InfoHub Logo

Ǵasyrǵa sert!

Adamzat balasy zıanda…

 «Asyr» súresi

…kózi jumylmaı, «bunyń ne?» degen tańdanysty suraq anyq oqylatyndaı adyraıyp, tas qoranyń tóbesine qaraǵan kúıi qalypty. Murynnan ketken qan eki urtty saǵalaı baryp, kepken ózenniń arnasyndaı bylqyldap, tońǵa aınala bastapty. Sypataıdyń da eki urtynan bastap omyraýyna deıin – ińirdegi batys kókjıekteı qyp-qyzyl. Entigin endi basyp, aýzyna kelgen dámniń qoshqyl tatıtynyn, onyń qannyń dámi ekenin túısingen. Túısingen sátte loqsyp qusa bastady. Bunysy jetpis bes jasqa kelip, Táshkenttegi aǵash qorasyna kirip, qaıys arqanǵa asylyp baryp tynshý tapqansha jalǵasatyn loqsý ekenin, árıne, ol kezde bilgen joq. Bir nárseni túrtip, tanyp alarǵa murshasy da joq. Shókesinen otyra ketip, jansyz basty qushaqtap, qasqyrdyń ulyǵanyna uqsas, bálkı odan da ári bir zar shyǵardy. Qudaıdan bastap, árýaq ataýlyny, ómirdi, ajaldy, aýylynan tigerge tuıaq qaldyrmaǵan ashtyqty shetinen laǵynettep shyqty. Jańa ǵana ózi aınaldyra keskilep, moıyn omyrtqasynan julqylap, aq julyn maıyn aqtaryp alǵan qas-jaýynyń basyn endi aıalap, baýyryna basyp, áldılep otyr…

Bular aýyldan shyqqanda beseý edi. Bul júrip ótken jolda úsh oba jatyr. Oba deıtindeı oba da emes, taspen jabylǵan tóbeshik. Týasy shoınaq, ashtyqtan kóp buryn aıaǵyn súırep basatyn Ádilgereı álsirep qaldy. Júrýge hali joq. Ony bir talǵa súıep, ózderi jýa terýge ketken. Jut – jeti aǵaıyndy. Ásheıinde ár tastyń túbinen yrǵap-yrǵap julyp alyp, júre beretin jýa da joq. Ómir «óltirmeıin» degendeı, árqaısysynyń qoldaryna eptegen qoıantamaq iliktirdi. Biraq sol mezette tas túbine úńile júrip, búksheńdegen qalpy, qolyndaǵylaryn qaýjap bolǵan. Olja jaıly eshqaısysy tis jarmady. «Jylan jalmaǵandaı» desti. Tek qaıtyp kele jatqanda ǵana ishterinen Ádilgereıdiń ashtan qatatynyn oılap, kóńilge kúp kirdi. Biraq bul qınalys jáı kúndegiden basqa. Sál yńǵaısyzdanǵany bolmasa, bári qalypty. «Ashtyqta ar bolmaıdy eken» dep oılady Sypataı. Bular ketkeli sút pisirim ýaqyt ótti. Qaıtyp kelse, Ádilgereıdiń basy ǵana qalypty. Basty kóterip qarap edi, qan joq. Osydan jyl buryn kesilgen bas sekildi. Tánin súırep áketken iz jatyr. Biraq onda da qan izi baıqalmaıdy. Qan izi turmaq, ashtyqtan aryǵan dene jolyndaǵy shópti japyrýǵa da jaramapty. Tek espe qumda ǵana jazylǵan hattaı iz jatyr. Ashyqqan adamda qan bolmaıtyn shyǵar dep sheshti bular. Aqyldasa kelip, tándi súırep áketken jaqtan aýlaq, qarsy betke júrdi. Odan keıin olar kózi qaraýytyp, qulaýǵa shaq qalǵan kezde saýsaqtaryn ıakı bilekterin tistelep, qan shyǵaryp, ólimderin boljaıtyn ádet tapqan.

Odan keıin tórteýiniń arasy uzaı berdi. Sońynda «aıaǵyn shańǵyshy qusap súırep kele jatqan aldyńǵy top osy uzaqqa barmaıdy-aý»,–dep sheshken shartyq Kenjebaı. Shartyq degen «mártebeli» ataǵynyń juqanasy da joq. İshin aýa keýlep ketken. Jýyp, búrlep, keregege ilip qoıatyn maı salar qaryn sekildi. Túrtse – dańǵur-duńǵyr etedi. Odan keıin – qabyrǵasy balyqtyń jelbezegine uqsap yrsıyp, kózi shúńirek tartyp, kepterdikindeı qyzaryp turatyn Oljabaı. Bota tirsek Tilesh eń aldynda. Bul sony baǵdar qylyp, qalmaýǵa tyrysyp, ilese ilbip keledi. Árkim óz basyndaǵy alaýdy óshirip, aqyldan aljasyp qalmaý úshin úzilmeıtin oıdyń sorabyna túsip alǵan. Ashyqqan adamnyń aljasyp ketetinin uqqannan beri saqtandy. Shashy jalbyraǵan, tyrnaǵy orala ósken bir kempir kúrek tisin yrǵap otyryp, ózin: «Altyn saqa» ertegisindegi Mystan kempirmin», – dep tanystyrǵanda «qarttyqtan aljydy ma, álde ashtyqtan aljydy ma?» dep zerttep baqqan. «Mystan kempir» aljasardaı kári emes, ári ketse elý men alpystyń arasy. Ashtyqtan ekenine shúbá qalǵan joq…

 Jazyqqa túskeli beri jaǵdaı tipti qıyndady. Baǵyt joq, baǵdar joq. Bir ǵana maqsat. Júrý Hám júrý. Osy maqsatpen júre berip, Kenjebaıdyń qaıda qalǵanyn da bilmeıdi. Kenjebaı Sypataıdyń nemere inisi-tuǵyn. Qalmannyń jalǵyzy. Keıin burylyp, izdese bolar edi. İzdemek te bolǵan. Biraq izdep barǵanda ne qaıran qylmaq? «Aman qalsam, súıegin jınap, kómermin» dep, aınalany jattap alǵysy kelgendeı kóz ishine qotara saldy. Bul týmysynan qatigez de, anturǵan da emes edi. İshi-baýyry ezilip, baýyryn joqtap keledi-aq. Namys ta bar. Biraq eki ólikten bir ólik jaqsy. «Áýletten eń qurymaǵanda bireý tiri qalsa» dep óksıdi. Osy oıǵa bekip, ilbip kele jatqanda Kenjebaıdy kórdi. Arqasyna qanat bitken be, búk túsip, qos qanatymen jerdi keri ysyryp, kókke qaraı kóterilip barady eken. «Jaryqtyq, Qudaı, myna shartyq qulyn aljasqan ǵasyrdan qutqaryp, qanat bitirip, kókke alyp ketti» degen dúdámal oı jylt etti. Bul bir sát esi aýyp, kún kólegeılep, kókke qarap turyp qaldy. Qolyn da bulǵaǵan sekildi.

Sońyndaǵy Oljabaıǵa qarap edi, toqta dep, qol kóterip ıshara jasap keledi eken. Bular da júrýge shama qalmaǵan soń, toqtaýǵa beıil. Oljabaı qyz burymyndaı sozyla aǵyp jatqan bulaqtyń etegine jetip jyǵyldy. Buryn bul jerde mamyrajaı tirlik keshken jurt Uzynbulaq dep ataǵan bolar dep oılady úsheýi. Biraq lám-mım sóılesken joq. Sóıleýge álderi quryǵan kúnnen bastap, bular bir-birin oısha uǵýǵa kóshken. Basynda jobalap, dolbarmen túsinisetin edi. Sońyra sózbe-sóz sóılese alatyn jaǵdaıǵa jetti. Keıin muny ǵalymdar «telepatıalyq baılanys» dep ataıtynyn bular ol kezde qaıdan bilsin? Ondaıdyń múmkin ekenin de oılaýǵa hál joq. Oılaǵan kúnniń ózinde tańdana almas edi. Bulardy tańdandyratyn ne qaldy ózi? Adamdar bir jyl ishinde qatty qartaıyp ketti. Bir qalaǵa kirgende ólgen ákesi men sheshesiniń basyn kesip alyp, qushaqtap, sandyraqtap, eki basty kezek-kezek sú­ıip júrgen segiz ben on jas arasyndaǵy qyzdy kórdi. Arqadan shyqqannan Syrǵa deıin keýip, isinip ketken ólik qaraqus pen quzǵynǵa, qarsaq pen qasqyrǵa, jalpy ańdar patshalyǵyna jaıylǵan ulan-ǵaıyr dastarhan tárizdi. Ózge ań-qus jeıtinin jep bolǵan soń, toıdan keıin dastarhan jınaıtyn daıashy qusap, máıitterdi kómip jatqan qarǵalardyń qylyǵy da bulardy tańdandyra alǵan joq. Ittiń súıek kómetini sekildi erteńgi kúnniń qamyn kúıttedige joryǵan. İshindegi kókiregi oıaý, áldeqandaı oqyǵany bar, Sypataı ǵana Abyl men Qabyl qıssasyn, adamzattyń alǵashqy qylmysyn eske túsirgen. Túsirgen de ǵadettegi dúnıe sekildi samarqaý qarap, qoıa saldy. Odan keıin bir keıýanany qasqyr qorshap, shańyraqtyń oty sónbes úshin, estıar ulyn artyna jasyryp, ıt-qusqa kenje balasyn ıtere salǵany jaıly jan túrshiger oqıǵany keıipkerdiń óz aýzynan estidi. Keıýana áldeneden arylǵysy kelgendeı, ózin aqtaǵan jandaı jolaı kezikken jannyń bárine osyny aıtyp júr.

«Bylaı» dep ulyn artyna jasyrǵanyn kórsetkende ashtyqtan meńireıip qalǵan bala, kózi úreıge tolyp, myń ret qaıtalanǵan qoıylym boıynsha sheshesiniń etegine orala ketedi. Keıýanany tas-tunjyr qusap únsiz tyńdap, óz jaıyna ketetin ózgelerdiń qylyǵyn bular da qaıtalady. Odan beri de kezdeskenderdiń áńgimesi budan da qaıǵyly bolmasa, kem emes. Qaıda barsań da qyrǵyn, qaza. «Joldy kisi jegishter torýyldap júr» degendi aıtyp saqtandyrǵandar da boldy. Oǵan da kepken balyqtyń keskinimen qaraǵan da qoıǵan. Kisi jegish degennen qoryqqannan góri jıirkenish basym. Sóıtse de, tiliniń qyjyrtpasy bar bota tirsek Tilesh: «Ólip bara jatsaq, shartyq aty bar, Kenjebaıdy birinshi jeımiz. Odan keıin seni…» – dep qaljaqtaǵan boldy. Qansha qaljyń bolsa da, ishinen bir oıdyń jylt etkeni ras edi. Mynaý sol oıdyń býy bolatyn. Bir jaqsysy, olar ol kezde oımen tildesýdi bilmeıtin. «Qudaı saqtasyndy» kezergen erinderin áreń jıyp, adyraıa qarap aıtty.

Kózderi ilinip ketken eken. Bul – ádettegi kóz shyrymyn alý emes, qaljyraý. Ólimniń alǵashqy habarshysy. Oljabaı baǵana sýǵa bas qoıǵan jerinde áli jatyr eken. Qaryny qara sýdan shermıip ketipti. Bul bota tirsek Tileshtiń qurdasy. Sol qurdastyǵy esine túsip ketkendeı, biraq qaljaqtaspaq turmaq daýys shyǵarýǵa shamasy joq bota tirsek Tilesh, jańa tapqan sóılesý tásilimen eki-úsh ret «tur» dep kórip edi, anaý erine qozǵalǵany bolmasa, turatyn raı tanytpady. Baıdyń sholjańy qusap jatqan qurdasyna sol sát yzasy kelgen Tilesh qaryn tustan teýip kep qalǵanda shermıip turǵan qaryn qors etip jaryldy. Selk ete qalǵan Oljabaı kepterdikindeı qyzyl kózderin bularǵa qadap jatqan kúıi jan tásilim etti. «Jan azabymdy jeńildettiń ǵoı, qosh, Tilesh» degen oıy ap-aıqyn estildi. Ekeýi de myna sumdyqtan úreılenip qalǵan. Ásirese, Tilesh. Baıaǵy jaımashýaq kez bolsa, bular ańyrap turyp jylap, qaqyrap turyp qaıǵyrar me edi?! Ókinishke qaraı, aıaýshylyq sezimderi túbegeıli ólip, ómir úshin kúresý, jan saqtaý sezimderi oıanyp, aıqulaqtanyp kele jatqan. Ábden aryp, shókken máıitti búktep jatqyzyp, ekeýlep júrip bes-alty taspen bastyryp kete bardy. Músápir halderine qaramaı, «amanatqa qoıdyq» dep ýaǵdalasty.

Kún júrip, bir quzdyń etegine kelgende taǵdyr bir jarylqady. Áýeli qyran toıattap, artynan ıt-qus toı toılaǵan bir maqluqattyń ár jerde shashylǵan súıegin kórip, ekeýi de ekpetteı jatyp kemirip, bir súıekten ekinshisine baýyrlap jyljydy. Tipti jilinshiktiń maıyna deıin shaǵyp jedi. Kishkene toıynǵannan keıin baryp, «esh janýarǵa uqsamaıtyn bul ne maqluqat boldy eken?» dep oılana bastady da, ol raılarynan tez qaıtty. Bunyń adam denesi ekenin, tipti ózine jaqyn, nemere inisiniń etin jegenin, qalǵan ómirin osy súıekti izdeýmen ótkizgen Sypataı jetpis bes jasqa kelip, asylyp ólgenshe sezgen joq. Sezbeıtin de jóni bar. Bir ýys máıitti baýyryna basyp jep otyrǵan búrkitti bir úıirli shıbóri qaý­malap úrkitip, máıitti julmalap tastaǵan. Bul qulan tústes qula dalada jortqan tyshqan kezikpeıtin bolǵaly búrkit te azǵyndap, óleksege úıirsektep, jan saqtap júr. Qaıta kelip toıat izdegende enshisine kózi, muryny, qulaǵy, tipti, quıqasyna deıin mújilgen bas qana tıgen. El aqymaq haıýanǵa jatqyzsa da, bul myna basta áli de bolsa bir jutym astyń baryn sezdi. Záý bıikke kóterildi de, jaqpar tasty nysanaǵa alyp, tastaı saldy. Anasynyń jatyrynan shyǵý úshin qysylyp, qaıta quralǵan bas súıek týra sol jikterinen qars aıyryldy.

Ekeýi súıek-saıaq mújip, ishine «el» qonǵannan keıin az-kem qaıymdasqan bette únsiz sóılesý qasıetinen aıyryldy. Meıli dep qoıa salǵan. Áńgimelesýge ekeýi de qulyqsyz. Otyrǵan jerlerine jata-jata ketti. Tún ortasynda bota tirsek Tileshtiń kúbirlep sóılep jatqanyn estidi. «Bul da sandyraqtaıdy eken-aý» dep qulaq túrgen. «Erteń ashtyqqa shydarmyn. Odan keıin qaıtem? Mynany jemesem, bolmaıdy… Tilesh…» – degen sózin ap-anyq estidi. Osydan keıin seriginiń ár-qımylyn baǵyp, tún balasy uıqy kórmeı shyqty. Tań ata bota tirsek Tileshtiń taǵy da únsiz sóılep turǵanyn kórgende onyń eshkimmen aqyldaspaǵanyna, tek únsiz sóılesý qasıetteriniń qaıta oıanǵanyna kóz jetkizdi. Bul oǵan qýana qoıǵan joq. Oısha sóılesý silesin qatyratyn ashtyqtyń sahıh habarshysy ekeni daýsyz edi.

Ekeýi odan beri de eki kún jol júrdi. Osy eki kún boıy qas-jaýyna aınalǵan Tileshten kóz alǵan joq. Únemi artynda júredi. Bir jerge aıaldasa, alys otyrady. Keshe ıesiz qalǵan aýyl ústinen ótkende tintkilep júrip, kezdik taýyp alǵan. Kóńilge medet sol. Tileshtiń buny jaıratyp jemek oıy ár adym saıyn aıqyndalyp kele jatqan. Ekeýi únsiz sóılesýdi qoıǵan sátte ol óz oıyn kúıttep ketetin de, bul sony jaýdyń shıfrin sheshken jaýynger qusap, shýmaqtap jınap kele jatatyn. Kez kelgen qamsyz sátte onyń qarnynan bir-aq shyqpaq. Ekeýi ıesiz qalǵan bir tas qoraǵa kep toqtady. Buryn dáýleti asqan bir baıdyń úıi dep sheshti. Bota tirsek Tilesh salǵan betten búk túsip, uıyqtap qaldy. Sypataı qansha qaljyrasa da, uıyqtamaýǵa bekindi. Kezdikti myqtap ustap, ótken ómirine saıahattaı jónelgen oıyn «qazir men seni…» – dep silekeıi shubyra sóılegen bota tirsek Tileshtiń sózi bólip jiberdi. «Qamsyz qaldym ba?» dep shoshyp ketken bul mysyqsha atylyp, búk túsip jatqan deneni piskileı bastady. Piskilegen jeri pyrs etip jarylatyn sekildi. Bota tirsek Tilesh áýelde ne bolǵanyn túsinbeı qalǵandaı. «Bunyń ne, Sypataı?» – dedi únsiz sóılep. Osyny qaıtalaı berdi. Sypataı myna oıdyń áýezi aldyńǵydan basqa ekenin sonda bildi. «Bunyń ne?..» degen sózden jany alqymǵa tirelip, tunshyǵyp barady. Aryn shymshyp ustap, shyńǵyrtyp otqa shyjǵyryp jatqandaı. «Ashtyqta ar bolmaıdy» degeni ádiram eken. Óńeshin kóktep ótip, shyńyraý túpten «ah» degen dybys shyqty. «Bunyń ne, Sypataı?» degen oı aldykúngi túnde talmaýsyrap jatyp ózi estigen oıdan da, «men qazir seni…» degen qaýipten de bólek. Basqa. Qarasa, bota tirsek Tilesh: «Bunyń ne?» – degendi aqyrǵy qýatyn sarqyp, erinderi áreń jybyrlap aıtyp jatyr eken. Budan aryǵa shydamady. Tamaǵyn orǵylaı bastady. Orǵylap jatyp beti qyzarǵandaı boldy. Tipti betinen qyzyljalqyn nur jerge tamyp ketkendeı. Keskilep jatyr. Sonda da «bunyń ne?..» sózi basyn deneden tutastaı ajyratyp tastaǵansha toqtaǵan joq. Kózi qaraýytty. Sylq etip otyra ketti. Bir esin jısa, aýqattan keıin jýynǵan mysyq qusap qanǵa malynǵan alaqanyn jalap otyr eken. Bireý saq-saq kúldi. Baǵanaǵy daýys – osy. Onyń óz ishinen shyǵatynyna kózi endi anyq jetti. Qý jandy saqtaý úshin mıy qurǵyrdyń osynsha aılaǵa bararyn kim bilgen? Eń uly jyrtqysh adamnyń oıy degen kesim jasady jópeldemede. Bunyń boıyna ózdiginen bir qýat paıda bolǵandaı. Qudaıdy qarǵap otyryp, «nege meni Qudaı jaratty, meniń nege óz tańdaýym joq, nege meniń bar taǵdyrym mensiz sheshilýi kerek?» degen saýaldarǵa dalbasalap jaýap izdedi. Árıne, Qudaı oǵan jaýap qatqan joq. «Táńirimen oısha sóılesýge bola me eken?» dep surady aldyndaǵy bastan. Áldene esine túsip, selt etti. Bul óziniń ashtyqtan aljasyp ketkenin sonda uqty. Biraq qaı kezden bastap aljasqanyn esine túsire almady. Qaı kezde aljasty? Ol osyny oılap, ótken ýaqytqa qarsy baǵytta júre berdi. Júre berdi…

---