp alyp, endi kónbeseń basyńnyń tútinin shyǵaram dep, ses kórsetti.

Jan dármeni qalmaı qol-aıaǵy dirildep ketti. Ondaq qylmań, oı-aı jan, qatyn-balam bar ǵoı.

— Seniń búıtken qatyn balańdy. Bul uıymǵa bireý seni zorlap kirgizdi me? Alda úlken-úlken jumystar bar, sen osyndaı bolymsyz iste qorqaqtyq tanytsań ne bolǵanyń. Ózińdi sergek usta. Esińdi tez jı.

Búıte berseń óziń búldiresiń. Qoryqsań, kesh batqansha osynda qozǵalmaı otyr.

Kesh bata Álim Nıazdy ertip, Álimǵazy jolǵa shyqty. Tań nuryndaǵy shaldyń úıine kútip jatqan Abdyrhman men Maqsutty ertip aq qar, kók muzda, Aıtandy izdep jolǵa shyǵaýǵa keldi....Alda, qıyn sapar...

Tún.

— Myna úıdegi kisiler maǵan dadamdaq, anamdaq (áke-sheshemdeı) bolyp ketti, bir hosh aıtsam dep, ker aýyz sary Álim Nıaz toqtaı qaldy.

— Aı Álim, sen ne olarǵa Sovetke ketip baramyn dep, aıtasyń ba sonda?

— Iaqaı (joq), bir hosh aıtyp keteı, anamdaq, dadamdaq....

— Bizdiń janymyz shúpireke túıýli, sen sol anamdaq, dadamdaqty qoısań...

Anaý sózin qaıtalap kóner emes.

— Jaqsy onda, erteń azanda kezdeseıik. Bizge jol bastaıtyn ańshy, osy úıdiń kórshisi, sodan qalmaı erte jet.

— Qaıyr ámse, qaıyr ámse, qaıyr ámse dep Álim basqasha qoshtasty.

— Erteń kezdesemiz-ǵoı, ne boldy sonsha ózelenip.

— Qaıyr ámse dep, qushaqtasa qoshtasyp qala berdi. Álimǵazynyń óne boıy bir sýyqty sezdi.

Álimǵazy Tańnuryǵa jetip, Abdyrahman men Maqsuttyń janyna jatyp, azanmen shaldyń balasyn esekke mingizip, «Álim Nıazben bizge jol bastaıtyn ańshy shaldy shaqyr» dep jumsady. Aıaǵyn esekke súıretken eńgezerdeı jigit barǵan saıyn alystap, alystaǵan saıyn kishireıip, artynsha kórinbeı ketti. Birer saǵatta keletin ol joq, saryla kútti. Esegi de, ózi de boldyryńqy, tiri ólik bolyp, úreıi ushyp kesh bata jetti.

— Qurydyq, bári bitti.

— Sonshalyq ne boldy.

— Asyqpaı aıtshy.

— Túnde Álim Nıaz sizden bólinip, ana úıge barǵany sol soldattar kelip tintý júrgizipti. Úı ıesi jan tappaı Álim Nıazdy daladaǵy oshaqqa jaǵatyn sabannyń ishine jasyrypty. Úıdi ilezde aqtaryp shyqqan olar daladaǵy sabanǵa myltyqtyń naızasyn byrsyldatyp urǵanda «oı jan» dep Álim Nıaz shyǵa kelipti. Al kórshisi ańshy  qashyp ketken be, álde qolǵa tústi ma ol jaǵy belgisiz?

Odan shyǵyp Sheıh qajyǵa bardym. Olda esi shyǵyp otyr, tez joǵalyńdar, mynadaı jaǵydaıda kelmeńder, tirideı ólemiz. Senderge jol bastaıtyn adam joq, ózderiń bir amalyn tabyńdar dep bezildep otyr.

Búgin túnde tintý bolady eken. Saqtyq jasaǵan Álimǵazylar aýyl syrtynda dalaǵa túneńdi....sol tún ádettegi túnnen uzaq jáne sondaı saqyldaǵan sar aıaz boldy. Bular qatyp qalmaýy úshin, kóz ilmeı bastaryn búrkep, arly-berli sekektep júrip tań atyrdy. Azanmen uzyn tura jigit: «Tynysh boldy, bizge tintý kelmedi, qalada birneshe ret oq atyldy, onyń ne úshin atylǵanyn bilmedik, júrińider» dep shaqyryp keldi. Taǵy saqtyq jasap bulardy esek qoraǵa kirgizip tańǵy as berdi, astyna saban tósep, ústerine kórpe jamylyp uıqtady. Kesh bata Abdyrahman, Maqsut, Álimǵazy úsheýi «bir jol bar jaqyn, jaqynda bolsa alys. Bir jol bar alys, alysta bolsa jaqyn» dep, ózderi jaqsy biletin alys joldy tańdady. Seksen shaqyrym jerde Arasan bar soǵan jetsek, taý jaqyn, ol jaqty bir shama bilemin dep, Álimǵazy jol bastady. Munda jaqyn degenimizben ózimiz baryp, qytaı shekarashylaryna ustalyp qalarmyz. Túnde júrip, kúndiz kópir astyna tyǵylyp jatty. Túnde jolǵa shyqqan bula aralaryna júz metirden aralyq tastap, qalyń qardy syqyrlatyp, aıazda búrsektep bir tún júrdi. Álimǵazy eki joldasyn kópir astyna qaldyryp, jolda at baǵatyn Aıtannyń naǵashysyna bardy.

— Aǵa at berseń.

— Oıbaı, maǵan jolamańdar, meni bir monǵol saqshy kúzetip júr, qyzym qyzýy kóterilip aýyryp jatyr, sony dárgerge aparýǵa qorqyp otyrmyn.....

Tań qarańǵylyǵynda Aıtannyń úıiniń tusyna da jetti, anadaıda tútini býdaqtap, qara úı tur. Aıtanǵa bara jatqandaryn aıtyp, áke-sheshesiniń sálemin ala barýdy oılady, barýǵa qoryqty, ol úıdi kúzetip júrgen ásker bolýy ábden múmkin, amalsyz jaman tamnyń ishinen kóz saldy. Aıtan úılengende qalyńdyǵyn alysyp, Álimǵazy Úrimjiden birge kelgen. «Balama dos bolsańdar, maǵan da balasyńdar» dep, eńkish tartqan áke men sheshe qýanyshtan jarylyp, ulan-asyr toı jasap edi. Álimǵazy áýelete án salyp, otyrǵandardy tańdandyra tań atyrǵan. Qaıran beıbit túnder-aı. Esten ketpes tamasha kúnderdi saǵyna esine aldy. Úsh aıdyń aldynda Boratalaǵa bólis boıynsha kelgen Álimǵazy janynda Shamshıdin degen dosy bar ekeýi qonaq úıde ashshy sýǵa qyzara bórtip, atasynan qalǵan ándi aspandata shyrqap, shalqyp otyrǵanda, dáý qara qytaı bastap esikti teýip kirip, jýan judyryǵyn túıgenshe, Álimǵazy uıǵyr dosy bergen belindegi sar pyshaqty ońdy-soldy kezep, birnesheýiniń tizesin jaralady. Syrtta aıqaı-shý údeı tústi. Terezeden qashyp shyqqan ekeýi, ketip bara jatqan esek arbaǵa jarmasyp Aıtannyń  osy úıine kelip tyǵylǵan. Kúnde jıyn, kúnde toı, dyr-dýman qyzyq sonda bolǵan. Suńǵaq boıly, qyr muryndy, qara tory qyzdyń án salǵandaǵy sulý beınesi, eki urty, shıdeıin erni, alma moıny, qolań shashy bári-bári áli esinde... qos daýyspen Álimǵazy ekeýi jarasa tańǵa deıin keń dalany ánmen terbep edi. Qaıran kúnder..... kóz aldynda shubyrdy. Baılyqtyń úlkeni tynyshtyqtan eken-aý.

Kún uıasyna bata jolǵa shyǵyp, el orynǵa otyra Qarabuqa aýylyna jetti. Bunda tanysy Búrkit degen jigittiń úıine barýǵa nıettengen Álimǵazy eki joldasyn kópirdiń astyna otyrǵyzyp «menen habar bolmaı qozǵalmańdar» dep jolǵa shyqty. Bısmılla dep Qarabuqa kirdi, úılerdiń arasynda tezdetip kele jatty, týra aldyndaǵy úlken darbaza ashylyp, ishinen qalyń saý etip shyǵa keldi. Álimǵazyny qalyń top jutty, jitirmeltip ketip barady, bir dáý qara qytaı tesile qarady. Oı táýbe, baǵana ǵana Aıtannyń úıiniń janynda «saǵyna» eske alaǵan dáý qara qytaıdyń dál ózi. Úreıi ushty, áli quryp, aıaǵynan jan kete bastady. Bar kúshin salyp, tezdete zýlap, toptan shyǵa berdi. Artynan bireý «toqtań, toqtań» dep uıǵyr tilinde daýsyn kótere ókshelep qýyp keledi. Ákaý, bunysy kim? Aqyryn qarady, jańaǵy qytaı emes, sulbasy múlde basqa, bóten adam. Tonynyń etegi jelpildep, ózinen buryn aldyǵa ushady. Aı jarqyrap tur. Anaý ókshelep keledi, Álimǵazyda qashyp keter shama joq.  Jaman tamǵa jetip toqtady. Maýzerin oqtap, beline qysty. Jaǵydaıǵa qaraıyn, bolmasa ot oqty óńmenine qadaıyn dep daıyndaldy. Artynsha kirgen saqaldy eńgezerdeı  qara sart entige sóıleı bastady.

— Oı balam, sen qaıda ketip qaldyń?

— Siz kimsiz, meni qaıdan tanısyz?

— Sen bizdiń Aqqoıdyń toǵyzynshy bólimshesine kelgen stýdentsiń ǵoı. Men sondaǵy súnjań(kent basshysy). Álimǵazynyń boıyna azdap jan kirdi.

— Men İlege úıge baryp edim, Talqynyń asýyn qar basyp qalypty, sodan jetkenim osy.

— Meniń aıǵyrym bar soǵan minges, kettik.

— Meniń anda júgim bar. Ótirikten alysqa qolyn shoshaıtty.

— Júgiń men qosyp alyp ketemin, seni izdep jatyr.

— Erteń ózim baram, siz júre berińiz. (At shaptyrym jerde bir traktor tútinin býdaqtatyp turdy) men ana traktormen erteń baramyn.

— A...ıa, ol bizdiń Aqqoıdyń traktory, onda sóıt, keshipke....

«Shaldyń ajaly joq eken, meni de Alla bir úlken kúnadan saqtady-aý» dep kúbirledi. Traktordy kórsetip, aýzyna sóz salǵan Jaratqanǵa súıindi. İzdegen úıine jetti.

— Assalaýmaǵalaıkým dep, úıdiń ishine qulash-qulash sýyqty ala kirdi. Beıýaqta bul kim? dep tiksinip qaldy úıdegiler. Búrkit, Álim aǵa dep, tanı ketti.

Arasanǵa jańa barǵan Álimǵazyny Arasanda muǵalim bolyp isteıtin  bir aýyldasy qonaqqa shaqyrǵan. Sol jerde osy Búrkit qalyńdyǵymen taǵy bir eki-úsh jigit barlyǵy dastarqandas bolǵan. Álimǵazyny Álim dep aýyldasy tanystyrǵan. Ol áýeletip án salǵanda otyrǵandar onyń aýzyna kirýge shaq qalǵan. Ásirse, med bıke qyz Turymhannyń qıylǵan qasy, jaıylǵan shashy, nazdana erkelegen daýsy. Búrkit sol tátti shaqtardyń kýási bolǵan. Keterinde toıyna shaqyryp, úıiniń meken-jaıyn aıtqan. Boratala ózeniniń jaǵasyndaǵy Qarabuqaǵa baryp, Jumabek aǵanyń úıi deseń bári biledi. Aǵamnyń aty Aıtan dep ańqyldaǵan. Álimdi kórgende qýanǵan  Búrkit «álgi men aıtqan ánshi jigit osy, áke» men qazir baryp dombyra alyp keleıin, ózderińizde tamasha ánniń kýási bolyp, qulaq quryshtaryńyz bir qansyn. Dalaǵa atyp shyǵyp, qalyń shıdiń basynan ór qoıandaı sekire ushyp barady.

— Qaıdan dombyra ákeledi?

— Anda bir saqshynyń úıi bar sonyń dombyrasyn ákeledi.

— Oıbaı ony toqtat. Saqshy degende tóbesinen jaı túskendeı bolǵan Álimǵazynyń túri buzyla sańq etti.

— Ne boldy?

— Áýeli Búrkitti toqtat, sosyn aıtam.

Aıtan inisin aıqaılap jatyp, ázer toqtatty.

— Áýeli qonaqtyń jaǵdaıyn surap, án salýǵa kóńil-kúıin bilmeı, bas-kóz joq shapqylaı berse bola ma? Álim aǵań aýyryp tur eken.

— Eki jigitti Búrkit baryp alyp keldi.

— Qysta bir baspaq soıyp edik dep, aldaryna bir tabaq et qoıdy. Ólip-tirilip jep, eki búıirleri shyǵa toıdy. Qalyń qar teristikten burqasyndap tur, qarys qadam jer kórinbeıdi, kúndiz júrýge múmkindik týdy dep, bilgen olar sýdyń boıyndaǵy jolsyzben ombylap keledi. Aryp-ashyp aqyry Arasannyń janyndaǵy Aqsúmbege jetti. Tanysy Mazaqtyń úıine ystyq kójeniń ústinen túsip, obyrlana iship, áńgimesin aıtty. Keshegi etegi jelpildegen kent bastyǵy uıǵyr shal azanmen Álimǵazyny kórgenin aıtyp « qazir keledi» dep basqalardy aıqulaqtandyryp qoıǵanyn estigende, úı ıesiniń júregi dúrsildeı bastady. Mazaq aýyl bastyǵy Hamıtty shaqyryp keldi. Hamıt inisi Balqashty erte kelipti. Bular «úsh qyzyl tý» uıymynyń jigitteri.

«Búgin túnde tipti qatty tekserý bolady, jigitterdi tezdetip eki atpen Sarbúırek taýynyń etegine jetkiz» dep, inisi Balqashqa buıyrdy. Mazaqttyń úıindegi bir taba nan men bes alty qurtty alyp sýyt jolǵa shyqty. 

Túrgen ózeniniń basyndaǵy jazyqtan Boratalanyń eń bıik taýy Sarbúırek bastalady. Batysta muz taý, qarsy bette Saıram sulap jatyr.

Jer jaǵydaıyna qanyq Balqash aldy jaqty qolymen nusqaı, osy baǵytpen tik saıdy órlep otyrsańyzdar, qazan asýy bar. Jotanyń basynda SSSR degen jazý bar, odan ary bir kúnde shekaraǵa jetesizder.

Sol jerden qoshtasyp, bir Allaǵa tapsyryp, túngi tekseriste úıinde bolý úshin kelgen izimen keri qaıtty. Qalyń qardy keship, saıdy órlep úsh jaıaý ombylap keledi, qarly boran betke urady, úskirik aıaz óńmennen ótedi, kózge túrtse kórgisiz túnek, qol ustasqan bular birin-biri súırep, taǵdyryna jazylǵan syzyqpen alǵa jyljıdy. Ábden qara terge tústi. Tań atty, aq tútek boran, kóz ashtyrmaıdy, qapalaqtaǵan qar.... kúni boıy jybyrlady. Kesh batty, qoıý qarańǵy birden basty. «Qaıda barasyńdar» degendeı alyp jartas keýdelerin tosty, jol joq, odan asyp ketýge esh múmkin emes... attam jer kórinbeıdi. «Jolǵa shyqsańdar birińdi bastyq saılańdar, bolmasa eki aıyryq jolda senderge bastyq shaıtan bolady» degen Paıǵambar sózin umytqan úsheýi ábden kerildesti:

— Túrimiz mynaý, bunda qalsaq terimiz qatyp, bezgek bolyp ólemiz, artqa qaıtaıyq, múmkin sý isherligimiz bar shyǵar, jol bastaıtyn adam taýyp, erteń qaıta kelemiz dep Álimǵazy ózelendi.

— Arttaǵy eldi qurtamyz-ǵoı, keshegi Hamıttyń «qatty teserý bastaldy» degen sózin estidiń, qaıta barsaq ózimiz de qolǵa túsip qalamyz, osynsha jolǵa kelip aldyq, endi sender qaıtsańdar da, men qaıtpaımyn. Senderge esh renishim joq, ólsem osy joldaǵy qurbanymyn degen Abdyrahman ombylaı alǵa júrdi. Álimǵazy men Maqsut únsiz ne isterin bilmeı turǵan jerinde qaldy. Ter shymyrlap, ústi-bastary sýyqtap qata bastady, Abdyrahmannyń ál-dármeni ketip, tıtyqtap jartastyń ońyna bir, solyna bir júrip amalsyz toqtady. Únsizdik, meńireý qarańǵy dala, tópegen qar. Pák te kirshiksiz qar ushqyndary eshteńeden qapersiz jerge túsedi.

Abdyrahman qaıtyp keldi. Batyr jigit keldiń be, kettik onda dep, bir kún bir tún júrgen joldan keri qaıtty. Eńiske syrǵanap, aýnap tezdetip etekke tústi,  bulardyń oıy tań atpaı Mazaqttyń úıine jetý. Bir táýlik júrgen joldy bir túnde basyp, tań qarańǵysynda Mazaqttyń úıine keldi. Ittiń túimen úrip, tań ata uıqtap qalatyn shaǵy, óli tynshtyq. Ár biri ishteı Allaǵa sıynyp keledi. Terezeni aqyryn qaqty, terezeniń ishinen qolyn aýzyna qoıyp Mazaq ıshara jasady. Mysyq tabandap aıaǵynyń ushymen syrtqa shyǵyp «sóılemeńder, úıde bir qalmaq senderdi ańdyp jatyr»... Úsheýdi Mazaq qorjyn tamnyń kelesi bólmesindegi kıiz úıdiń úziginiń arasyna orap tastady. Men oıatqansha turmańdar...tús aýa bulardy zorǵa oıatty. «Túngi tekseris» dep úsheýin úsh jaqyn eldi mekenge alyp júrdi. Mazaqttyń aǵasy Jabaq jaman qunannyń artyna Álimǵazyny salyp tepeńdep keledi. «Jon» degen jerge qoı kúzetine ketip bara jatqan keıipte, atyn Shaımardan dep aıtýǵa Álimǵazy ózin daıyndady. Elsizben júrip, qasat buzýǵa qunannyń túri mynaý, mysyqtaı ilbip keledi, nede bolsa taptaýryn bolǵan jolmen júrip, saqshylardyń aldynan ótemiz, Alla Óziń saqta dep, Jabaq kúbirlep keledi. Aspanda jerde qar, jeti túnde eki qazaq ómir úshin arpalysady. Mylqaý tún, qarsy betten urǵan aq tútek boran ekeýdi adam tanymastaı ózgertti. Túngi toǵyzdar. Jan jý (toqta) degen ún ot oqsha qadaldy. Kúshti jaryq tastúnekti jardy, jýan da ótkir sáýle óne-boılaryna sińip jatty. Jabaqtyń tisi saqyldap, eki aıaǵy dirildep qunannyń eki qaptalyn toqtaýsyz soqylady, jaman qunan teńselip tur. Álimǵazy únsiz otyr, bir túrli jaıbaraqat.

— Kimsińder dep qos aýyz sýyq qarý asynǵan orta boıly, semizshe saqshy uıǵyrsha sóılep, attyń shaýjaıynan ala tústi.

— Men j...j...j...Jabaq.

— Qaıda ketip barasyńdar?

— J...j...jonǵa.

— Onda ne bar?

— Qoı kúzetýge baramyz. Jabaqty aıaǵynan bastap qoly jetken jerge deıin sıpap shyqty.

— Nege sonsha dirildeısiń?

— Jaýrap kettim...Aýyryp turmyn...

— Sen kimsiń? Álimǵazyǵa zuńzıdy. Ol týysyn kórgendeı jaıbaraqat otyr.

— Men Shaımardan, Jabaqtyń inisimin, qoı kúzetine ketip baramyz. Ony da sıpalap tintý júrgizdi, ekeýdiń betine jaryqty qaıta-qaıta salyp asyqpaı toqtata qarady, az turdy. Úrimji, Arasan, Aqqoı kóshesine japsyrǵan Álimǵazy men qazirgi Álimǵazy múlde basqa. Qubyjyqqa aınaldyrǵan qashqyn ómir. Endi isteıtin eshteńe qalmady. Úsh burysh formasynda ot oq tógetin qarý asynǵan eńgezerdeı úsh dáý saqshy. Tamyn býshy(bular emes) dep, qıǵash qarsydaǵyǵa qytaı tilinde til qatty. Ol únsiz, chúı...chúı(ket...ket) dep dybystady. Jabaq ózin qaıta taýyp, atty qamshylap, júrýge tepsindi, jaman qunan da az demalyp alypty, jeliske jaqsyn jyldamdyqpen alystaı berdi. Únsiz bir qyrqadan asty. Jabaqttyń qorqaqtyǵyna Álimǵazy tań qalǵan. Qarańǵy túnde jortady, qalqanyń mońǵoldarynyń malyn túndeletip aıdap keledi, taqymy jyryndy jigit dep estıtin. Aǵa, siz qatty qorqyp kettińiz. Oıbaı-aý, qoryqpaı qaıtem, kettik-qoı endi kelmeske dep, qatyn-balamdy oılap, esim shyǵyp ne bolǵanymdy bilmeı, atymdy umytyp qalyptym. Alla saqtady.

Jonǵa da jetti, kele sala bes úıdiń qoıyn bir qoraǵa qamap, qoranyń tór jaǵyna, kıiz úıdiń keregesin kerip, týyrlyqty ishinen ustap, sol jerge Álimǵazyny jatqyzdy. Aıaq batpaıtyn tyǵyzdyq. Jarym tún aýa teksergishter keldi, aýyl bastyǵy Hamıt ózi bastap júr. Myltyqtyń naızasyn kılardyń arasyna suqqylaıdy. Qoı qoraǵa da kezek keldi, qoılar tik tur, bir tańǵa Álimǵazy úshin úı ıeleri de, qoılarda shydaımyz degendeı tik tur. Kúshti jaryq qoılardyń kózine túskende, qalyń kóz jandy.

— Myna qoılardyń kózi ne dep tur... Bunda pále joq dep tur-ǵoı dep, Hamıt janyndaǵylardy kúldirdi.

Taǵy bir tań atty. Jolǵa baýyrsaq pen eki taba nan, qurt berdi.

— Jol bastaıtyn adam bolsa dep, Álimǵazy moınyn soza sózin jutty.

— Tazdyń bıti sanaýly degen, pálen qaıda ketti dese, ózimzge pále taýyp alamyz-ǵoı. Keshegi jartasqa barǵan soń, solǵa buryl biraz júrseńder, úlken saıǵa túsesińder, odan ary taý etegine ilinesińder. Taýdan asqan soń úlken  ańǵar kezdesedi. Ańǵarmen júrip otyrsańdar zastavaǵa bira-aq kúnde barasyńdar dep, Hamıt úsheýin kezek-kezek ystyq qushaqtap shyǵaryp saldy.

Qalyń qardy ombylaǵan úsh batyr Sovet odaǵyna arshyndaı basyp keledi. Burqasyn. Aq tútek boran basy- kózge sabalaıdy. Attap basaýdyń ózi muń. Jartastan ótti. Bular alǵash jolǵa shyqanan tolassyz jaýǵan aq ulpa aqyry toqtady. Saıdy órlep keledi, jún baıpaqty nyǵarlaı kıgen Álimǵazynyń aıaǵy solqyldap qaqsap, gúp bolyp isidi. Jer basty boldy syzdaıdy, mıyna biraq urady. Qashanda aldyda júretin ol qatardan qaldy...ańyzaq kún júrip zorǵa degende taý etegine ilindi, ón-boılaryn bılegen úreıden qutyldy. Shól qysqanyn sezdi. Álimǵazy tippen júrýden qaldy. Abdyrahman men Maqsut Álimǵazyny kezek-kezek arqalady.

Kóleńkeleri eki eselendi. Dem alyp otyrǵandary sol edi, bir sáýle dóń basynda kúnge shaǵylysa jaryq-juryq etip, bulardy eriksiz ózine qaratty. Sol mańnan bir kishkene qus ushyp shyqty. Úsheýi qaljyraǵan tánderin súırep sonda jetti. Taý jotasynda shymyrlap sý shyǵyp jatyr. Kezek-kezek bas qoıdy. Kózderi janyp, júzderine qan júgirip, jan-jaǵyna qarady. Qatpaǵanyna qaraǵanda synapty sý eken jigitter. Eger iship bolsańdar aıaǵymdy salsam dep Álimǵazy aıaǵyn saldy. Basynda denesi dir etse de, artynsha jany jaılanyp, sondaı rahattana bastady. Tipti, uıqysy keldi.

— Aıaǵyń sýyq kezek alyp qurıdy dep, Maqsut bezildedi.

— Oı, joq. Sondaı rahattanyp otyrmyn. Aqyryn aıaǵyn sylap jýyp otyryp, isip turǵan jerdi tistene qatty basyp soqtasyn shyǵardy, atqalaqtap qan aralas sary iriń sýdyń betin aqjalqaq japty. Sondaı jeńildedi. Jerdi nyq basyp, qaıta qatrǵa qosyldy. Jaratqan olarǵa kishkentaı qus pen ádemi sýdy súıinshiledi. Saparlaryn ary qaraı jalǵady. Aldarynan tik shanshylma tereń ańǵar shyqty. Ebiniń jeli qalyń qardy úrlep tastapty, qoldaryndaǵy taıaqpen túrtkilep, taptap, tepkishek jasap biriniń izimen biri quldady. Júristeri esh mandymady. Shydamy taýsylǵan Álimǵazy Allaǵa táýekel dep, qar betine otyra qalyp eńiske qaraı syrǵanaı jóneldi, ókshesinen shyqqan aq tútek qar betin uryp, kózin ashtyrmady. Zýlap barady, zýlap barady. Bala kezindegi Tasqorǵannyń mańyndaǵy syrǵanaq tepkeni esine tústi. Ol kezde ýaıymsyz-qaıǵysyz shattana syrǵanaýshy edi.... arttaǵy ekeýi de solaı istedi.

Tún. Úskirik aıaz. Etekke túsken úsheýi qalyń qardy aq aıýsha úńgip, jaqyn-jaqyn jatty, qar ishi jyly eken. Sharshaǵan olar anasynyń qushaǵynda jatqandaı rahattana uıqyǵa basty. Jarym túnde ǵana jambastary muz bolyp qatyp, syrqyraǵanyn sezdi, eki jambasyn kezek-kezek qozǵady. Qulan ıektep taǵy bir tańy atty. Ot shar meıirlene úsheýine shúlen shuǵylasyn shashty. Álde qashan keýip talqanǵa aınalǵan baýyrsaqty azanda bir ýys, keshte bir ýys urttaryna salyp, tal qajaý etedi. Olda bitýge taıaý, alda áli qansha kún jol júredi, ony bir Allaǵana biledi. Tasbaqa aıańmen  qıalap órleı bastady. Ekinti mezgilinde bular qara súıekten hal ketip, moınaqqa ilindi. Kenet «shatyr» etken joıqyn daýys estidi. Astylarynan jer syrǵyp bara jatqandaı boldy. Júrekteri zýyldap, óne-boılary dirildep, ishi-qaryndary julynyp bara jatqandaı kúı keshti. Qar sýsyp qozǵalyp barady. Aqyryn-aqyryn dep, Maqsut ákesimen talaı taýǵa shyqqandaǵy ádisi boıynsha, joldastaryn ısharamen únsizdikke shaqyryp, alǵa jyljydy,  barynsha shıraq qımyldap, sońǵy tuıaq serper jasady. Óldim-taldym degende jotaǵa ilindi. «Gúr» etken zor daýys jer-kókti jańǵyrtty, búkil ańǵardyń ishi uıpaq-tuıpaq aq tútekke orandy. Qalyń qar, uıma-juıma bolyp jóńkilip barady, saı taǵanynda úlken taý paıda boldy. Oı, Alla, sý isherligimiz bar eken, Ia, Qudaı, Óziń saqta dep bilgenderi boıynsha tońqańdap sájde jasady. Sál keshiksek kóshkiniń astynda óligimizdi ıtte tapaıtyn edi-aý dep eńirep ketti.

SSSR degen jazýly qoldan úıgen tasqa jetti. Aldarynda taǵy keń ańǵar. Eshqandaı tirshilik nyspy baıqalmaıdy. Oń jaqtaǵy muz taý keshki shapaqpen shaǵylysady. Oń ne solǵa júrerin bilmeı bular ańtaryldy. Álimǵazy táýekel dep ońǵa qaraı qalyń qardy maltaqtap bastady. Adal júrekti, Abdyrahman keledi, artta denesi aýyr, qara tory Maqsut yrsyldaı ilesti. İlezde tún túńiligin japty. Túngi sýyq jel súıekten ótti. Aq aıýsha qardy úńgip ishinde tań atyrdy. Dóńkıgen qoı tastardyń jotasy qardan ázer kórinedi. Qalyń qar, ombylap keledi. Aıaǵyn bassa boldy qorys etip qarǵa kiredi, odan zorǵa aıaǵyn shyǵarsa, ekinshi aıaǵy qarǵa kiredi. Shońqań-shońqań etedi. Júristeri esh mandymady. Kúni boıy bir shaqyrym zorǵa jyljydy. Kesh bata qumdy alqapqa jetti. Aıaqtary tıdi boldy, sýsyp qaıta artqa laqtyrady. Talqandaryn urttaryna salyp, kúsh jınap, odan da ótti. Shól men ashtyq qatar qysty. Pyr-pyrlap ushqan úsh qur úzilgen úmitterin qaıta jalǵady, kóp uzamaı úsh tentektiń ortańǵy aǵysyn keldi. Sýǵa bas qoıdy. İshteri shalqyldap, kók qaryn boldy. Tanaýlary ashylyp, muryndaryna kóktemniń alǵashqy ısi keldi, jan-saraılary jadyrady. Jylymyq jel betten óbedi. «Aman-esen otanǵa kelýlerińmen degendeı aımalaıdy». Álimǵazy ańyratyp týǵan jermen qoshtasyp, «surasań rýmdy qara kesek, dosymnan dushpanym kóp qylǵan ósek» dep, Mádıdiń qara kesegin ańyratyp aspandata saldy-aı kelip.....úsh tentek ózeni aǵysyn toqtap, qoı tastar qaıdan shyqqan ún dep, qulaq túre óli tirshilikke jan bitti. Barsha atyrapqa arystan keýdeli úsh batyr keldi dep aıqaı saldy. Tumsa tabıǵat tereń muńǵa batty, kúnde qyzara artyna qaraılap, samyrsyn shyrshalardyń arasyna kirip jasyryndy. Tún qarańǵylyq tonyn taǵy japty.

Úıgen tastan soń, bir kúnde zastavaǵa jetesińder degen Hamıt. Bir emes, eki kún boldy, shamasy shekaraǵa taıap qaldyq-aý. Qarańǵyda jas shekara qorǵaýshylarǵa kezdesip, qorqyp atyp jibermesin, azanda kún jaryqpen baraıyq dep aqyl qorytty. Shalqaıyp jatqan jadaǵaı ańǵardyń eki qaptaly endi qojyr-qojyr tik jalama jar tas bolyp, etegi qalyń samyrsyn qaraǵaıǵa ulasty. Borqysy bar qaraǵaıdyń túbine jata ketti. Borqy olardy astynan toń ótkizbeı, jyly jatty. Tań ata talqandy tal qajaý etip, saparyn jalǵady. Aldarynan aıýdyń úlken izin kórdi, qasat qarda shoınańdaǵanansha dep, aıýdyń soqpaǵyna tústi, týp-ýra úsh kún, úsh tún júrdi. Aıýdiń izimen jeti ret sýdan ótti. Aıý  sońynda kúngeıge shyǵyp ketipti. Talqandary taýsyldy. Qudaıdyń Qudireti bular tek sý ishedi, qaryndary ashpady. Júristerin jalǵap keledi, altynshy kún bolǵanda Álimǵazynyń kózi qaryǵyp, túk kórmeı qaldy. Kózdiń qadirin endi bildi. Aınala appaq álem, eshteńe sezbeıdi. Kóziniń ishinde qalyń ıne qadalǵandaı shanshıdy, sý tógilip aǵady. Maqsut Taıaq jetekke aldy. Bitik ósken ıt muryn, tal-shilik, buta búrgen, qaıta-qaıta betine urady. Qaryndary ashtyqan isinip ketti. Áı, jigitter, kúngeıge qarańdar, sary gúl ashqan tórt eli shóp kórseńder, dereý túbin qazyp alyńdar. Ol túıe sarymsaq. Sony jesek aman qalamyz. Az ýaqyttan soń bir ýys túıe sarymsaq qazyp keldi. Álimǵazy dámin tatyp kórip, dál ózi dep, kirshildetip jeı bastady. Ata-babamyz kezinde asharshylyqta osy taý sarymsaǵyn jep, aman qalǵan eken dep myljańdap qoıady. Taǵy eki kún júrip, úsh tentek ózeniniń qosylǵan úlken aǵaryna keldi, oń jaqtaǵy taý alasara úzilip jazyqtaldy. Batystaǵy taýda eki kún buryn shógip joq bolǵan. Sýdyń arjaǵy mıdaı jazyq dala, eshqandaı ań-qus kórinbeıdi. Ushqan qus, júgirgen ań joq. Aýyzǵa salatyn túıir tappaı, san sapalaq oılarmen úsh jaıaý keledi. Kesh bata, qýraǵan aǵashty salǵyp minip sýdan ótti. Taǵy tún, sýdyń bir qalypty gúrili, basqa eshqandaı bóten dybys joq. Qoı tasqa arqalaryn súıep, búrseńdep tań atyrdy. Áli uıqysyn asha almaı taý qalǵyıdy, oń jaǵy keń dala, arqyraǵan ózen, tal-shilik ózimen ózi sybyrlasady.

— Men túnde ana jaqtan bir jaryq kórgendeı boldym, solaı baraıyq dep, Abdyrahman qýana ún qatty.

— Qarańdar adam ne maldyń izi bar ma eken, jaryq shyqsa onda adam bar degen sóz.

Abdyrahman sýdan qaıta keri ótip, iz sholdy. Az júrip badyraıyp jatqan jýan etiktiń izin kórgende, jata qalyp súıip aldy, mynaý orystyń etigi, qytaıda mundaı etik bolmaıdy, ólmeıtin boldyq dep aıqaılap jiberdi. Tura sala júgirdi. Úlken iz qardy nyq-nyq basyp, taýǵa órlepti. Shúńirek kóz, qyr muryndy Abdyrahman bilimdi kitaptan alǵan, oqymysty jigit. Taza júrekti jan, alaıda shyn ómirden tájirıbesi az. Maqsut kezindegi qara kóktiń tuqymy, barǵa shúkiri, joqqa qanaǵaty az. Bilik, bilimi ortasha, aramdyǵy men adaldyǵy birdeı, alaıda sertke adal jan. Álimǵazy ata kórip ton pishken, áke janynda oq jonǵan, bilimdi kitap pen ómirden teń alǵan oıshyl, logıkasy myqty, ushqyr da tik minezidi, adýyndy batyr jigit. Bular sol izben taýǵa shyqty, anadaıda úı tóbesi kórindi, alataý sıyr kimsińder-eı, degendeı óńkıip, murnyn shúıire qarap, samarqaý móńirep qoıady. Qatar-qatar salynǵan qorjyn úıler.

— Boratala jaqtan ótken bes uıǵyr jigiti, biz sıaqty qınala-qınala qańǵyp, aqyry adasyp, qytaıdyń shekarasyna óz aıaqtarymen barypty. Jaqyndamaı turyp, ábden baıqańdar. Ańǵarda asyǵystyq jasap, ońǵa burylyp adasyp kettik, solǵa burylǵanda osynsha sharshamaıdy ekenbiz. Taǵy basqa qandaı belgiler bar.

— Úıdiń tóbesindegi jappa bizdiki emes, shóptiń ózi lapastyń astynda tur.

— Qansha qaldy.

— Eki júz metirdeı.

— Qatty jaqyndamańdar, atyp jibermesin, aıqaılap belgi berińder.

Tirshilik baıqalmaıdy. Ań-tań... Tórt jaǵynan qardyń asytynan muzdaı qarýlanǵan adamar shyǵyp qorshaýǵa aldy.

Úsheýi qoldaryn kóter aınalasyna qarady. Qoldarynda avtomat, aıaǵynda uzyn qonysh etik, bastarynda kók malqaı, arqasynda torsyǵy bar saıdyń tasyndaı jigitter ózderine qarý kezep tur...

— Biz qytaı...qytaıdan keldik dep, ún qatty Abdyrahman. Kıminen tanyǵan olar «qarýlaryńdy tastańdar», — dep aıqaılady. Ákesinen úırengen az orysshasy bar Maqsut maýzerin jerge tastady. Aıdap aparyp, úsheýin úsh bólek qarańǵy bólmege qamady.

Álimǵazynyń kózine bir ýkol saldy. Talyp túsip uıqtap ketti, tús kórdi, túsinde besik quda bolyp, aıttyrǵan ózinen úlken qalyńdyǵy ókshelep qýyp keledi.... qýyp kele jatqan qalyń qytaı bolyp ketti...atys bastaldy, qoı tasardyń arasynda atysyp jatyr, tarys-tarys myltyq úni, terezeni bireý tarsyldatyp uryp tur, tús aýypty.

— Eı, mańqa qazaq, tamaq ish.

— Meni mazalama.

— Sen qaıda jatqanyńdy bilesiń be? Ákeńniń úıinde jatqandaı shirenesiń-ǵoı.

— Ákemniń úıinde jatpaǵanda she...

— Sen «gáýpakta» jatyrsyń.

— Ol ne?

— Túrme.

— Túrme turmaq, odan zorǵysy bosyn meni mazalama.

— Tamaǵyńdy ish, mańqa qazaq. Terezege tamaǵyńdy qoıdym.

Aqymaq qazaq....qazaq... kúńkildep baryp úni óshti.

Ol ketisine ishi-qarny shur ete tústi... aqyryn kózin ashyp, kesedegi burshaq kójesin túgin qaldyrmaı iship aldy. Sol jatqannan mol jatty, tań ata taǵy aıqaılaǵan keshegi shúldirlegen qyrǵyz tamaq ákeldi, taǵy uıqy, uzaq uıqy... eki kún uıqtady. Úshinshi kúni dalaǵa shyǵaryp, satyrlatyp sýretke túsirdi,  Álimǵazynyń kózi az kórdi... Óńkıgen dáý mashınaǵa otyrǵyzyp eki jigit alyp júrdi bulardy, qalyń jyńǵyl toǵaı, buta-búrgen, tal-shilik arasynda zýlap keledi, úlken alańhaıǵa da shyqty. Sol jerden áskerı tik ushaqqa mingizdi, Ushaq ishinde bóten úsh jigit kúlip qarsy aldy. Biraq til joq, aldyńǵy jigitterde únsiz ákelgen. Sóılep úırengen Álimǵazynyń tili qyshysa da aýzyn asha almady. Bir saǵattaı ushty, ekinshi aspan paıda bola bastady, qalanyń qalyń shamyn kórdi, eńistep kele jatty... Tústen bergi únsizdikti qytaı daýsy buzdy. Bulardyń tóbesinen jaı túskendeı shoshydy.

— Sender bilesińder me? Bul Qazaqstannyń astanasy Almaty áýe jaıy dep, taza qytaı tilinde ún qatty.

Shoshyǵan Maqsut japaqtap eki dosyna kezek-kezek kóz saldy, olarda butyna jibergen baladaı únsiz.

1969 jyl 2 sáýir. Almaty túni. Bulardy ákelgen bir qytaı men eki orys joq boldy. Eki qazaq jigit qarsy aldy, Abdyrahman men Maqsutty bir jeńil kólikke, Álimǵazyny bir jeńil kólikke mingizip alyp júrdi. Álimǵazy óziniń qazaq bolǵanyna maqtanyp keledi. Ǵalamat qala, Almaty kúndizgideı jarqyrap tur, qysqa kóılekti qyzdardyń sandary jaltyldap, túngi shyraqty uıaltady. Jasamys kelinshekterdiń at basyndaı keýdesi ózinen buryn qozǵalady. Shilde aıy alda sonda kózińe móltildep jas kelip, túsińde óleń oqyp, butyńdy talaı sýlaısyń deıdi júrgizýshi jigit.

— Qalanyń túnin kóresiń be?

— Kórsetseń, qanekı.

Birneshe kósheni aınaldyryp, kóktebege shyǵardy. Almaty alyp teńizdeı jaıylyp jatyr, samsaǵan elektr tógi, «qazaǵym saǵan rızamyn, osyndaı alyp qala salǵan sende arman joq» dep, daýystap jiberdi Álimǵazy. Eı, aqymaq, buny orys salǵan qala...

Keldik dedi. Qaqpa ashylyp, mashına ishke kire jerdiń astyna túsip bara jatty.

Jertóle, qap-qara kıim berdi. Kıimderin sheship alyp, benzın shashyp órtedi. «Aıýsha qalyń qarǵa kirgende meni saqtaǵan qaıran jún meshpetim, sheshem óz qolymen tikken, kózindeı bolǵan zat edi, osyny órtemeńder» dep, Álimǵazy biraz jalyndy. Báleniń kóbi osy júnniń arasynda dep, ony aldymen órtep jiberdi. Qara kıimdi zorlana kıdi. Eki kún semiz jambas berip, qudasyndaı kútip, aýyz murttaryn maılady. Jyly jerde qaryndary toıyp, uıqylary qanyp, adam qalpyna endi keldi. Bir aýlanyń ishinde júrse de bulardy 36 kún boıy bir-birine kezdestirmeı tergedi. Álimǵazynyń Shyńjań ýnversıtetindegi «úsh qyzyl tý» uıymyn basqaryp, ondaǵy eki jeńil mashınanyń birin minip, shirene júrýi; sottalǵan gýppalasy Qadirdi túrmeden shyǵarýy; Shamshıddinniń ustalyp, bunyń jaý qolynan aman qutylýy; Sovet KGB úshin aqylǵa, logıkaǵa sımaıtyn, jaýaby joq úlken suraq boldy. Alapat jyldarda qarańǵy túnde joǵaltqan dosy Shamsıdın araǵa 17 jyl salyp Almatyǵa qashyp kelip, tergeýge alynǵanda Álimǵazynyń aıtqanymen birdeı shyqqanda baryp sózdiń shynyna kózi jetipti. 17 jyl boıy «Qytaı buny bizge ádeıi jibergen adam ba?» dep, baqylaý astynda ustap, azamattyq bermedi. Kókshetaýǵa jer aýdardy.... qoı baqtyrdy... eńbekpen tárbıeledi.....                                           

***

Qaltań-qultań etken judyryqtaı sar shal qos qabatty katej terezesinen Alataýǵa kóz salady... Esine jalyndy jastyq shaǵy túsip, alyp kúsh keýdesin kernedi... táni tas qabyrǵanyń ishinde qamalǵanmen, rýhy alysqa ushty....

Kún shúlen shuǵylasyn shashqan shýaqty kúnderde Shymqalaǵa Álimǵazy oqýǵa tústi, qytaıda oqyǵan fılologıa mamandyǵyn qaıta oqydy. Shynymen túsinde kórgen qyzǵaldaqtaı qalyń qyzdyń arasynda júrdi... Stýdenttiń eń kárisi osy Álimǵazy bolsa da, aqylymen, áýeletip salǵan ánimen qyz bitkendi ózine magnıtteı tartty. Qyzdar albrt, balalyǵy áli tolyq basylmaǵan, alaquıyn óz qurdastaryn emes, pisken ómirdiń tezinen ótken saqa jititke jaqyn júrip, ózderine aǵa tutty....

Márıam jymıyp bir qaraǵanda Álimǵazynyń ishindegi «ý men jarasy» jazyldy, sondaı meıirban sulý júzden qatal da susty beınesi erip, balqydy. Bý bolyp, salmaǵyn joǵaltty, qańbaq shalǵa aınalyp, ózinen tutastaı aıyryldy. Baıaǵy Márzıa, Gúlsim, Naǵym, Turlyhandar kóńiliniń mahabbat aıdynynan pyr-pyrlap ushyp, Márıam Álimǵazy aıdynynda jalǵyz júzdi. «Sen kelesiń janyma kúlip tunyq, jiberesiń qaıǵymdy umyttyryp» dep Álimǵazy yzyńdaı án salyp, baqyttan basy aınalyp Allaǵa myń san shúkirshilik etti....Sóıtip júrgende Máskeýden dosy Aıtan keldi.

Elim dep es bilgeli eńiredim,

Jerim dep jeti túnde tebirendim!

Qaıǵyńdy qaıran qazaq arqaladym,

Tús ekesh túsimde de seni kórdim!-dep arqyrap eski dosy kelip, arqa-jarqa boldy. Biz qoldan kelgenshe elge úles qosyp, ulttyq memleket qurýǵa atsalysaıyq, depýtattyqa ózimizdi usynaıyq. Saıasatpen sen aınalyspasań, saıasat senimen aınalysady dep eki dos ózderinshe oı túıdi.

Sol kúderdiń birinde Álimǵazy tús kórdi. Tasqorǵan. Týǵan aýyly, bala kezde asyr salyp oınaǵan tanys ólke, tanys mań, óziniń úsh bólmeli qorjyn tamy, ortańǵy bólmede asyr salǵan qozy-laq, toqtaýsyz mańyraıdy, jer oshaq, mama aǵash. Ákesi Dáýlethan ózi jıren qasqa atqa minip, úlkeni Álimǵazyny tor taıǵa, qalǵan úsh inisin keri, jıren, kúreń taıǵa jaıdaq mingizip, Bestóbege toıǵa keldi...Sol toıda Álimǵazy kókqasqa taıǵa mingen Aıtanmen tanysyp, dos boldy. Ekeýi anaý taýdyń basyna shyǵamyz dep sóz baılasyp, quıyndata tura shapty.... ákesi Dáýlethan artynan qýyp jetip...sen mynany jeliktirme, óz jolyńmen júr ber, bunyń óz joly bar dep Álimǵazyny keri qaıtaryp ertip bara jatty....Óz joly...dep kúbirleı ornynan turdy Álimǵazy.                                                                          

***

Álimǵazyǵa qanat bitti, taýdan taýǵa, shyńnan shyńǵa, bultardyń arasynda, zeńgir kókte uzaq qalyqtap ushatyndy shyǵardy...Tańǵy shaıda janjary Márıaǵa túsin aıtty. Jaqsy tús eken dárejeń kóteriledi, kóńiliń shattanady, túsiń ońalypty, endi isiń ońalady dep, jary qýandy. Kelinshegin qushaqtap Álimǵazy Allaǵa shúkirshilik etip, ótken kúnderin kóz aldynan bir sátte ótkizdi. Qazaqtyń bir týar uly Shamshy Qaldaıaqovpen bir toıda án salyp turyp tanysty. Sodan tonnyń ishki baýyndaı ishtese aralasty, qaıda barsa, án aǵanyń qasynda shapanyn kóterip júrdi, oı bólisti, syrlasty.

«Álimǵazy shpıon, tyńshy bolsa mende shpıon. Bul jigitte sonsha, ne aqylaryń bar, jetti emes pe, elim-jerim dep, qazaqtyń qamyn jep, qara qytaıǵa qarsy atoılap shapqan batyrdy jaý deý — naǵyz nadandyq» dep, KGB bastyǵyna qatty aıtyp, Sovet azamattyǵyn aldyryp berdi Shámshi aǵa. Shynymen, Álimǵazy qazaq elıtasy zıaly qaýymmen qoıan-qoltyq aralasty, jazdy-syzdy. Jalyn baspasynan «Syrymdy saǵan aıtam» degen kitaby shyǵyp jazýshy boldy. Almatyǵa kelip, qazaq radıo-telearnasyna jumysqa turdy...Tasy órge domalap, dúıim eldi jalt qaratar talaı-talaı habarlar jasady.

Adamdy toqshylyqta tany degen. Baq pen taq, áıel men aqsha Álimǵazy da boldy. Ashshy sýǵa bir kúni aýzy tıdi, sol kúni tús kórdi.... Túsinde ony bir dáý aýyz qara ıt qapty, odan aıaǵyn zorǵa bosatyp, jaralanyp kele jatqanda taǵy bir qara ıt tura umtylyp, shoshyp oıandy. Buryn túsinde ylǵı ıttiń jaǵyn aıyryp jiberetin, endi ol saqtyq jasaýdy oılady.

Qazaq qoǵamynyń qolamtaly jarasyn qazyp jazyp júrgen Álimǵazy bılikke jaqpaı qaldy. Túsindegi dáý aýyz qara ıt qappaı turyp, óz erkimen ótinish jazyp jumystan tez ketti. Qazaqstanǵa Zaman gázetine jumysqa keldi. Túrik eline Stambýlǵa bardy, úsh aıda túrik tilin meńgerdi. Qazaq-túrik tilindegi sanaýly aýdarmashylardyń biri bolyp jumys jasady. «Uly Hun ımperıasynyń tarıhy» atty úlken eńbekti túrik tilinen qazaq tiline aýdaryp, tamyryn, tegin izdep júrgen qazaq zıalylarynyń kózin ashty, qazaq rýhanıatyna óshpes úles qosty... Osy kezge deıin elge tamsana qarap kelse, el endi oǵan tamsana qaraıtyn boldy. Mirdiń oǵyndaı kósem sózi nysanaǵa dál tıetin naǵyz mergenge aınaldy. Alla Taǵala oǵan sóz berip dárejesin kóterdi.

Ǵylymǵa keldi, Túrkesh qaǵanaty boıynsha zerttep, kandıdattyq qorǵady. Ata jaýy qytaıdyń baqaıynan basyna deıingi qýlyǵyn sanap, eldi saqtandyrdy, tas atyp sýdyń sholpysyn estigisi keletin talaı eldi túpsiz tereńdigimen tańǵaldyrdy...

****

Tasqorǵan. Týǵan aýyly, tanys ólke, tanys mań, óziniń úsh bólmeli qorjyn tamy, ortańǵy bólmede asyr salǵan qozy-laq toqtaýsyz mańyraıdy, jer oshaq, mama aǵash. Ákesi ekeýi qashyp keledi, qalyń qaraǵaıdyń arasymen órlep, taýdyń quzar basyna shyqany sol, ákesiniń aıaǵy taıyp, qulap ketti...shoshyp oıandy. Ákesin saǵyna esine aldy. Molda, eskiniń qaldyǵy, t.b dep, basyna san qalpaq kıdirip uryp-soǵýshy edi.... Menen alaalmaǵan óshin ákemnen alǵan shyǵar dep... shytyrman oıǵa qaldy. Jıyrma úsh jyldan keıin Álimǵazy ákesine hat sady. Eki aıda hat keldi. Janynda uzyn shash, zor deneli bajasy bar hatty asyǵys ashty, birinshi joldan óz ákesiniń marjandaı ádemi jazýy kózine ottaı basyldy. «Ákem tiri» dep, aıqaılap jiberdi. Bajasy shoshyp ketti, ákem tirisi nesi, sen jyndandyń ba? Baıaǵy túsin aıtyp berdi... onda toılaý kerek-qoı. Dostaryn shaqyryp toılady. Biraq tiri ekenine áli de qý ishi senbedi, hatty ákeme jazýy uqsaıtyn basqa bireý jazdy ma, kim bilsin? Ákesine shaqyrtý jiberdi. Jeti jylda ákesi qorǵas ótkelinen ótti, uzyn shash bajasy ekeýi Álimǵazynyń jeńil mashınasymen aldynan shyqty. Óńim be, túsim be dep Álimǵazy ákesine taǵy senbeı badyraıyp qarap tur. Balam, qulynym dep ákesi bas salyp, baýyryna basty. Álimǵazy jansyz, súle-sapa amandasty, sheshesi bul aýyrý eken dep oılady. Bajasy tańǵalyp tur. Kólikte qaıta-qaıta áke-sheshesine qaraıdy. Jarty saǵattan soń ózine kelgen Álimǵazy eńirep aǵyl-tegil jylady, bajasy kólik toqtatty. Ákesin qaıta qushaqtap amandasty, ótken balalyq shaǵyn esine aldy....

Jıyrma jyldyń aldynda qytaılar ákesine qalpaq kıgizipti. Tilin tartpaıtyn zar jaq eken dep, tilin sýyryp qolqa keńirdegine deıin biraq shyǵaryp tastap ketipti. Ertesi tamaq alyp kelgen alty jasar uly Hasen ákesiniń keýdesinde salaqtap jatqan qyzyl tilin kórip esi shyǵa aıqaılap, búkil aýyldy basyna kótere jylapty. El bolyp-jurt bolyp úıine aparyp Quran oqyp, duǵa jasap, alty aıda tilin aqyryn-aqyryn ishine jyljytyp kirgizipti. Teris aınaldryp syndyrǵan aıaǵy da ornyna kelipti.

Qazaqstanda bes aı júrgen ákesi burynǵydaı án saldy. Daýsy esh ózgermepti... ákeli-balaly ekeýi Túrkistan, Táshkent, Samarqan, Buhar baryp jeti pirge sálem berdi.... Shyn yqylasymen Áýlıelerdi ýsıla etip (ortaǵa salyp) Alladan ulyna jarylqaý tiledi. Sahar ýaqytynda ákesi piriniń aldynda kóp otyrdy. Uly Álimǵazyny óz pirine baılady, ol úshin kóp-kóp duǵa jasady.......Ony Álimǵazy bilmedi.

***

Eski Taraz qalasy. Úsh bólmeli jaryq úıde jetpistiń jelkesindegi Álimǵazy jalǵyz otyr....  Baýyrjan Momyshulynyń ushqan uıasyn qaıta-qaıta oqyp, óziniń ushqan uıasymen salystyra kózine jas alyp, saǵynyshtyń sal shekpenin jamyldy.

Onyń túsi ózgerdi...aty júrmeı boldyrdy, sazǵa batty, qozǵalǵan saıyn tartpash batpaqqa tartyp jatty, taýdyń ushar basynda otyrady, astyndaǵy tas qozǵalaqtap esin shyǵardy. Birde quzdan qulap úlken saıdyń ishinde kele jatyp, qyryq-elý qubyjyq balalardyń arasynda jalǵyz qalyp shoshyp oıandy.

Oıanǵanda óńeshine birdeńe tyǵylǵandaı syzdap aýyrdy. Emhanaǵa bardy elýdi eńsergen jalańbas qazaq áıel:

— Aǵa, sizdi Almatyǵa, úlken orynǵa jibersek.

— Ne bolyp qaldy?

— Eshteńe, bir kishkene....

— Aıtyńdar, eshteńesin jasyrmaı aıta ber... men asarymdy asap, jasarymdy jasaǵan adammyn....

— Aǵa óńeshińde barmaqtaı birdeńe bar. Sony tez anyqtaý kerek....

— Óne boıyn dir etken Álimǵazy qoryqpaımyn dese de.... aty jaman aýyrýdan adam jazylǵan ba? Ózin sýyq ta qarańǵy kór kútip turǵanyn elestetti. Shekesinen sýyq ter shyqty....

Almatydaǵy jan jary Márıamǵa qońyraý shaldy.

— Senderdi balalardy saǵyndym, kórgim keledi....

— Ne boldy? Jaıshylyq pa?

— Jaı, senderdi saǵyndym, kúndiz tún kitap oqý men jazýdan sharshadym. Ábden jalǵyzsyrap qulazýdamyn.....

Adam ómiri jaıalyq pen kebinniń arasy eken-aý. Qandaı tátti balalyq shaq.... ákeń men shesheń bar sharýańdy isteıdi, ishkeniń aldyńda, ishpegeniń artyńda. Jas shybyqty atqyp minip, jalań aıaq, jalań bas shaýyp júrgen qaıran kúnder..... Aýyldan uzap Bestóbe qalashyǵynda orta mektepte bes jyl oqydy. Basynda aptasyna salyp uryp, jaıaý-jalpy úıge túndeletip, ıtti abalatyp jetýshi edi. Álimǵazy kelgende aq tós qara ıt arsyldap baryp, birden basyla qalatyn. Sheshesi baryn daıyndap, sútti shaıyn sapyryp, jaıshylyqta ashpaıtyn sandyqshasyn ashyp, kútip otyratyn. Keterinde syqpasy men irimshigin salyp berip shyǵaryp salatyn. Sóıtip júrip jarty jyl ótti. Talshyn janyna jaqyndap, oǵan janashyr boldy. Aqquba, ashań júzi, domalaq beti, oımaq aýzy túsine ene bastady.... Endi aýylǵa aptasyna shabýdy qoıdy, eki, odan úsh aptada bir keletindi shyǵardy. Sheshesi ne boldy balam aldyńǵy apta kelmediń-ǵoı.... Urlyǵyn bilgendeı tosyn qoıylǵan suraqtan eki beti dý etip, óne-boıyn ot sharpydy.

— Tapsyrmasyn oryndaıdy da, dep ákesi balasyn sheshe suraǵynan qutqardy...

Stýdent shaǵynda basynda Talshynnyń hatyn saǵyna kútip, uzaq demalysta oqýshy edi. Keıin Turdyhanmen esten ketpes stýdenttik kúnderdi birge keshti....

Márıamen tanysty. Bir kúni Márıam túsinde aq saqaldy, juqa sary shaldyń «Meniń Álimǵazyma jaqsy qara....»degenin aıtty.. Naǵyz jarym osy dep, tas kenedeı sol qyzǵa jabysty. Ózin sondaı baqytty sezindi...

Tań ata kózi ilindi, syrat kópiriniń jaǵasy, úsh qyzyltý rıza boǵan jurttar  raqmet aıtyp ótip jatty... Aqyn dosy Qalıbek keldi:

Qaıran jer, saǵyndy alqap, shoqy quzdar,

Qaıran el, qyrǵı jigit, toty qyzdar,

Saǵyndym seni!

Úı telefony shyr etti, Márıamda úlken ulymen kelipti, janyna barlyq eli kelgendeı qýanyp, sondaı bir shattandy, muńnan bir sát aıyqty.

«Sen kelesiń janyma kúlip tunyq, jiberesiń qaıǵymdy umyttyryp» dep Álimǵazy yzyldaı án saldy.

Almatyǵa qaıtty.

***

Emhana jaǵalaý, óńeshtegi óspe eki kún ishinde taǵy úsh sántige ósipti, óte tez ota jasamasa bolmaıdy....

Taǵy da tús. Ór elinen attyly-jaıaý qalyń adam shubyryp keledi...el barǵan saıyn azaıyp, İle darıasynyń boıyna jetkende birneshe adam ǵana qaldy. Sý ıirile aınalsoqtaıdy. Aldyńǵy aǵys artyn tosyp, qol ustasa jylystap baıaý aǵady. Sý tereńdigi betinen kórinip tur, kópirdi sý shaıyp ketipti. Adamdar İleni boılap Altyn emilge qaraı ketip barady, Álimǵazy solardyń artynan erdi, bir kezde aldynda jalǵyz adam qaldy. Oǵan ilesip qarańǵy úńgirdiń ishine kirdi, múlde kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵy, sıpalap úńgirdiń ár buryshyna bir barady. Aldyndaǵy adamnyń ókshesi ǵana jaryq-juryq etedi. Kenet bir sańlaý ashyldy, soǵan qaraı júrdi, ishinde shegesi órge qarap jalǵyz tósek tur, qorqqannan Álimǵazynyń tisi-tisine tıe qalshyldady.... Sheginerge jol joq, jalǵyz úmit, shyǵar jol osy. Basy qatyp, daǵdardy, osy kezde «kir» degen bir zor daýys estildi... shegeniń ústine shalqasynan jatty, esh jerine shege darymady. Din-aman ótip jaryqqa shyqty. Kún jarqyrap, shúlen shuǵylasyn shashyp tur. Aǵasynyń jaman aýyrý bolǵanyn estigen tarıhshy, qalamdas janashyr inisi Nábıjannyń uıqysy bólinip, dóńbekship tań atyrdy. Azanmen aǵasynyń kóńilin surap keldi.Tańǵy shaıda qazy-qartany kertip jep otyrǵan aǵasyn kórdi.... ne derin bilmeı, san oımen arpalysty....Álimǵazy esh ýaımsyz, osy aptada ota jasatýǵa kiremin deıdi jaıbaraqat. tipten tańǵaldy....Ózin arǵy dúnıege tapsyrǵan eken dep túıdi....

Dáriger jýan deneli, kezindegi jońǵardan qalǵan jalǵyz tuıaq sıaqty qara sur júzdi, eńgezerdeı epsiz jigit eken. Álimǵazy ony unatpady. Qyzy Ásıa tanystaryna qońyraý shalyp, basqa onkologıalyq aýrýlar emhanasyna apardy. Aryq aqsary jigitti bir kórgennen «boldy qyzym, osy dáriger unady»dep, Allaǵa ózin tapsyrdy. Sender alańdamańdar, otadan aman shyǵamyn...dep jylap júrgen Márıa men Ásıasyn jubatty Álimǵazy....  ... Álimǵazyǵa jansyzdandyrý (narkoz) ýkolyn saldy, denesi muzdaı bastady, ólimdi endi esine aldy. Pyshaqqa túsedi, oılaýǵa batyly barmady... Kúndeligin alyp, sońǵy sózin jazýǵa otyrdy...Eı balam, Qaryndasyńdy sıla, shesheńdi aıala, áıel názik te syrly, kıeli jaratylys, jaqsylap qara. İnińe aǵa bol. Allanyń arqanyna myqty jabys. Ár qazaqtyń moınynda ulttyń amanaty bar, sony bil..... kózi buldyrap.....jazýy shımaıǵa aınaldy....qolynan qalamy tústi....beti stolǵa tıdi...Jazý aıaqtalmaı qalypty, múmkin ólmeıtin shyǵar dep oılady med bıke. Zýzaǵa salyp ala jóneldi... Álimǵazynyń táninen rýhy bólinip, Álmısaq álemine ushty.... Qalyń shegeniń ústinde jatty....Babasy Kóbek, naǵashy atsy Janseıit, atasy Shylby, ájesi Álımhandarǵa kezdesti...

Otadan shyqty, kúnnen-kúnge álsiredi... qaltań-qultań etken judyryqtaı sar shalǵa aınaldy, Álimǵazy saýdyrap bos qalǵan terisine qarap, qorqa bastady, alyp denesi, tyǵyrshyqtaı jýan býqa moıyndy jigit aınalasy on kúnde qýyrshaq qańbaq shalǵa aınaldy... Qos qabatty katej terzesinen Alataýǵa kóz salady, ólimdi oılap, kún sanaı bastady...

Kúıeý bala túngi ismenge túskende, jańa bosanǵan jalǵyz qyzy Ásıa qorqady dep, áke kóńili alaburtyp, qaltańdap taıaqqa súıenip qyzynyń janyna baryp qondy. Sol kún tań ata Álimǵazy tús kórdi.

Ózine tanys zor daýys.

— Eı, sen nemene, aýyryp júrsiń-ǵoı-á.

— Ia, aýyryp júrmin.

— Ólip qalam dep qorqyp júrsiń-ǵoı...á.

— Ia, qorqyp júmin.

— Qoryq pa. Saǵan qazir ólim joq.

— Sen bıyl qanshaǵa keldiń?

— Tólqujat boıynsha alpys altyǵa, ákem aıtqan boıynsha alpys úshke.

— Alladan 63 ńe 63, 65 ńe 65 jas suraıyq....

— Onysy qalaı, aqylǵa sımaıdy — ǵoı? Sen kimsiń? Qashan ólip qalam dep, kún sanap júrgen meni aqymaq jasaısyń, seniń basqa jumysyń joq pa?

— A...onda 63 ińede 15, 65 ńede 15. Bul qalaı.

— A...mynaýyń aqylǵa qonady eken.

— Sen kimsiń.... ún joq....

Álimǵazy ornynan jeńil turdy. Dáretin alyp tań namazyn oqyp, qyzyn oıatty.

— Qyzym jeti shelpek sal, jańa maǵan bir zor daýys 15 jas berip ketti, qazir ólmeıdi ekenmin.

Qyzy jeti shelpek saldy. Bir Fatıqa onbir Yqylas oqyp duǵa jasady. On kúnnen soń Álimǵazy aýyrýdan qulan taza aıyqty, ólimdi múlde umytty. Shýdyń boıynda tas eskertkishi turýǵa shaq qalǵan qytaıdyń bas aqyny Lı Baıdy týraly úlken maqala jazyp, qazaq terıtorıasynan qytaıdyń aqynyn qýyp shyqtty....Ǵylym akademıasyna kelgen qytaı ǵalymdarynyń jandy jerinen sóz jebesin qadap, eline bezdirtti...baıaǵy jer baýyrlaǵan aıdahar, qazir aýzynan ot shashqan ushatyn alyp aıdahardan boldy. Sodan el bolyp saqtanaıyq dep, kóp jerde emirine til qatty, keıbireýler kókke qarap aıdahardy izdese, keıbireýler aljyǵan shal: «aıdahar degen eshqashan bolmaǵan» dep mazaqtady...

***

Qaltań-qultań etken judyryqtaı sar shal qos qabatty katej terzesinen Alataýǵa taǵy kóz salady... táni tas qabyrǵanyń ishinde qamalǵanmen, rýhy alysqa ushty....

— Jambasy oryndyqqa tıgeni sol, qońyraý shyryldady.

— Álimǵazy aǵa? Sizdi bastyq ózine shaqyrady.

— Jaqsy, qazir baram. Nege shaqyrdy eken dep úrkek Álimǵazy, Ǵadilbek Shaıahmetov degen jazýy bar qos qabatty esikti asha ishke endi.

— Assalaýmaǵalaıkým.

— Sálemetsiz dep, áıelshe amandasty bastyq.

Túrik baýyrlarymyz kelipti, aýdarmashy kerek.

— Aıtsańyz boldy.

On kún boıy aýdarmashy bolyp, birtalaı qazaqtyń qasqasy men jaısańdaryn túgendedi. Túrik aqyny Ahmet Kochak barǵan jerinde óleń oqyp aryndap, ele qyza bas bermeı shapty. Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń kishi zalyndaǵy kezdesýde quddy aýyzdyqpen alysqan asaýdaı bas bermedi. Aqyn degen aqymaq bolady eken-aý. Ulyń bar, qyzyń bar balańnyń balasy aqynǵa aýdarmashy bolmasyn dep, ishteı tistengen Álimǵazy óleń aralas lepirme sózderin maǵynalyq aýdarma jasap qara terge tústi.

— Assalalaýmaǵalaıkým aǵa dep, dáý salam berdi Ahmet Kochak. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı alyp deneli Qonaev qos qabatty úıdiń bıik tepkisheginen taý kóshkendeı túsip kele jatty. Aqyn jyldamdata baryp, keýdesin ustap, basyn ıip, tizerleı qolynan súıdi. Bundaıdy kútpegen Dımekeń abdyrap qaldy.

— Ýaǵalaıkýmassalam, baýyrlar, qosh keldińizder. Týysqan Túrik eli aman ba?

— Álhamdulla, Shúkir Allaǵa, aman. Ózderińiz qalaısyzdar.

— Bizde Allaǵa shúkir, jaqsymyz. Qanekı ishke kireıik.

Shyǵystan batysqa qaraı sozylǵan keń bólme, bir qabyrǵasynda baǵaly ottyqtar, ańshy myltyǵy, qanjar, pyshaq, kezdikter tizilip, astyna qaısy el basshysy syılaǵan ekeni aıshyqtala jazylǵan, ekinshi qaptal qalyń kitap.

Dımash aǵa ózi basshylyq etken jyldardy esine alyp, Qazaqstannyń jetistikterin tizbeledi. 25 qabatty Qazaqstan qonaq úıi, Respýblıka saraıyn sol kezde saldyrdyq. Kóptep ken oryndaryn ashtyq. Qazaqty kóteý úshin joǵary oqý oryndary men tehnıkýmdarǵa qazaq jastaryn barynsha qabyldadyq. Almaty sıaqty ortalyq qalalardy qazaqylandyrý maqsatymen  jataqhana saldyrýǵa Maskeýdiń ruqsatyn zorǵa aldym. Solaı qazaq qyz-jigitterin qalaǵa tartyp, qazaqtardy jınaı bastadyq. Dese de, kóp nársege shamam jetpedi, saıasattyń áýenine erip, asyra siltep jibergen kezderim de bolypty osy kúnde oılasam... bir úlken ókinishim...qoı sanyn 50 mıllıon basqa jetkizý degen kópirme uranmen, jalǵan maqtaýǵa semirip, qazaq balalaryn mektepti bitire sala oqýǵa emes «komsomoldyq jastar brıgadasy» na jiberip, qazaqty «qoıshy halyqqa» aınaldyryp jibere jazdappyn. Keýdege taqqan temir medalǵa máz bolǵan qazaq, odan beter arshyndap kiristi... barynsha tolyq túrik tiline aýdardy...Endi Dımash aǵa qabaǵyn túıe sózin qaıta sabaqtap, qazaq 1916 jylǵy ult azattyq kóterilisi kezinde, azamat soǵysy tusynda aq pen qyzyldyń tabanynda qazaq ábden-aq taptaldy.1920 jáne ekinshi retki qoldan jasalǵan alqa-kól sulama1930-33 jyldarda ashtyqtan qyndaı qyrylǵan qazaqtar amalsyz Qytaı, Qyrǵyz, Ózbek, Iran jerine jan saqtaý úshin qasha kóshti. 1937-38 jyldarda sorpa betine shyǵar qazatyń qaımaqtaryn túgeldeı jipke tizip, qyryp saldy. Jer aýdardy, otbasyn oırandap, tuqymdaryn tuzdaı qurtyp, urpaqtaryn máńgúrit jasady. Barlyq sózin san-sıfrlarmen, asa úlken dáldikpen ashyna jetkizdi. Baýyrlarym qazaq halqy shynmen myń ólip, myń tirilgen halyq. Eń aıanyshtysy qazaq ata dininen, dilinen, dástúr-saltynan, ana tilinen aıyrylyp, orystandy. Bári meniń kóz aldymda ótti-ǵoı. Ol bir sap taıaqqa as iship, sabyna qaraýyl qoıǵan ker zaman edi-ǵoı, amal-neshik. Sońǵy máteldi aýdara almaı tilin jutqan Álimǵazy ulttyń keshegi soryna kúıingen jandaı bolyp únsiz qaldy. Dese de, aýdarmasyn izdep, ishteı ózin jegideı jep turdy, Basqalar qazaqtyń náýbetti jyldaryn kóz aldaryna keltirip, kókirekterin jalyn sharpydy....

— Oı jigitter, túski astyń ýaǵy bolypty, júrińder, musylmanshylqta aldymen taǵam, sosyn kálam degen bar emes pe. Dımash aǵa ózi bastap ornynan tura zildeı aýyr aýarany seıiltip, qonaq bólmege bastap kirdi. Álimǵazy 23 jyldyń aldynda túsinde kórgen úı, esh ózgemegen. Aq torlama perde, uzyn stol, bár-bári sol qalpy. Ia, men bunda bolǵam dep daýystap jiberdi...ózderimen ózderi bolyp dambyrlaı sóılegen olar Álimǵazyny ańǵarmady.

— Senderge Eýropa men Azıanyń tipti, Amerıka men qara qurlyqtyń da taǵamy tańsyq emes. Ulym Eldar men kelin ekeýi qazaqtyń ulttyq taǵamdaryn daıyndapty. Qolyna bir kishkene syqpa qurtty ustap «aǵataı, jańqaltańda qurttyń bar ma, anamnyń saýsaǵynyń taby qalǵan» dep qazaqtyń Járken aqyny jyrlaǵandaı, mynaý syqpada meniń  jarty ǵumyrym birge bite qaınasqan jan jarym marqum Zýhyranyń qolynyń taby bar. Bireýin aýzyna saldy. Senderde dámin tatyńdar. Dastarhanda jent, qurt pen irimshiktiń birneshe túri, aqtalǵan tary, júgeri jarmasy, kilegeı, qoldyń sary maıy, bal, pıaz qosqan qarma nan, san túrli jemis-jıdekter men syrtynda Abaı men Pýshkın beınelengen rahat kompıtteri qaptap tur.

— Eýropaǵa jaqyndaý eldiń azamattary — ǵoı «álgige qalaı qaraıdy eken» dep, yńǵaısyzdana aram asty aıta almaı Álimǵazyǵa aýdar degendeı qarady Dımekeń. Onsyz qonaq sılamaǵandaı....

Shaıtan sybyrlady ma, aýdarmasyz túsingen Ahmet Kochak; 

— Úlken kisiniń qolyn qaıtarsaq bolmaıdy. Aǵamyz búgin ý bersede ishemiz.

— Jón, jón. Biz 70 jyldyq Qudaısyz qoǵamnan jańa shyqtyq. Orystar bizdi tik turyp shaptyrýdan bastap, barlyq jaman ádetterdi josparly túrde úıretti-ǵoı. InshAlla bizde musylmanbyz, ata-babamyz tarıqat ustanǵan. Álimǵazy beli qaıysa zildeı-zildeı turaqty tirkesterdiń balamasyn tapqanyn taýyp, tappaǵanyn mólsherlep jedeldetip jarysa aýdarma jasady.

— Ia, aǵa dál aıttyńyz, sizderiń atalaryńyz Ahmet Iassaýı bizdiń Anadolyǵa Ádebáli, Atabek qatarly shákirtterin jibergen. Imanǵa zárý kezde eldiń ımanyn jańartqan. Túrikter ony jaqsy biledi. Biz sizderge qaryzdarmyz, endi mine bizdiń de qaryz qaıtartyn kezek kelip tur.... Qazaq eli — búkil túrkiniń qara shańyraǵy. Ahmet Kochak tez sheshim jasaǵan aǵat qylyǵyna  endi ókindi. Dese de, denesinde lapyldap turǵan aqyndyǵy bul oıynan tez qaıtardy.

— Úsh qyrly buj-buj shaıtan sýdyń shıshasyn kótergen Dımash aǵa, bul meniń tiri kezimde saıası búro múshelerine beriletin aıyryqsha ashshy sý. Senderge qalǵan eken.

Ornynan turyp Ahmet Koch sóz bastady.

— Otyryp sóıleı ber, erkin otyrys-qoı.

— «Sizge degen qurmet, qazaq eline degen qurmet». Tik turyp, sóılesem shabyttanyp turamyn.

— Lepire sóılep, qolyn qozǵap, moınyn tolǵap óleń oqyp, aspanǵa rýhy ushyp jerge túspeı biraz qalyqtady... Álimǵazy aıaǵynan qansha tartsa da túskisi kelmeı óleńin nóserlete tókti-aı kelip...zorǵa tústi.

— Aǵa mynaý sizge túrik sheberleriniń arnaıy jasaǵan sılyǵy, túrki tektes elderdiń kartasy. Qymabat baǵaly laǵyl tastarmen ádemi bezendiripti. Ár eldi óz týynyń túsimen bederlegen. Qazaqstan bólekshe kózge urady....

— Teńdesiz syılyq, teńdesiz syılyq. — Dımash aǵa siz búkil Túrki halyqtarynyń aǵasysyz, el úshin, jer úshin kóp japa shektińiz. Biz sizdi Anadoly jerine qonaqqa shaqyryp keldik.

— Qonaqqa shyqyrý — súnnet, barý — paryz . Biraq biz sol shetel ustaıtyn kók qaǵazdyń janyna jaqyndamadyq. Aqsha degen janyp turǵan ot dep alystan syılastyq, álige deıin solaı.

— Siz óte durys istegensiz, bolmaǵanda búgin qaıda otyratynyńyzdy bir Alla biledi.

Siz tek baram deseńiz boldy, aqsha jaǵynan alańdamańyz, barlyq jaǵdaıdy siz úshin biz jasaımyz.

— Men jalǵyz barýǵa taǵy qıyndaý, ózimniń jeke dárigerim, meniń jeke kútimime qaraıtyn kelinim men balam bar jalpy tórt adambyz.

— Siz úshin biz daıyn, on bes adam bolsa da, bizdiń qushaq ashyq. Siz kelisim berseńiz boldy.

Dımash aǵanyń jany tolqyp, sheksiz rızashylyǵyn bildire jymıdy.

Tosyt kótertý kezekti Álimǵazyǵa keldi....

— Men 23 jyldyń aldynda kórgen ǵajaıyp bir túsimdi aıtsam.

— E, aıta-ǵoı, aıta-ǵoı.

— Men ózim qytaıda týyp, bilim alǵan adammyn, siz Qazaqstanda birinshi hatshy bolyp turǵan 1969 jyly shekara buzyp, Qazaqstanǵa ótip keldim. Sol jyldyń tamyljyǵan tamyz aıynda bir tús kórdim, túsimde osy zal men jańaǵy bólmeńizde boldym, ondaǵy barlyq zattardy dál búgingideı ap-anyq kórdim. Osynda L. Brejnev ekeýińizge altyn tabaqqa salyp, qoıdyń basyn tartqamyn. Osy túsimdi qasymdaǵy joldastaryma aıtyp edim. «Adam degen shamasyna qarap tús kórmeı me eken?» Júrisimiz mynaý. Ol kisiler qaıda, biz qaıda dep mazaqtaı kúlgen edi.

— Shynymen ǵajap tús eken, shyn mu­sylmannyń tú­si óz taǵdy­rynan aıan be­re­di. Tús úsh túr­li bolady: bi­rin­shi­si, Alladan ke­le­tin ıllahı tús; ekin­shi­si, adamnyń kún­de­lik­ti is-áre­ke­ti bo­ıyn­sha qaıt­alanady; úshin­shi­si, jynnan ke­le­tin qor­qy­nysh­ty tús. Adam uıyqtaǵan kez­de adam rý­hy de­ne­si­nen bó­li­nip ke­te­di. Al rýh kók­te­gi pe­rish­te­ler­men bir­ge bolady. Sol kez­de adam sanasynda tús arqy­ly kó­ri­nis be­re­di. Shynaıy ıllahı tús osylaı keledi.

Ia, balam sende beker jigit bolmadyń, jaǵydaıyń qalaı, odan bergi kúnderiń qalaı ótti, jańaǵy túsińde bas tartqan eki shaldan bir jaqsylyq kórdiń be?

— Elge kele qaıta týyp, basynda eńbektedim. Búginde qazaq-radıo korporatıvinde tilshi bolyp jumys jasaımyn. Eki ul bir qyzym bar, jaǵydaıym jaman emes.

— E, onda jaqsy eken. Alatynyńdy alǵan ekensiń.

Álimǵazy paryz ben qaryz dep kúbirleı berdi...

Qaltań-qultań etken judyryqtaı sar shal qos qabatty katej terzesinen Alataýǵa taǵy kóz salady... táni tas qabyrǵanyń ishinde qamalǵanmen, rýhy alysqa ushty....

---