InfoHub Logo

Bektaý-Ata taýy

Bektaý Ata taý jelisi aımaqta ornalasqan tabıǵı eskertkishterdiń biri Bektaý Ata taýynyń shyńy 1000 metrge deıin jetedi. Bektaý Ata taý silemderi — Soltústik Balqash mańy oazısi — Balqash qalasynan soltústikke qaraı 70 shaqyrymda ornalasqan. Teńiz deńgeıinen 800 metr bıiktikke asady. Sol úshin ony Balqash mańy shamshyraǵy dep te ataıdy. Bektaý Ata taý jelisiniń uzyndyǵy 4000 ga, alaıda onyń aýmaǵynda túrli atqaldar men quzdar ornalasqan. Sonymen qatar Bektaý Ata taýynda kıeli sanalatyn tuzshy sý kózi bar «Áýlıe» úńgiri ornalasqan. Bektaý Ata taý jelisi — týrıserdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn tabıǵat áleminiń erekshe bir týyndysy. Bektaý Ata shatqalynda júzdegen ósimdik túri ósedi, olardyń 45-i sırek kezdesedi, al, segizi Qyzyl Kitapqa engizilgen.

Áýlıe Atabek týraly ańyz

Balqash qalasynyń ońtústik shyǵysynda 60 shaqyrym jerde Áýlıetaý dep atalatyn taý bar, jergilikti halyq ony Bektaý Ata dep ataıdy. Halyq ańyzy boıynsha: Qasıetti Atabek ótken ǵasyrlarda ómir súripti. Ol birde shapqynshylyq kezinde jaýdan qashyp kelip, osyndaǵy eń úlken úńgirge tyǵylady. Sol kezde Allanyń ámirimen úńgir ishinde sý qaınary paıda bolypty. Taýdyń 80 metr bıiktigi úńgirinde tyǵylyp jatqan Atabekti shapqynshylar taba almapty. Sodan bul jerdi Áýlıe dep ataıdy. Áýlıetaý dep atalýy — taýǵa syıyný, tabynýmen baılanysty qoıylsa kerek.

Áýlıeniń basyna kelip, táýip etip, túneıtinder kóp. Onyń sýy kóptegen aýrýlarǵa em. Kelgender aqtyq baılaıdy, basyna mal shalady. Shıpaly sýynan ishedi. Ásirese, bala kótermegen áıelder jıi kelip túneıdi. Bektaý Ata «qasıetti», «áýlıe», «kıeli Bektaý» degen mándi ańǵartady».

Úńgirtas

Jerdiń ár túkpirinen kelgen adamdar bul jerde Jer men Ǵaryshtyń erekshe qýatyn qabyldaý úshin keledi. Almaty qalasynan 100 shaqyrym jerde ornalasqan Úńgirtas aýylynda jerden 8 metr dıaıetr aýmaǵynda qýatty energıa shyǵýy baıqaldy. Aspanǵa baǵyttalǵan bul energıa adamnyń ishki dúnıesine qýat berip, tazartyp, kúsheıtedi.

Úńgirtas taý eteginde ornalasqan. Ǵalymdardyń aıtýynsha, dál osy jerde aspan men jerdiń júıeleri ózara túıisedi. Úńgirtasty “Qazaqstan jeriniń kindigi” dep ataıdy. Munda bıoenergetıkamen aınalysatyn, qajylyqqa barǵysy keletin adamdar jıi keletin kórinedi. Dese de bul kentte túrli tańǵajaıyptar oryn alyp jatady.

Aýyzdan-aýyzǵa taraǵan ańyzdarǵa sensek, dál osy Úńgirtasta Ahmet Iassaýı ómir súrgen. Ol 63 jasynda Paıǵambar jasynan artyq ǵumyr keshkisi kelmeıtinin aıtyp, qylýetke túsken. Jerasty úıge jaqyn jerge onyń shákirtteri men týysqandary jaıǵasqan. Al kesene ornalasqan jerdi “Aıdarly Aıdahar-Ata” dep ataıdy.

Keıde, rasymen de, Úńgirtastyń ózine adam aıaǵyn bastyrmaıtynyn kezderi bolady. Kez kelgen adam, aldymen, kitapqa uqsaǵan qaqpanyń aldyna baryp toqtaıdy. Keıin qaqpadaǵy “Tizeńdi búgip duǵa qyl. Sen Aqyl taýyna kóterilip bara jatyrsyń” degen jazýdy oqıdy. Biraq qaqpadan ary qaraı barlyǵy birdeı óte almaıdy. Keıde adamnyń basy qatty aýyryp, kózi qaraýytyp, ózdiginen tunshyǵa bastaýy múmkin. Adamdar taýǵa kóterile almaýynyń sebebin túrlishe túsindiredi. Mundaıda taýdan dereý túsip, energetıkasyn tazartqan jón. Keıbir adamnyń kóz aldyna qalyń kerege elestep, odan óte almaıtyndaı kórinedi eken.

Aqyrtas

Aqyrtas — kóneniń tań qalarlyq eskertkishi, VIII—IX ǵasyrlardaǵy saraı kesheni. Aqyrtas Jambyl oblysyndaǵy Taraz qalasynan 45 shaqyrym jerde ornalasqan. Eskertkish úlken kúreń-qyzyl tas bloktarynan salynǵan bir qurylystyń úıindeleri. Keshen qurylysshylary óz zamany úshin tań qalarlyq ınjenerlik tehnologıalardy bilgen.

Eskertkishtiń naqty ýaqyty men maqsaty belgisiz. Bul máseleler boıynsha kóp daý júrgizilýde. Osy ýaqytqa deıin ımarattyń qurylysshylary da anyqtalmady. Ǵalymdardyń bir nusqasy boıynsha Aqyrtas monahtarǵa arnalǵan hýjralary bar nestorıandyq monastyr bolýy múmkin. Basqalary monastyr býddalyq bolǵan deıdi. Zertteýshilerdiń jartysy Aqyrtasty Uly Jibek jolynda turǵan ortaǵasyrlyq qala Kasrıbasqa uqsatady.

Qazir ǵalymdar arasynda Aqyrtas Arab qolbasshysy — 751 jylǵy Atlah shaıqasyndaǵy birikken arab kúshteriniń bas qolbasshysy Mýslım Kýteıbanyń buıryǵymen 714 — 715 jyldary salynǵan arab saraıy degen pikir keń tarlǵan. Bul teorıa boıynsha saraı arabtar jaýlap alǵan aýmaqty belgilep, qolbasshynyń rezıdensıasy bolǵan. Sondaı-aq eskertkish kóshpendilerdiń damyǵan mádenıet ókilderimen salyndy degen boljam qarastyrylýda.

Aqyrtas-qyzyl qumtastyń batpandaı bloktarynan turatyn tórtburyshty (205h185m) qurylys. Qurylys tórt bólikten turady. Qurylys ortasynda ishki aýlasy, eki sý qoımasy — haýyzdary bar bas kireberis ornalasqan. Saraı qurylysynan basqa Aqyrtas kesheni quramyna qaladan tys jatqan jeke úıler, bekinis, saıabaq, tas shyǵaratyn karer, saz kareri kirdi. Aqyrtastyń birinshi bóligi qurylys salynbaǵan sharshy ýchaskeden jáne aýlaǵa shyǵatyn oryn-jaılar tobynan turady. Olardyń úsheýi dáliz tárizdi uzyn. Ekinshi bóligi 12 turǵyn jáne 5 sharýashylyq oryn-jasdan turady. Úshinshi bóliktiń syrtqa óz betimen shyǵý joly bar on úsh oryn-jaıy aýlanyń aınalasynda toptastyrylǵan. Tórtinshi bóliktiń turǵyn bólmeleri de aýlanyń aınalasynda ornalasqan (25h34m). 18 turǵyn bólme, eki aıvan jáne úsh tar oryn-jaı. Aqyrtas ǵımarattan 400 metr jerde alynatyn tas pen balshyqtan salynǵan. Bloktardyń joǵarǵy bóliginde astaý tárizdes shuǵyldar bar, al tómengi jaǵy — sopaqsha shoqy. Bloktardy bir-birine bastyrǵanda shoqsha men shuńǵyldar qurylymdy bekite otyryp ushtasady. Aqyrtas qabyrǵalarynyń qalyńdyǵy 3,5 metrden 5 metrge jetedi. Ǵımarat negiziniń bıiktigi — 4 m. Bul keshen qurylysy záýlimdiligin aıǵaqtaı túsedi. Sý qubyry júıesiniń sátti qurylymynyń arqasynda keshen 3-4 km qashyqtyqta ornalasqan bulaq sýymen qamtamasyz etilgen.

Otyrar qalasy

Otyrar, Turarband, Turar, Tarband, Farab-Syrdarıanyń orta alqabynda ornalasqan kóne qalanyń orny. Otyrar Vİİİ ǵasyr basynan Tarband degen ataýmen belgili. Bul ataý Kúltegin jáne Bilge qaǵan qurmetine arnalǵan kóne túrik rýna jazbalarynda kezdesedi. Vİİİ ǵasyrdaǵy arab geografy Iakýt Tarband Turar, Turarband, Otyrar — bir qala dep jazady. H ǵasyrdyń geografıalyq jazbalarynda Keder degen ortalyq qalasy bar Farab aımaǵy atalady. Al Farab Kederden kóne aımaq qala ekeni ál-Magdısıdiń eńbeginde jazylǵan. Onyń aıtýynsha, bas qalasy aımaq esimimen Farab atalǵan. H ǵasyrdan keıin Keder tarıhı jáne geografıalyq jazbalarda atalmaıdy, onyń ornyna astana da, aımaq ta Farab delingen. Jazba derekterge qaraǵanda, Hİİ ǵasyrdan bastap Otyrar degen ataý qalaǵa birjola bekitilgen sıaqty. Jalpy strategıalyq qazba jumysy Otyrar qalasynda jeti dáýirden turatyn mádenı qabaty bar ekendigin dáleldep berdi.

Shurattyń negizgi sý kózderi Arys pen Syrdarıa. Olardan shyǵarylǵan kanaldar, qalalar men mekenderdi sýmen qamtamasyz etti, egistikti sýardy. Tek, sýdyń moldyǵynan ǵana, bul jerde eginshilik mádenıeti damı aldy.

Otyrar shuratynyń ornalasqan jeri, onyń turǵyndarynyń ómirine áserin tıgizip otyrdy. A. N. Bernshtam Otyrar, Arystyń Syrdarıaǵa quıar tusynda, Bógenge jaqyn ornalasqandyqtan, qolaıly pozısıada tur jáne jer sýarý úshin sýy jetkilikti dep dál aıtqan. Bógen men Arys boıymen Talasqa, úısin, keıin qarlyq ıelikteriniń shekarasyna deıin jetken. Syrdarıa boıymen joldar Shash, Ferǵana jáne Soǵdyǵa, soltústikke qaraı Aral mańyndaǵy alandar arqyly Edil boıyndaǵy dalaǵa, Taýly Oralǵa jáne Qara teńizdiń soltústik jaǵalaýyna deıin barǵan.

Shurattyń soltústikten ońtústikke qaraı uzyndyǵy 53 kılometrdeı, batystan shyǵysqa qaraı 54 kılometrdeı. Shurat terıtorıasynda 130 astam eskertkishter bar.

Otyrar, ortaǵasyrlyq uly oıshyl Ábý Nasyr ál-Farabı týǵan aımaq astanasy retinde keńinen tanymal. Otyrar ornynda eldi mekenniń paıda bolýy bizdiń dáýirimizdiń birinshi ǵasyrlaryna sáıkes keledi. Alǵash ret «Otyrar» jáne «Farab» ataýlary jazba derekterde b.d. IX ǵ. kezdesedi. X-XII ǵǵ. kezeńi, mońǵol shapqynshylyǵy tamyryn shapqan qalalyq ómirdiń gúldený kezeńi boldy. 1219 jyly Otyrar Shyńǵysqan áskeriniń soqqylarynan qulady. Alaıda, Otyrar qaıta túlep, XIII ǵasyrdyń ortasynda Batys pen shyǵys arasyndaǵy jolda iri saýda ortalyǵyna aınaldy. 1405 jyly Otyrar saraılarynyń birinde Temirlan qaıtys bolady. Otyrardaǵy ómir XVIII ǵasyrǵa deıin jalǵasty.

Otyrar — besburysh tárizdes tóbe. Qala dýalmen qorshalǵan. Qalanyń úsh qaqpasy bolǵan. Ortalyq qaqpa ońtústik jaǵyna ornalasqan.

Besshatyr

Qapshaǵaı sý qoımasynyń sol jaǵasynda, Altynemel ulttyq saıabaǵynyń aýmaǵynda  Shylbyr shatqalynyń tómengi saǵasynda ǵajaıyp Besshatyr qorǵandy kesheni jatyr.

Bul tóńirekten barlyǵy 30-dan astam qorǵan tabylǵan, olardyń eń úlkeniniń dıametri 104, bıiktigi 18 metr. Baıyrǵy kóshpendiler qorǵannyń kólemin qaıtys bolǵan adamnyń ózi men taıpasynyń qoǵamdaǵy róline qaraı belgilegen. Iaǵnı ólgen adamnyń abyroı-bedeli joǵary bolǵan saıyn qorǵandy qorym salýǵa qatysatyn adamdardyń sany da kóbeıe túsken. Taıpalar men taıpalyq odaq kósemderiniń, bıleýshiler men patshalarǵa arnalǵan qorǵandardyń dıametri 50 metrden 100 metrge deıin jetken, tipten odan da asqan. Al ataqty batyr men rýbasy aqsúıekterdiń qorǵany 30-dan 50 metrge deıin jetken. Qarapaıym jasaqshynyń qorǵany 15, keıde 25-30 metrden aspaǵan. Árıne, munyń barlyǵy da jobamen alynyp otyrǵan esep, degenmen osynyń ózinen-aq baıyrǵy kóshpendiler arasyndaǵy áleýmettik aıyrmashylyqty ańǵarýǵa bolady.

Atynan kórinip turǵandaı Besshatyr bes qorǵandy bildiredi. Bul - qorym ortasyndaǵy qorǵandardyń birine qarata keıingi kezeńde qoıylǵan ataý, al shyndyǵyna kelgende Shylbyr shatqalyndaǵy qorǵandar odan áldeqaıda kóp. Alty qorǵannyń úsheýi ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldary Qapshaǵaı sý elektr stansasyn salý týraly memlekettik deńgeıde sheshim qabyldanǵan kezde qazylǵan. Óıtkeni stansa salynǵan jaǵdaıda bul óńirdi sý basyp qalatyn edi.

№1 qorǵannyń dıametri 50, bıiktigi 7,5 metr. Qazba jumystary barysynda úıindi astynan Tán-SHan shyrshasynan qalanǵan qabir-saǵana tabyldy. Syrt qaraǵanda jaı ǵana aǵash kesindileri sıaqtanǵanymen ony saq sheberleri qarapaıym qurylys tásilderi boıynsha tiginen qoıylǵan bórenelerdiń arasymen kólbeý órip shyqqan. Saǵana tóbesi de áýeli bórenemen, sodan soń qamyspen jabylǵan. Qabir-saǵanaǵa arnaıy kiretin aýyz qaldyrylǵan. Qabirhanaǵa kire beriste taǵy bir shaǵyn bólme bar. Jerleý rásimi jasalǵannan keıin qabirhananyń aýyzyna tas qalap, jaýyp tastaǵan. Sodan soń búkil qabir-saǵananyń ústine tas pen qıyrshyq jáne topyraq úıgen.

Besshatyr qorǵandarynyń qurylymynda birqatar erekshelikter bar. Mysaly, №2 qabir-saǵana ejelgi qabattan 2 metr tómen qazylyp, qabirhananyń ózine aparatyn jer asty jol 55 metrge deıin jetken.   

Úlken «patsha» qorǵandaryndaǵy qabirhanalar erte kezde-aq tonalyp ketkendikten onyń qashan jasalǵany týraly Besshatyrdaǵy shaǵyn qorǵandardyń birinen arheologtar tapqan zattar arqyly ǵana shamalaýǵa bolady. Qarapaıymdaý adamdarǵa qurylysy da qarapaıym shaǵyn qabirhanalar salynǵany týraly joǵaryda aıtyldy. Osyndaı shaǵyn qorǵandardyń birin ashqan kezde arheologtar eki adamnyń qańqasyn tapty. Oń jaqtaǵysynyń janyna qylysh pen úlken qanjar qoıylǵan, al sol jaǵyndaǵy qańqa qasynda qylshan men ushy qoladan jasalǵan elý jebe jáne qalqan jatyr.

Úlken jáne ortasha qorǵandardyń sheńber qurap jatqan tas qalandylar tabyldy. Úlken qorǵannyń tóńiregindegi iri qoıtastardan qalanǵan qabir qorshaýlary qyzǵylyqty. Qazirgi ýaqytta ondaı 150 qorshaý tabylyp otyr. Tikburyshty bul qorshaýlardyń kólemi shamamen 3-4 metr. Qatty qıraǵandardy aıtpaǵanda, ózge qorshaýlardyń árbiriniń syrtyna bıiktigi 1,5-2,5 metrlik meńgir tastar tiginen qoıylǵan. Kópshiliginiń aınalasynda 4 meńgir bar. Keıbirinde ǵana 2-3 meńgir kezdesedi. Birqatary  synyp, qulap qalǵany bolmasa deni sol kúıi tur.

Bul rette úlken qorǵannyń áli kúnge qazylmaǵanyn aıta ketý kerek. Ony tarıhı, mádenı jáne arheologıalyq eskertkish retinde saqtaý jóninde sheshim qabyldanǵan. Úlken qorǵannyń ústinen qaraǵanda qabir qorshaýlardyń ortalyqtan birdeı qashyqtyqta jatpaǵany kórinedi. Árqıly ırektelip jatqan qorshaýlardyń arasynan ortalyq qorǵanǵa baratyn jol qaldyrylǵan bolýy kerek. Qabir qorshaýlardyń joǵarǵy jaǵynan arheologtar ydys pen kómir qaldyqtaryn kezdestirdi. Bul zattar jerleý rásiminiń belgileri bolýy múmkin. Al meńgirlerdegi túrli tańbalar óshpegen. Besshatyrdy alǵash zertteýshiler ony rý-taıpalyq tańbalar dep esepegen, alaıda onyń eshki beınesi salynǵan petroglıfter bolýy da ǵajap emes.

Jalpy alǵanda, Besshatyr kesheni kórgen adamdy ǵajap áserde qaldyratyny anyq. Saqtardyń ejelgi kóshpeli órkenıetiniń qandaı bolǵanyn osy Besshatyr qorǵandarynan túısinýge bolady.

Qorǵandardy boılaı, betinde janýarlar beınesi qashalǵan 45 kesek tas tizilip tur. Osy erekshe tastardy alǵash kórgen týrıser olardy aǵylshynnyń tanymal Stoýnhendjimen salystyrǵan edi.

Sonymen qatar, osy jerde belgili Tamǵaly tas — tastarǵa salynǵan ejelgi sýretter eskertkishi ornalasqan. Bul sýretter eki myń jyldan astam ýaqyt buryn, shamamen bizdiń zamanymyzǵa deıingi XVI-XIV ǵasyrlarda salynǵan edi. Negizinen bul sýretter —Úndistan mádenıeti bilgirleriniń arasynda tanymal býddıstik jazbalar men qudaılar beınesi. Tamǵaly tasta VIII-IX ǵasyrlardan qalǵan túrki syna jazýy da saqtalǵan. Bul jazý qypshaqtardan qalǵan bolýy múmkin.

Dál osy erte temir ǵasyrynda, İle alqaby men Tán-SHan taýynyń bókterine saqtar qonystanǵan kezde qabir qorshaýlardyń joǵaryda baıandalǵandaı úlgisi qalyptasqan.

Qatýtaý jáne Aqtaý

Qatýtaý jáne Aqtaý jáne olardyń erekshe kórinisi de Altynemeldiń tanymal kórnekti jerleriniń biri. Qatýtaýda buryn bolǵan shaǵyn janartaýlar oǵan erekshe kelbet bergen. Bul taý negizinen atqylap jatyp, birden qatyp qalǵan janartaý lavasy bolyp keledi. Myńdaǵan jyldar ótse de, erekshe qalyptar, ıaǵnı pishini men úlkendigi ár túrli oıyqtar, sańylaýlar, ıirimder sol kúıi saqtalyp qalǵan. Bul pishinder birde sórege uqsasa, birde ydysqa, birde han taǵyna uqsaıdy.

Aqtaýdyń ereksheligi — qyzyl, jasyl, qyzǵylt, tipti kógildir tústi teńiz shógindileri tas betkeılerdi jaýyp turady. Bul taý buryn osy jerde bolǵan teńizdiń ornynda paıda bolypty, al teńiz taý betinde óz izin qaldyrǵan. Arheologtar bul jerden tipti dınozavrdyń súıekterin da tapqan, al odan keıin tirshilik etken túrlerdiń qaldyqtaryn qazirdiń ózinde tabý qıyn emes.

---