InfoHub Logo

Jerdiń de, eldiń de ıesi óziń ekenińdi umytpa!

N. Nazarbaev

Esikten kirer-kirmesten Aıbek inim: «A-t-t-t-t-a-a-a-a-a -a!» dep qatty daýystap, entigip keledi. Jetinshi synypta oqıtyn inimniń jan ushyrǵan daýysy búkil aýlany jańǵyrtty dersiń. Qora-qopsyqtyń janynda júrgen atam «Áý, botam!» dep qaqpaǵa qaraı bettep keledi. «Ne bolyp qaldy, qulynym?!» dep sút tartyp otyrǵan ájem de eleń ete tústi.

— Ata, búgin bizde «Ólketaný» sabaǵy boldy. Sabaqta muǵalim menen aýdanymyzdyń tarıhyn táptishtep turyp surady. Men bilmeı, uıatqa qaldym, — dep muńaıyp tur sabaǵyn úzdik oqıtyn inim.

— E, jaryǵym-aý, saǵan birdeńe bolyp qaldy ma desem, ýh! — dep ájem qaltasynan oramalyn shyǵaryp, keń alaqanymen mańdaıyn súrtti. Sál tynystap alǵan soń;

— Áı, shal-aý! Bar syryńdy ishińe búge bermeı, myna balalarǵa tegińdi, jónińdi, tartqan taýqymetińdi aıtsańshy osy. Sábet zamany kelmeske ketti. Endi, mine, azat el emespiz be, kimnen, neden qorqasyń osy, a? — dep kúńkildep aýyz úıge kirip ketti. Ájem aıtqandaı, atam kóp nárseni biletin kisi, biraq eshqashan tarıh taqyrybynda tis jarǵan emes.

— Kelshi beri, aınalaıyn! — dep atam shóberesin qasyna shaqyryp, mańdaıynan sıpady. Tereń tynystaǵan atam qapelimde ne derin, ne aıtaryn bilmegen sıaqty. Jan-jaqqa qarap, bóten bireý joq pa degendeı aınalany barlap otyrdy da, eski bir áńgimeniń shetin shyǵardy.

— Botam! Ár adam óziniń túp-tamyryn, týǵan, ósken jeriniń tarıhyn bilýi kerek eken. Ony, mine, zamannyń ózi aıqyndap otyr. Bul aýdannyń tarıhy sonaý yqylym zamandardan bastalady. Sonaý myńjyldyqtar dáýirinde bul jerde saq, ǵun taıpalarynyń izi qalǵan. Qımaqtyń ordasy bolypty. Baıaǵy jaqsy bir kúnderi osy — Arasan, Qapal degenderiń dúrildep turǵan jer bolypty. Qapal degen óz aldyna úlken qala eken. Meshiti, bazary, dúkeni, shaıhanasy bar. Shirkin-aı, sol kezdegi tatarlar salǵan kók shatyrly úılerdi aıtsańshy! Etektegi Tasbeket, tómengi Aqsý da tarıhı jerler. Bolystyq bolǵan jerler edi ǵoı. Ár bolystyqtyń óz bolysy, óz tóbe bıi bolǵan. Keıin bul jerge sábet ókimeti ornaǵan soń, aýyldaǵy baı, aýqatty, dáýletti degen adamdardy  jazyqsyz sottap, baılyqtaryn, dúnıe-múlikterin tartyp alǵan. Ózderin sorlatyp sonaý qıandaǵy Sibirge, ıtjekkenge ıt qosyp aıdatty. Qýǵyndalǵan eldiń arasynda seniń babań — Baıqul da bar edi ǵoı. Jurt jaqsylaryn aıdap, sottaǵanda osy aýyl-aýyldyń namysty jigitteri, qarasha halyq bir tý astyna jıylyp, sábettik bılikke qarsy kúres júrgizgen edi.

Elgezek Aıbek inim: — Ol qandaı kúres edi? — dep atasynyń áńgimesin bólip, yntyzarlyq tanytyp otyr. Tarıhqa qumar, ár nárseniń qyr-syryn bilýge degen qulshynysy bar, ánsheıinde «Mynaý ne? Anaý ne?» dep suraı beretin baýyrym osy joly da atasyna suraqty bastyrmalata qoıyp otyr. Shóberesiniń qardaı boraǵan saýaldaryna qyzyǵyp, rıza bolǵan atam taǵy da tóńirekti barlap baryp, áńgimesin ári qaraı jalǵady:

— Aınalaıynym sol! Bilesiń be, men osy uly kúndi qanshama jyl kúttim. Seniń tarıhqa  yntyq bolǵanyńdy, ata-baba jolyna úńilgenińdi kórý — armanym edi ǵoı. Qudaıǵa shúkir! Balyq ekesh balyq ta ýyldyryǵyn shasharda ózendi órlep, aǵysqa qaraı júzedi eken. Ákeden jalǵyz tamyr bolǵan men de el-jurtyma jetýdi murat ettim. Sondaǵym sol — kórgen qasiretti ózińdeı urpaǵyma aıtý edi. Tún balasy qalyń uıqy qushaǵynda jatqanda, áskerlerdiń bekinisine «Bóribaı! Bóribaı! Bóribaı!» dep tus-tustan urandaǵan jigitter lap berip, dýaldy buzyp kirip, ot qoıypty.

— Sodan, sodan ne bolypty? — dep qoıady mazasyz inim.

— Sodan soń bizdiń jigitter qarý-jaraq, oq-dári saqtalǵan qoımanyń esigin buzyp, tegis qarýlanypty da, orys áskerleriniń bárin tutqynǵa alyp, qamap tastapty. Qarsy shyqqandaryn sol jerde-aq atyp tastady. Ottyq birden laýlap, qaraǵaıdan salynǵan bekinistiń dýaldaryn áp sátte-aq sharpyp ketedi. Sosyn ortalyqtaǵy astyq jınalǵan qoımanyń esigin ashyp, el-jurtqa bıdaı, arpa taratypty. Qoımanyń kúzetshisi «Bandıtter kelip ortalyqty basyp aldy» dep Qapaldaǵy bastyqtaryna habarlap úlgergen eken.

Tań ata bergende  barlaýshy jigitter kelip: — Kóterilisti basýǵa Qapaldan otrád kele jatyr, — dep habar estirtti. Rasynda, Qapaldaǵy orys-kazak otrádtary lek-legimen kele jatyr eken. Bóri minezdi Ómirbek jigitterge «Qyzylaǵash ótkelindegi kópirdi buzyńdar!» dep ámir beredi. Qyzylaǵashtaǵy kópirdi alyp tastaǵanda, otrád Búıen ózeninen óte almaı, birer kúndeı ábigerge túsedi. Óziń bilesiń ǵoı, bizdiń jaqta naýryz, sáýir aıynda kóktem qatty bolady. Kún jibip, taý qary erigende, ózen sýy da arnasyna syımaı ketedi. Kóterilis dál osyndaı mezette bolǵan edi. Áli esimde, — dep atam eski kúnderdiń qupıasyn asha bastaǵany sol edi, taǵatsyz inim taǵy da tynyshtyqty buzyp kep jibermesi bar ma?!

— Ata, sonda kóterilis qansha kúnge sozylǵan ózi? — dep qoıady sabazym.

— E, shyraǵym-aý, kóterilis degen aty bolmasa, ol naǵyz qandy shaıqas edi. Qatyn-bala shýlap, bereke ketken beımaza kúnder edi ǵoı. Úrkip otyratyn edik. Kóterilis eki jumadaı bolǵan. Áýelde otrád kóterilisti birden basa almaǵan. Sosyn Sarqan, Aıagóz qalalarynan otrád shaqyryp, Aqsýdy jan-jaqtan qorshap alady. Sosyn amalsyz bizdiń atalarymyz beriledi. Ne áskerı kúshi, ne qarý jaraǵy joq jigitter eki juma ishinde naǵyz batyrlarsha shaıqasyp, dúleı minez kórsetken edi. Tutqıyldan basyp kirip, zeńbirekpen oq jaýdyrǵan sábettik bılik jasaqtary kóteriliske qatysqandardyń bárin tizimge aldy. Jalań qylysh, istikti myltyqpen aıqasqandardy «Bóribaıshyldar» degen jeleýmen túrmege toǵytty. Sóıtip qysymmen, dóń-aıbatpen ujymdastyrý bastalyp, osy jerde kolhoz ornaı bastady.

— Ata, Bóribaı degen kim edi?

— Bóribaı degen — bizdiń uly babamyz bolady. Túp atamyz Mataıdyń Sary degen balasynan taraǵan kisi. Uly babań — Abylaı hannyń zamanynda aty shyqqan qazaqtyń belgili batyry. Qalmaq, jońǵar soǵysynda aıbat kórsetken aıbarly batyr bolǵan. Tý ustaǵan. Onyń kózsiz erligine, júrek jutqan batyrlyǵyna rıza bolǵan jurt «Mataıdyń kókjaly» dep tóbesine kótergen eken. Qamal alǵan, bekinis buzǵan urystarda tý ustaǵan namysty babamyz uly dalanyń saıypqyrany edi. Al myna Shatyrbaı, Qojabek, Naýaı, Yǵalı, Mamyrbek, Qojahmet, Ómirbek, Tursyn, Muqan, Qanatbek, Seıithan, Arnaı, Bısetbaı, Qaldybaı bastaǵan atalaryń namysy taptalyp, rýhy janshylǵan qaımana eli úshin bastaryn qaterge tigip, sábettik bılikke tize batyryp, minez kórsetedi. Bulqynysqa shyqqan jigitter «Bóribaı!» dep urandap, Túrkistan shaharyndaǵy Áziret Sultannyń qorymyna jerlengen qasıetti uly babańnyń arýaǵyn shaqyryp, Táńiriden medet suraǵan eken. Osylaı rýhtanyp atqa qonǵan. Amal ne, kóteriliske qatysqan jigitterdiń bári túrmege aıdalyp ketti. Sol ketkennen habar-osharsyz mol ketti ǵoı. Sóıtsek, sol jyldary-aq atý jazasyna kesilgen eken. Sábettik bılik olardy «bandıt», «barymtashy» dep jamandap, uzaq ýaqyt qubyjyqqa aınaldyrdy. Sodan beri, mine, qanshama jyl ótse de, jan jarasy jazylar emes.

— Ata, siz sol kezde neshe jasta edińiz?

— Ol kezde men nebári jeti-segiz jasta ǵana edim. Biraq sol kezdegi qandy qyrǵyn, aıaýsyz ezginiń bárin óz kózimmen kórdim ǵoı. Ákemdi  ıtjekkenge aıdaǵany da esimde qalypty. Kóterilis bitken soń, tynyshtyq birden ornaı qoıǵan joq. Azyq-túligi joq el bosyp, alapat jutqa ushyrady. Ujymdastyrý sońy úrkinshilik úreıin týdyrdy. Jut bastalǵanda aýyldyń úlken kisileri shekara asyp, Qytaıǵa óteıik dep uıǵarypty. Mine, eń qıyn mezet osy kezde bastalǵan edi. Ákeden tirideı aıyrylǵanym azdaı, opasyz taǵdyr meni taǵy da synaqqa aldy. Úsh birdeı qaryndasymdy elge tastap, anam ózimen birge meni uly kóshke qosyp, alyp ketti. Aspan taýlardy basyp ótip, Demikpe asýyna jetkende anam baıǵus azapty sapardy kótere almaı, hál ústinde jatyp ómirden ótti. Ǵalıahmet qajy bastaǵan úlkender quran oqyp, jol-jónekeı qaıtys bolǵan marqumdardyń súıegin ózenge aǵyzyp jiberdi. Marqumdardy musylmansha jerleýge ýaqyt qat edi. Onyń ústine artymyzdan sábettik qýǵynshylar da kele jatyr edi. Biz asýdan asyp, shekarany qıyp, arǵy betke aman-esen ótip kettik. Mejeli meken — Quljaǵa jetkenshe, kúndiz qýǵynshylarǵa tóbe kórsetpeı, tek túnde ǵana saı-salamen qashqan edik. Týǵan jermen únsiz ǵana qoshtastyq. Bundaı qasiretti tarıhymyzdy senderdiń bilýleriń kerek!

— Onysy nesi? Sumdyq qoı mynaý, — dep inim áńgimege aralasty.

— E, shyraǵym-aý, sumdyqtyń qansha atasyn kórdik qoı. Etim ólip qalǵan eken. Ákemniń de, sheshemniń beıitin bilmeıtin ne degen sorly beıbaq edim, — dep atam muńaıyp qaldy. Kózine qarasam, janary jasqa tolypty. Er azamat emes pe, kóńiliniń bosaǵanyn bildirgisi kelmedi. Buryndary atam bylaı ashylyp áńgime aıtqan emes edi. Búgin erekshe bir eljirep, ótken kúnderdiń tarıhyn aıtyp, óziniń qupıasymen bólisip otyr. Jaıma-shýaq áńgime órbip otyrǵanda úıge aýyldyń esepshisi kelip, atamnyń áńgimesin bólip jiberdi. Esepshi úıdiń jaryǵyn eseptedi de, atamnyń qolyna tilimdeı bir qaǵazdy jazyp berdi. Esepshi áıeldi kórgen ájem: «Oı, Sálımash! Qalyń qalaı? Úıge kir, túski as daıyn tur!» dep qonaq qyldy. Sodan keıin atamnyń tarıhı áńgimesi aıaqsyz qaldy.

***

Arada on eki kún ótken soń, aýyrmaı-syrqamaı atam ómirden kóshti. Toqsan segiz jasynda. Taǵdyrdyń bar aýyrtpalyǵyn kórgen qaıran atam erkek kindikten jalǵyz edi. Jetimdiktiń azabyn molynan tartqan eken.

***

Atamnyń janazasyna kelgen el: «Aq ólimmen ótti. Kókiregi toly qazyna edi» dep joqtaǵan edi. Sodan beri atamnyń áńgimesin estigim-aq keledi..

***

Ájemmen ońasha qalǵan sátterimde, «baı-qulaq» atanǵan atamnyń ómir joly týrasynda jıi-jıi surap otyramyn. Ájemniń aıtýyna qaraǵanda, atam 1962 jyly atajurtqa aman-esen kelipti. Sovettik Qazaqstannyń shekarasyn basyp ótkende, jerge jata qalyp, topyraqty súıgen eken. Bizdiń úıdiń tórgi bólmesiniń qabyrǵasynda Quran kitaby men bir quty ilinip turatyn. Keıin bildim: qutynyń ishinde týǵan jerdiń bir ýys topyraǵy bar eken. Atamnyń sheshesi Aıjaýhar anamyz arǵy betke óterde jalǵyzynyń tumaryna bir ýys topyraq salyp, «Atamekenińdi eshqashan umytpa! Týǵan jerden kindigińdi úzbe! Zaman ózgerer, ózgermes, ony bir Alla kórseter. Biraq, qalaı da bolsa elińe kelip, ata-babańnyń tuǵyryn tikte! Urpaq ósir, ósip, ón!» dep analyq lebizin bildirip, kóz jumǵan eken. Arýaqty atam ákeden de, shesheden de jalǵyz bolyp ótti. Úrkinshilik zamanda elde qalǵan qaryndastarynan beıhabar bolyp, óksip ketti…

---