InfoHub Logo

XIV ǵasyrdyń sońǵy úshten biri — XV ǵasyrdyń basynda Qazaqstan halqynyń sharýashylyq jáne saıası ómirine ámir Temirdiń jaýlap alýshylyq tonaýshylyq joryqtary zor qaýip tóndirdi.

Jaýlap alynǵan elderdiń túrik jáne túriktengen kóshpeli monǵol aksúıekteri men jergilikti otyryqshy aqsúıekterdiń ishki qaıshylyqtary, mońǵol memleketteriniń (Altyn Ordanyń, Shaǵataı urpaqtary memleketiniń, Irandaǵy Hýlagý urpaqtary memleketiniń) saıası jáne ekonomıkalyq jaǵynan berik bolmaýy, mońǵoldar baǵyndyrǵan aımaqtardyń halyq-azattyq kúresi bul memleketterdiń ydyraýyna ákep soqty. Shaǵataı urpaǵy memleketiniń batys bóligi — Máýerannahrda XIV ǵasyrdyń 50—60-jyldarynda iri-iri túrik-mońǵol taıpalarynyń kósemderi arasynda keskilesken kúres órshidi. Mońǵoldar jaýlap alýynyń barlyq aýyrtpalyǵan moınymen kótergen eńbekshi buqaranyń, sharýalar men qolónershilerdiń jaǵdaıyna aýyr salmaq túsirgen talas-tartystar, sondaı-aq Shaǵataı ulysynyń burynǵy aýmaǵy sheńberinde tarıhı jaǵynan kelmeske ketken eski memleketti qaıta týǵyzýǵa tyrysqan Moǵolstan handarynyń Máýerannahrǵa jasaǵan joryqtary halyq buqarasynyń qarsylyǵyn týǵyzyp, sarbadarlardyń shynaıy patrıottyq qozǵalysyna ulasty. Halyq kóterilisiniń kaýip-qateri Máýerannahrdyń aqsúıekteri men joǵary saýdager toptaryn sarbadarlardyń halyq-azattyq qozǵalysyn basyp, ornyqty saıası bılik ornata alatyn basshy izdestirýge májbúr etti. Olar mońǵoldyń túriktengen barlas taıpasynan shyqqan Taraǵaı bektiń balasy ámir Temirdi (1336—1405 jyldary) osyndaı basshy dep tapty. Ataqqumar, jigerli, alǵan betinen qaıtpaıtyn ámir Temir áskerlerdiń shapqynshylyǵyn paıdalanyp, odaqtastaryna opasyzdyq jasaı otyryp, halyq qozǵalysyn basyp-janyshtap, kórshiles jerdegi halyqty talap-tonaý men kúızeltý arqyly baıyp aldy da, eshnárseden shimirikpesten bılikke umtyldy. 1370 jyly Temir Máýarannahrda bılikti basyp aldy. Temirdiń jeke-dara bılik qurǵan 35 jyly (1370-1405 jyldary) kórshi aımaqtar men elderge jasaǵan basqynshylyq, tonaýshylyq joryqtarǵa, dúnıejúzilik ımperıa qurý áreketterine toly. Ol jaýlap alýshylyq úlken soǵystardy meılinshe meıirimsiz taǵylyq ádistermen júrgizdi. Temir bul soǵystardy Máýerannahrdyń bılik etýshi ústem taby arasynda óz bıligin nyǵaıtý úshin kóshpeli aqsúıekterge jaýlap alynǵan elderdiń halqyn talap-tonaý, Orta Azıanyń da, baǵyndyrylǵan aımaqtardyń da eńbekshi buqarasyn qanaý esebinen baıýǵa múmkindik berip, olardy búlik shyǵarý men ózara qyrqystan tyıý úshin júrgizgen edi.

Temirdiń Orta Azıany biriktirýi 18 jylǵa sozylyp, Qazaqstan men Qyrǵyzstan aýmaǵyna — Shyǵys Deshti Qypshaqqa, Jetisýǵa jáne Tán-SHanǵa tonaýshylyq, basqynshylyk joryqtar jasaýmen birge naq sondaı qatygezdik ádistermen júzege asyryldy (mysaly, Horezmge bes ret joryq jasap, Úrgenishtiń tolyq talqandalýy nátıjesinde ǵana baǵyndyryldy). Temirdiń ústemdikke umtylysy 1360—1370 jyldardaǵy talas-tartystar shaıqaltqanymen, áli de qudiretti Altyn Ordamen betpe-bet keldi. Biraq ony kúıretpesten buryn Temir semserin óziniń eń jaqyn kórshileri — Aq Orda men Moǵolstanǵa siltep, olar Temirdiń Orta Azıadan tys jerlerge agresıasynyń alǵashqy nysanadaryna aınaldy. Aq Orda men Moǵolstannyń sharýashylyq jáne saıası táýelsizdiginiń nyǵaıýyna kedergi jasaýǵa umtylǵan Temir 70—90-jyldarda bul memleketterdiń aýmaǵyna onnan astam joryq jasady.

Aq Orda bıleýshileri men Temir arasyndaǵy soǵys qımyldaryna muryndyq bolǵan sońǵysy edi. Altyn Ordanyń astanasy Saraıdy jaýlap alýǵa qatysýdan bas tartqany úshin Urus han óltirtken, Mańǵystaýdyń úlesti bıleýshisi, Joshy urpaǵy Túı-Qoja oǵlannyń balasy Toqtamys Aq Ordadan Temirge qashyp bardy. Urus han Altyn Ordada bolǵan kezde Temir óziniń soltústiktegi kórshisiniń isterine aralasý úshin qolaıly jaǵdaıdy paıdalanyp, Toqtamystyń Aq Ordada ornyǵyp alýy úshin oǵan ásker berdi. Saýran túbeginde Toqtamyspen shaıqasta Urus han balalarynyń biri Qutlyǵ-Buǵa qaza tapqanymen, Toqtamystyń hıjra boıynsha 776 jyly (1374-75 jj.) alǵashqy áreketi sátsizdikke ushyrady. Toqtamystyń Samarqandtaǵy óz qamqorshysyna qashyp barýyna týra keldi. Temirden taǵy da ásker alyp, Toqtamys Saýranǵa deıin jetti, biraq Urus hannyń úlken uly Toqtaqıa ony taǵy da tas-talqan etti.

Temirdiń Aq Ordanyń ońtústigindegi áreketteri, onyń áýlet ishindegi arazdyq pen talas-tartystarǵa aralasýy Urus handy Saraıdan asyǵys shyǵyp, óziniń baıyrǵy jurtyna qaıtyp oralýǵa májbúr etti. Temir Aq Ordaǵa joryq jasaý úshin Toqtamysty úshinshi ret áskermen jasaqtady. Sol kezde, 1375-76 jylǵy qysta, Urus hannan Toqtamysty qaıtarýdy talap etken jáne Urus han áskerleriniń Túrkistan jerine aıaq basqanyn habarlaǵan elshi keldi. Oǵan jaýap retinde Temirdiń ózi Syrdarıadan ótip, áskerimen Otyrar mańyna ornalasty. Urus han Syǵanaqqa jetip toqtady. Alaıda eki ásker osylaısha bir-birine jaqyndamaı, atalǵan mekenderde 3 aıǵa jýyq turdy.

Urus han Syǵanaqtan ketkennen keıin ámir Temir Urus hannyń uly Temir-Málik oǵlannyń 10 myńdyq áskerin talqandady. Nızam ad-dın Shamı men Sharaf ad-dın Iazdıdiń málimetterine qaraǵanda, 1376 jyly Úrus han elgen. Kóp uzamaı onyń uly ári murageri Toqtaqıa qaıtys boldy. Temir Saýranda Toqtamysty taqqa otyrǵyzyp, «oǵan búkil Deshti Qypshaq patshalyǵy men» áli de jaýlap alynbaǵan «Joshy ulysyn berdi» de, ózi Máýerannahrǵa qaıtty.

Urus hannyń uly, Aq Ordanyń jańa hany Temir-Málik (1376—79 jyldary) 1377 jyly Saýranda Toqtamysty talqandady. Temir óziniń áskerbasylarymen birge Toqtamysty Aq Ordaǵa taǵy da attandyrdy. Toqtamys Aq Ordanyń astanasy Syǵanaqty basyp aldy. Túrkistannyń ózge jeri Temirdiń qolynda qaldy. Temir Syǵanaqty qoldan shyǵaryp alǵanyna kónbegen Aq Orda hanynyń qarsy qımyldaryn qalt jibermeı qadaǵalap, Temir-Málikti talqandaýǵa ámir berdi. Muny júzege asyrǵan Toqtamys ózin Aq Ordanyń bıleýshisi dep eseptedi. Aq Ordanyń kóptegen ámirleri onyń jaǵyna ótti. 1380 jyly Toqtamys Saraıdy, Qajy-Tarhandy, Qyrymdy, Mamaı Ordasyn basyp aldy. Toqtamystyń tabysqa jetýin 1380 jyly Kýlıkovo dalasynda Dmıtrıı Donskoıdyń Mamaıdy talqandaýymen túsindirýge bolady. Altyn Orda úshin bul Rýstiń mońǵoldarǵa táýeldilikten azattyq ala bastaǵanyn bildirgen basty soqqy boldy. Altyn Orda birqatar shaǵyn ıelikterge (ordalarǵa, ulystarǵa) ydyrap ketti. Altyn Orda burynǵy eki odaqtastar — Temir men Toqtamystyń urys alańyna aınaldy.

Túrkistanda óz bıliginiń nyǵaıýymen birge jáne Deshti Qypshaqqa ózi qoıǵan, Aq Orda hanynyń taǵynan úmitker Toqtamystyń qoldaýymen Temir Ońtústik-SHyǵys Qazaqstannyń, Qyrǵyzstan men Qashqarıanyń aýmaǵynda basqynshylyq soǵystar júrgizdi.

Temir óziniń Shaǵataı urpaǵynyń burynǵy ıelikterinde bir ortalyqqa baǵynǵan qýatty memleket qurmaqshy bolǵan maqsattaryna kedergi jasaı alatyn moǵol bıleýshilerin álsiretýdi mindet etip qoıdy. Ol jıyrma jyl boıy Ońtústik-SHyǵys Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa úzdiksiz shapqynshylyqtar uıymdastyryp, ony Deshti Qypshaqqa, Horezmge, Taıaý jáne Orta Shyǵys elderine joryqtarmen kezektestirip otyrdy. 1371—1372 jyldarda Temir Moǵolstanǵa ásker attandyrdy, ol «Almalyqtyn shegine deıin jetti» de, kereıitterdi talqandap, qaıtyp oraldy. Naqsol jyly onyń ózi Moǵolstanǵa joryqqa shyǵyp, bul joly Ystyqkól óńirindegi Segizaǵashqa deıin jetti. Temir áskeri sansyz kóp tutqyn alyp, «san jetpeıtin» olja túsirip qaıtty. Bul Temirdiń olja túsirip, tutqyndar alýmen aıaqtalǵan jáne óziniń kúshin kórsetken barlaýshylyq joryǵy bolatyn. Osydan keıin sol kezde Moǵolstannyń eń iri feodal bıleýshisi bolǵan ámir Qamar ad-dın dýǵlatqa karsy 1375—77 jyldardaǵy joryqtar tizbegi jasaldy.

1375 jyly Temir áskeri İlege deıin jetti. Temir áskerleriniń joly Saıram, Talas alqaby arqyly júrip, Jetisýdyń qoınaýyna qaraı ótti. Sharyn ózeniniń shatqalynda Temir áskeriniń Jahanger bastaǵan aldyńǵy qosynynyń (mańdaı) Qamar ad-dınmen shaıqasy boldy. Moǵoldar qasha bastady. Temir qýýǵa úlken qosyn jiberdi, ol moǵoldardy İle ózenine deıin jáne ony jaǵalaı qýdy: «Jaý eline jetken soń, ony tonap, búkil mal-múlkin tartyp aldy, al el quramyndaǵy «myńdyqtar» (hazarahtar) kúrenderge bólinip, Samarqandqa jóneltildi». Tutqynǵa alynǵan kóp adamdy aıdap áketý Temirdiń Moǵolstanǵa shapqynshylyqtary úshin sıpatty nárse.

1376 jyldyń kókteminde Horezmdi jaýlap alýmen aınalysyp jatqan Temir Moǵolstanǵa Qamar ad-dınge qarsy 30 myń áskermen ámir Sasy-Buǵa qypshaqty, Ádil shahty jáne basqa ámirlerin attandyrdy. Alaıda ámirler Moǵolstanǵa barmaı, Temirdiń ózi Horezmge ketkenin paıdalanyp, búlik shyǵardy da, ózderiniń jalaıyr jáne qypshaq taıpalaryn jınap alyp, Samarqandqa attandy. Jeńiliske ushyrap, Aq Orda hany Urustan qoldaý tabamyz degen úmitpen Deshti Qypshaqqa qashty. Sonan soń ámirler Moǵolstanǵa Qamar ad-dınge baryp, ony Temirdiń Máýerannahrda joqtyǵyn paıdalanýǵa, sóıtip Temirge qarsy qımyldarynda ózderin, ámirlerdi, qoldaý úshin oǵan ásker jiberýge shaqyrdy. Alaıda Máýerannahrǵa qaıtyp kelgen Temir Qamar ad-dındi Atbasy mańynda (Naryn alqabynda) qýyp jetip, talqandady. Temir Máýerannahrǵa kóp olja túsirip qaıtty.

1377  jyly Qamar ad-dın eki ret: birinshisinde — Qarataý eteginde, ekinshisinde Shý alqabynan Ystyqkólge baratyn joldaǵy Buǵym shatqalynda talqandaldy. Derektemelerde atap aıtylǵanyndaı, onyń áskerleri jaýyngerlik qabiletten tolyq aıyryldy; Temir «qısapsyz oljamen» birge óte kóp tutqyn aldy. Tutqyndar Máýerannahrǵa aparylyp, quldyqqa satyldy. Qamar ad-dın óziniń negizgi áskerı kúshterinen aıryldy, al búkil moǵol ulysy da bul talqandaýdan kóp ýaqyt boıy es jıa almady.

1383 jyly Temirdiń Moǵolstanǵa jibergen áskeri ba'arın taıpasynyń ásker qosynyn talqandaly. Moǵol ulysynyń basshysy Kamar ad-dın Jetisýdyń soltústigine ketip úlgergen edi, al sál keıinnen ol Deshti Qypshaqtaǵy Toqtamysqa bardy.

Moǵolstanda ýaqytsha bolsa da qolyn bosatyp alǵan Temir Máýerannahrǵa qaıtyp oraldy, onda jaýlap alýshyny Horezm men Irandaǵy basqynshylyq josparlarmen qatar, óziniń Aq Ordaǵa buryn qolymen qoıǵan bıleýshisi Toqtamyspen aradaǵy barǵan saıyn shıelenise túsken qatynastar kútip turǵan edi.

Toqtamys han Aq Orda aqsúıekteriniń Altyn Ordanyń búkil aýmaǵynda Joshy urpaǵynyń bıligin qalpyna keltirmek bolyp, XIV ǵasyrda Altyn Orda taǵyna óz úmitkerlerin talaı ret jibergen bóligine súıenip, sondaı-aq, bir jaǵynan, Mamaıdy Dmıtrıı Donskoıdyń talqandaǵanyn, ekinshi jaǵynan — Temirdiń Horezmdegi, Irandaǵy, Moǵolstandaǵy jaýlap alýshylyq áreketterden bosaı almaýyn paıdalandy da, Altyn Ordada bılikti basyp aldy. Toqtamystyń uly derjavalyq nıetteri Temirdiń qarsylyǵyn týǵyzdy, oǵan Altyn Orda men Aq Ordanyń bir kúshti bılikke birigip, kúsheıýi múlde unamaıtyn. Temirdiń Toqtamysqa qarsy uzaqqa sozylǵan qıan-keski kúresi bastaldy.1387 jyly Toqtamys Kavkazdaǵy Kýra ózeninde Temirden jeńilis tapty, biraq Orta Azıada Toqtamystyń Qamar ad-dın men Enge tóreniń odaqtasqan áskerleri Samarqand pen Buharanyń tóńiregin tonady. Temir Horezmdi birjola talqandap, onyń astanasy Úrgenish qalasyn jermen jeksen etti de, 1389 jyldyń kókteminde Syrdarıadan ótti. Toqtamys dalanyń túkpirine qashty, alaıda Temir Qarataýdan aınalyp ótip, ony Túrkistan sheginen ári qýǵan joq, qaıta áýeli Toqtamystyń moǵolstandyq odaqtastaryn talqandaý úshin Jetisýǵa bet burdy.

Moǵolstan men Aq Orda bıleýshileriniń 80-jyldardyń aıaǵyna qaraı qalyptasqan, quramyna Qamar ad-dın, Enge tóre, al 1389 jyldan — Moǵolstannyń jańa basshysy Qyzyr-Qoja han jáne Toqtamys kirgen saıası odaǵy Aq Orda men Moǵolstannyń bytyrap ketken saıası jáne áskerı kúshterin bir jaýǵa qarsy biriktirýge múmkindik aldy. Odaq Temirdiń Qazaqstan men Qyrǵyzstan halqyn táýeldilikke túsirýge, Deshti Qypshaq, Jetisý jáne Tán-SHan óńiri aýmaǵyndaǵy memleketterdiń sharýashylyq jáne saıası táýelsizdiginiń nyǵaıýyna kedergi jasaýǵa tyrysqan áreketterine qarsy baǵyttaldy.

Aq Orda men Moǵolstan bıleýshileriniń kúsh biriktirýine jaýap retinde Temir Qazaqstannyń baıyrǵy halqy úshin zardaptary meılinshe aýyr bolǵan eki joryq: 1389 jyly — Moǵolstanǵa jáne 1390—91 jyldary Aq Orda men Altyn Ordaǵa joryqtar jasady.

1389 jyly joryq kezinde Temirdiń Moǵolstandaǵy qarsylastary Enge tóre men Qyzyr-Qoja han edi. Temir áskeri Moǵolstanǵa Qarataýdy teriskeı betkeıinen aınalyp, sodan soń Shý ózenin boılaı júrip ótti. İle ózeninen ótkennen keıin Aıakózge jetip, onda Temir óz áskerin eki bólikke bóldi. Temirdiń ózi Qarakóshirge, Tarbaǵataıdyń batys jaǵyna bet aldy. Omar-SHaıh áskerdiń ekinshi tobymen Kóbik ózenine deıin jetip, onda úlken shaıqasta Enge tóreniń áskerin talqandady. Moǵol basshysy Ertistiń arǵy jaǵyna qashty, al jeńgender qısapsyz olja men baılyqqa batty, «kóp jylqy, túıe, sondaı-aq tutqyndar» áketti.

Ózi Tarbaǵataıda qalyp, Temir Moǵolstannyń túkpir-túkpirine jalpy sany 120 myń adamǵa deıin jetetin 5 qosyn jiberdi. Sonan soń Temir bastaǵan negizgi áskerler Emel aýdanynan Juldyzǵa, Kúnges jáne Tekes ózenderiniń arasyndaǵy jazyqqa bet alyp, jol-jónekeı bulǵashy taıpasyn talqandady.

Qosyndardyń biri Qyzyr-Qoja hanǵa tap boldy. Eki ásker de shaıqas bastaýǵa táýekel etpeı eki kún turdy da, eki jaqqa ketti. Temir Juldyzdan Qaratur taý asýy arqyly ótip, Shyǵys Túrkistandaǵy Qarabulaq degen jerde Qyzyr-Qojanyń áskerine jetti, ony qashýǵa májbúr etip, Shalysqa deıin qýdy. Qyzyr-Qoja oǵlan han ataǵynan jáne Moǵolstandy bıleý quqyǵynan aıryldy.

Barlyq qosyndar jınalǵan Juldyzda birneshe kún bolyp, 1389 jylǵy 8 tamyzda Temir Samarqandqa qaıtar jolǵa bet túzedi. Kelesi 1390 jyly Temir áskeri Ystyqkólge, sodan soń Kóktóbege bet aldy, Almalyqqa soqpaı, İle ózeninen ótip, Qaratalda Enge tóreni qýyp jetti. Osynda áskerdiń aldyńǵy qosyndarynyń biri men Qamar ad-dınniń áskerimen shaıqas bolyp, ol jeńilip Ertistiń arǵy jaǵyna ótip ketti. Temir áskeriniń bir bóligi ony jeńildenip, arbalarsyz qýdy. Qamar ad-dın Altaı jaqqa qashty. Bul jerlerdiń Temirge baǵynǵandyǵynyń belgisi retinde ormandarǵa belgi salynyp, tańba soǵyldy.

Temirdiń Moǵolstanǵa joryqtaryn sıpattaıtyn derektemelerde Temir áskerleriniń orasan kóp olja, negizinen jylqy men qoıdy, sansyz kóp tutqyndardy qolǵa túsirgeni talaı ret atap ótildi, sóıtip Moǵolstandy talap-tonap, onyń bıleýshilerin qýyp shyqqan Temir Deshti Qypshakqa sondaı mindetti sheshýge, ıaǵnı Toqtamys pen ol biriktirgen memlekettiń kúsh-qýatyn joıýǵa oraldy. 1391 jylǵy 21-qańtarda Temir 200 myń áskermen joryqqa shyqty. Otyrardan, Iasydan, Qarashyqtan, Saýrannan ótip, sáýir aıynda áskeri Sarysýǵa («Saryózen») jetip, Ulytaýǵa jaqyndady. Budan keıin Temirdiń joly Jylanshyq, Tobyl, Saqmar, Oral (Jaıyq) ózenderi arqyly ótti. Toqtamys áskerine Qundyzsha degen jerde jetti. 1391 jylǵy 18-maýsymda sol jerde shaıqas bolyp, onda Toqtamys jeńilis tapty. Temir zor oljamen qaıtty, onyń qaıtar joly sál ońtústikte Jaıyq, Saýran, Otyrar arqyly ótti. Temirdiń bul joryǵy ol júrip etken Ońtústik, Ortalyq jáne Batys Qazaqstan aýdandarynyń halqyna zor aýyrtpalyǵyn túsirdi. Temir áskeri óz jolynda kezdeskenniń bárin talap-tonap, taptap ketti. Toqtamystyń jeńilisi saldarynan ǵana emes, qaıtar jolda da qısapsyz olja — jylqy, qoı, alýan túrli múlik, tutqyndar qolǵa túsirildi. Olar der kezinde ketip úlgirmegen kóptegen Aq Orda ulystaryn talap-tonady. «Mal men soǵys oljalary qısapsyz kóp tústi, jaıaýlar 10-nan 20 jylqyǵa deıin, bir jylqysy barlar 100 jylqyǵa deıin alaaldy... Qoı men basqa maldyń sany kóptiginen sanaýǵa da múmkin bolmady», — dep jazady Nızam ad-dın Shamı «joryqtyń nátıjesi týraly»; Ábilǵazy demografıalyq turǵyda «Ámir Temir kóptegen halyqtardy qyrdy» degen málimetter keltiredi.

Toqtamys 1393 jyly ǵana Altyn Ordadaǵy bıligin ýaqytsha qalpyna keltirdi, biraq Aq Ordanyń kóp bóligi onyń bıligine enbeı qaldy: munda Edige Joshy urpaǵy Temir-Qutlyqty han jarıalady, olardy Aq Orda aqsúıekteriniń kóptegen ókilderi qoldady.

1395 jyly Soltústik Kavkazda, Terek ózeni ańǵarynda Temir men Toqtamys arasynda jańa shaıqas boldy. Toqtamys tolyq jeńilis tapty. Ony qýalaǵan Temir orys jerine kirip, Eleske deıin jetti, sonan soń Altyn Orda qalalaryn oırandady: Altyn Ordanyń Edildegi astanasy Saraı-Berkeni basyp alyp, qıratty. Edil boıy men Qyrymdaǵy iri qalalar — Astrahan, Kaffa, Azaq jáne basqalar kıratyldy. Altyn Ordaǵa aqtyq soqqy berildi. Onyń damýynda jańa — «saıası quldyraý men aýmaǵynyń ydyraý» kezeńi bastaldy.

Sansyz kóp joryqtar men jaýlap alý nátıjesinde XIV ǵasyrdyń 90-jyldarynyń aıaǵyna qaraı Temir orasan zor ımperıa qurdy, oǵan Máýerannahr, Horezm, Kaspıı óńiriniń aımaqtary, qazirgi Aýǵanstan aýmaǵy ǵana emes, sonymen qatar Iran, Úndistan, Irak, ishinara Kavkazdyń arǵy beti, Batys Azıanyń birqatar elderi endi.

Temirdiń Qazaqstan men Qyrǵyzstan aýmaǵyna joryqtary da jergilikti halyqqa qısapsyz qasiret ákeldi. Tarıhnamada Deshti Qypshaq pen Ońtústik-SHyǵys Qazaqstanǵa, Qyrǵyzstan men Shyǵys Túrkistanǵa Temir osynda mekendegen kóshpelilerdiń otyryqshy Orta Azıa aýdandaryna shabýyldaryn toıtarý úshin ǵana barǵan degen qate pikir qalyptasqan. Aq Ordaǵa, Altyn Ordaǵa, Moǵolstan men Qashǵarıaǵa joryqtar ashyqtan-ashyq tonaýshylyq, basqynshylyq sıpatta boldy, oǵan derektemelerde dálelder bar. Solardyń birinde «Temir moǵol elin basqarý úshin joryqqa shyqty» dep jazylǵan.

Temirdiń is-áreketi Qazaqstan men Qyrǵystan halyqtarynyń tarıhynda teris ról atqardy. Tonaýshylyq joryqtar Shyǵys Deshti Qypshaqtyń, ásirese Ońtústik-SHyǵys Qazaqstannyń demografıalyq jáne ekonomıkalyq jaǵdaıyna teris áser etti: bir bóligi tutqynǵa alynyp aıdap áketilip, bir bóligi qaza taýyp, halyq sany edáýir azaıyp ketti; buǵan deıin de mońǵoldar ústemdiginiń ornaýy nátıjesinde zardap shekken Jetisýdyń ejelgi otyryqshy-eginshilik mádenıetiniń qaldyqtary quldyrap ketti; mal sharýashylyǵy asa aýyr shyǵynǵa ushyrady.

Temir ózine munda jańa jerlerdi, mysaly, Aq Ordanyń Syrdarıa boıyndaǵy ıelikterin — onyń qala ortalyqtaryn tikeleı basyp alýdy, Jetisý men Qashǵarıany ımperıasyna qosýdy maqsat etip qoıdy. Aq Orda memleketiniń ekonomıkalyq, ákimshilik, mádenı ómiriniń ortalyqtary bolǵan ońtústiktegi Otyrar, Saýran, Iasy (Túrkistan), Saıram jáne basqa qalalarynan aıyryldy. Syrdarıa óńiriniń bekinis-qalalaryn qaratyp alyp, Temir olardy óziniń keń-baıtaq memleketiniń soltústik shekaralaryndaǵy forposar retinde paıdalandy, atap aıtqanda, óziniń Qytaıǵa jasaǵan eń sońǵy zor joryǵyn uıymdastyrǵanda ol soǵan súıendi.

Temirdiń 1389—1390 jyldardaǵy Moǵolstanǵa jasaǵan sońǵy joryqtarynyń qorytyndysy Qyzyr-Qoja hannyń vasaldyq qatynastardy moıyndaýy boldy. 1405 jyldyń basynda Otyrarda Temirdiń qaıtys bolýy ǵana Moǵolstandy túpkilikti baǵyný qaterinen saqtap qaldy. Temir ólgennen keıin onyń qarý kúshimen qurǵan ımperıasy birden burq ete qalǵan áýlettik kúrestiń nátıjesinde bólshektelip ydyrap ketti. Alaıda onyń urpaqtary Temir basyp alǵan aýmaqty áli de birsypyra ýaqyt óz qoldarynda ustap turdy.

Temirdiń Qazaqstan men Qyrǵyzstanǵa qatysty agresıasy zardaptarynyń biri XV ǵasyrdyń birinshi shıreginde Aq Ordanyń quldyraýy, Noǵaı Ordasy men Ábilqaıyr handyǵynyń oqshaýlanýy jáne naq sol kezde Moǵolstannyń bytyrańqylyǵynyń kúsheıýi boldy.

Eki memlekette de ortalyq han bıligi burynǵysynan góri álsirep ketti, talas-tartys óris alyp, saıyp kelgende, Shyǵys Deshti Qypshaqtyń, Jetisý men Tán-SHannyń túrik taıpalarynyń etnıkalyq jaǵynan halyq bolyp toptasý prosesi tejeldi, feodaldyq tartystar, memlekettiń jekelegen ıelikterge ydyraýy ásirese jaý áskerleri basyp kirgen jaǵdaıda Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń túrik taıpalarynyń etnıkalyq jáne saıası jaǵynan toptasýyna teris áser etti.

Derekkózi:  Qazaqstan tarıhy: kóne zamannan búginge deıin Bes tomdyq. – T. 2