InfoHub Logo

Qyzy edim Ýálıdiń atym Maıra,
Otyz tis kómekeıde tilim saıra.
Qolyma garmon alyp jónelgende
İleser sonda maǵan jigit qaıda.
Aıra, Maıra,
Aıra, Maıra, —

dep, júz buralyp, toqsan tolǵap án shyrqaǵan,

Moınym júzgen qýdaı ıiledi,
Orta júz án shyrqasam súıinedi, —

degen. Birjan saldyń saldyq, erkelik dástúrine eliktegen, aqqýdaı qylań, totydaı sylań, jany seri, jarqyldaǵan Maıranyń aty qazaq halqyna ózi tiri kúninde-aq máshhúr edi. Biraq Maıranyń kim ekenin, onyń qaıda týyp, qaıda óskenin eldiń bári bile bermeıdi. Óıtkeni, Maıranyń atyn áninen esitkeni bolmasa, onyń kim ekenine úńile qaraǵan da eshkim bolmaǵan. Olaı bolýynyń sebebi ózinen-ózi ashyq. Uly oktábr revolúsıasyna deıin tańdaıyn bal tamǵan talaı aqyn, kómeıinen án gúli tógilgen talaı bulbul eki aýyldyń arasynan shyǵa almaı býlyqty. Patsha chınovnıkteri men qazaqtyń bolys, bıleri halyq ónerin qadirlep, ony óristetý túgil, tunshyqtyryp, qurtýǵa asyq boldy. Men ómirdiń gúlimin, halqymnyń bulbulymyn degen Birjan sal, Aqan seriler ádemi áni úshin ómirden soqqy jedi. Tushshy etine ashshy taıaq tıgizdi. Muńyn aıtar, sherin tarqatar jan tappady, adam kórmegen qorlyqty kórdi.

Biraq Aznabaıdyń Birjanǵa sermegen qaıys qamshysy ózine laǵnet qamshysy bolyp soǵyldy. Birjannyń jylap aıtqan ánin esitkende búkil qazaq halqy ánge qosylyp jylady. Qandaı qysymshylyq bolsa da halyq ónerdi, ándi, kúıdi súıgen. Án-kúı arqyly ishindegi sherin tarqatqan. Sondaı qysymshylyq zamanda týyp, ósken Maıra da óziniń boıyndaǵy ónerin erkin óristete almaǵan. Ásirese sharıǵattyń shyrmaýyna túsken shyǵys áıelderiniń qosaǵyna Maıra da qosaqtalǵan. Ol da qyz bolyp qyryq úıden tyıym kórgen, ata-eneniń aldynda qurdaı jorǵalaǵan kelin bolǵan. Biraq týysta bitken óner, aınalasyn anyq kóre bilgen zerektik, eriksiz kıgizgen noqtadan basyn sypyryp, jany súıgen ánin, jan serigi garmonyn qolyna alyp, belin qyryq buraltyp, ánimen qulpyrǵan.

Keńes ókimeti ornaǵan kezde Maıranyń jastyq jalyny qaıtyńqyrap, burynǵy kórgen qytymyr túnegine tunshyqqan kezi edi. Onymen qatar kórkemónerdiń boıy ósip, buǵanasy qatpaǵan kezinde Maırany eshkim zerttep, onyń ásem ánin, súıegine bitken jaıdary minez, jarqyn júzin jurtshylyqqa tanystyrýǵa eshkim kóńil bólmedi. Biraq Maırany halyq óte jaqsy kórgen, onyń ánin bir estigen adam, ekinshi ret estýge qumarlanyp, asyq bolatyn bolǵan. Maıranyń ózi de dýmandy, saýyqty, erkindikti erekshe súıgen. Sondyqtan da ózin súıgen halyqty ol da súıe bilgen. Halyqtyń aldynda qolyna garmon alǵanda toty qustaı qulpyryp, halyqty ózine tartyp alatyn bolǵan. «Neǵurlym kópshilik bas qosqan jerde ıyǵy kóterilip ketýshi edi», — deıdi kórgender.

Maıranyń týyp, ósken jeri osy kúngi Pavlodar oblysy, Pavlodar qalasy ol kezde Kereký atalatyn. Sondyqtan ániniń aıaǵyndaǵy qaıyrmasyn bir túrinde:

Aıra, raıra, Kerekýlik Maıra
Daıda, daıda Dara-raký raıra, —

dep, týyp ósken jerin janyndaı jaqsy kórip, ánmen óshpeıtindeı etip aıtyp ketken.

Maıranyń ákesi aqsaq Ýálı degen sol Kerekýdiń turǵyny, shala qazaq, sheshesi Qatıra qazaq qyzy bolǵan. Ýálı kún kórý úshin noǵaısha bórik tigip, sony kásip etken.

Sondyqtan ony Kereký qalasynyń halqy birde aqsaq Ýálı, birde bórikshi Ýálı dep ataǵan.

Ýálı men Qatıra ári uly, ári qyzy jalǵyz Maırany óz álinshe erkeletip ósirgen.

Maıra kishkene kúninde noǵaı moldasynan din oqýyn oqyp, azdap saýatty da bolǵan. Úıimen kórshi turǵan orystyń kishkene balasymen birge oınap ósip, oryssha tildi de jaqsy bilgen. Maıra jas kezinde-aq ándi, óleńdi jaqsy kórip, kishkentaıynan garmon tartýǵa qumar bolǵan. Garmondy erte tartyp, jaqsy oınaı bilgen soń qońyraýdaı syldyraǵan ádemi daýsyn qosady, súıtip garmonyna ábden jattyǵady, jasy 13-14 shamasyna kelgende-aq Maıra Kereký qalasyna belgili ánshi qyz, oıyn-toı, shildehana, qynamendeniń kórki bola bastaıdy.

Bilemiz degen zamandastarynyń aıtýyna qaraǵanda Maıranyń ákesi bir jyly kúz aıynda kún kóris maqsatymen Baıan jármeńkesine baryp bórik tigedi, sheshesi qamzol tigedi. Maıranyń qulpyryp Turǵan kezi edi. Sol jármeńke kezinde Baıan qalasynyń saýdager baı noǵaıy Tomashev Ǵarıpan bir oıyn keshin istep, sonda Baıan, Kerekýdiń baı saýdagerleri, oqyǵansymaǵy jınalady, sol oıynǵa Maıra da keledi. Onda asa máshhúr bolmaǵan kezi. Biraq Maıranyń ánshi ekenin biletinderdiń suraýymen garmonyn alyp, án salady. Gúl shybyqtaı maıysqan sulý qyz sandýǵashtaı saırap, toty qustaı qubylyp án tógedi. Kerekýdiń burqyraǵan qumdy, tunjyraǵan tútindi qala úıiniń alasa qabyrǵasynda býlyqqan, maqaý kóshesine soǵylyp, boıyn jaza almaı júrgen erkindiktiń sandýǵashyn Baıannyń kók buıra qaraǵaıǵa bólengen sahara asqar shyńynyń aıasynda kúmis tabaqqa quıǵan shárbáttaı syldyr qaqqan Sabyndykóldiń móldir sýy asyra aspanǵa kóteredi. Maıranyń daýysyn jańa estigen halyq ánge uııdy. Esersoq qaltasyna sengen saýdager, shekpenniń túımesine máz bolǵan tóresymaqtar... ǵashyq bolady.

Bul jıynǵa ataqty Shorman tuqymynan shyqqan jas bolys Zarjan da keledi. Aýzynan jalyny shyqqan albyrt bolys ári kedeı, ári qorǵansyz shala qazaqtyń ánshi sulý qyzyn sán úshin toqaldyqqa almaqshy bolady. Paraqor Ulyq, jalpy etek atqa minerlerdiń qańqýy qan kókirek eser bolysty odan ári jeliktiredi. Biraq ońdy-solyn jańa tanyp kele jatqan ánshi qyz Zarjannyń sóz aıtqyzyp jibergen kisilerin qabyldamaı, keri qaıtarady. Ýálı men Qatıra qyzynyń erkine qol suqpaıdy. «Balanyń ózi biledi», deıdi. Bul sholjyń bolystyń namysyna tıedi.

...Ýálı, Qatıra, Maıra úsheýi shúńkildesip otyrǵan Kárimjan úıiniń kishkene bólmesi (bul Baıan qalasyndaǵy bir jataqtyń úıi) bir ińirde astan-kesten boldy. Qamshysyn bilegen qandy aýyz qanypezer shabarlar, aıtaqqa jelikken ıtteı úsh sorlyǵa sap ete tústi. Dármensiz ata-ana eńirep, jylap-syqtap qala berdi, jas Maıra bóri alyp qashqan laqtaı raqymsyz qara kúshtiń sheńgeline ilindi. Qara túndi qaq jarǵan ashshy daýys alýǵa kelgen qara júrektiń júregin jibite almady. Ýálı men Qatıranyń jylaǵan-syqtaǵanyn eshkim qulaǵyna ilgen joq. Sol jaqtan Maıra uzaq joq boldy.

Maırany ury-qaranyń uıasy bolǵan Efımniń sheshesi Masha kempirdiń sákisi jutty. Maıra jeti kúndeı sáki astynda tutqynda bolady. Maıranyń deregin bile almaı, jylaı -zarlaı Kerekýge qaıtqan jármeńkeshige erip Ýálı, Qatıra ketedi. Kóp-kórim ádemi Maıra, toty qustaı qubylǵan ánshi Maıra torǵa túsken torǵaıdaı shyryldap, qara júrek ozbyr bolys Zarjannyń tuıaǵyna iligip, Aqkelin ózeninen biraq shyǵady.

Zarjannyń aldyna shyǵyp, mynaýyń teris dep aıtyp kórmegen «Shórekemniń bekzada» urpaǵy kórine eshnárse deı almaıdy. Biraq Shorman tuqymynyń burynǵy saltyna qaıshy aýyz toltyryp aıtar tórkini joq, tórdi toltyryp bezenter jasaýy joq, kókten túskendeı oıda-joqta ǵaıyptan paıda bolǵandaı kedeı shala qazaq kekireıgen tik aıaq qyzyna tóbe shashtary tik turady. Bastyǵy Sádýaqas (Sáken) aqsaqal bolyp, bul bizdiń tuqymǵa laıyq emes, bir sıqyrmen bolǵan áńgime dep, kelmeı jatyp neshe túrli ósek taratady. Zarjannyń báıbishesi kelgennen-aq kirpideı jıyrylady. Zarjannan qoryqqannan ǵana kórineý eshnárse isteı almaıdy.

Ári yqtıarsyz kelgen, ári aqsúıek Shorman tuqymynyń shýyldaǵan qańqýyna túsken Maıra qapalaqtyń qara túnegine shomady. Biraq túsken tory myqty, ony úzip shyǵý qoldan kelmeıdi. Barar jer, basar taýy joq, kóziniń jasyn, kókireginiń sherin ózinen basqa uǵar kisi tappaıdy. Onyń júdegen janyn, ólýsiregen boıyn kóteretin qýaty — jan serigi áni, garmony bolady. Ol Shorman aýylynyń sasyq menmendigine ánin qarý qylady. Kókiregin kernegen sherdi garmonynyń únimen kúńirentip syrtqa shyǵarady.

Maıranyń shashbaýyn kótergendik emes, óziniń eki aýyl bolǵanyn maqtan etý úshin Zarjan Maırany boıdaq malyna ıe etip Bólek aýyl qondyrady. Maıraǵa bul biraz tynys bolady. Ybyraıdyń Jarynyń qyzy kók daýyl báıbisheniń qysymynan shyǵyp, óz qoly óz aýzyna jetkendeı. Ózgesin bylaı qoıǵanda, garmony men ánine azdap ta bolsa erkindik tıedi. Ómirdiń basqa órisi tarylǵannan qansha oılanyp bulqynǵanmen, endi bosanyp ketý qolynan kelmeıtinin uǵynǵan Maıra qaıratqa minedi. Aýzy alty qarys kúndestiń ańdyǵan-baqqan ósegine, baı aýylynyń byqsyǵan sasyq ádet-ǵurpyna qarsy turady. Aıýdaı alysady. Ári tildi, ári óńdi, ózi isti, ánshi, garmonshy Maıra Zarjanǵa aıtqanyn istetin dárejege jetedi.

Zarjannyń aldynda bedeldi bolýy Maıranyń Shormannyń basqa tuqymyn jalyndaı sharpyp órteıdi. Olar neshe túrli qaýeset taratady.

«Oıbaı, bul adam emes eken, «jýha» jylan. Kúndiz adam, túnde el uıyqtaǵanda jylan bolady eken, pálenshe-túgensheler kóripti» dep, shyn ǵyp móldiretedi. Ázderiniń taratqan ósegin shyndyqqa aınaldyrý úshin Maıranyń halyq súıgen jaıdary minezin, súıekke bitken serilik, boıyna bitken ánshilik qasıetin kirletý, halyqqa jeksuryn etip kórsetý úshin ot aýyzdy, oraq tildi ózderiniń jaldamaly ósekshileriniń aýyzdyǵyn alady. Oıdan shyǵaryp ótirik aıtqyzady.

«Maıra túnde sham sóndirmeı uıyqtaıdy eken, eger sham sónse, talyp, esin bilmeıdi, óıtkeni sham sónse, oǵan jylan reńdi peri keledi eken. Ásirese ol Zarjan kelip qonǵan kúni shamyn sóndirmeıdi» dep ósek taratady. Osyny estip Maıra úıiniń jumysyndaǵy bir áıelge Zarjannyń báıbishesi kóp aqy berip, Zarjan kelip qonǵan kúni shamdy sóndirtedi. «Bir ýaqytta Zarjan oıanypty, súıtse, úıdiń ishi jap-jaryq, esikten tórge deıin órip júrgen jylan jarq-jurq etip oınaıdy. Shoshyp ketip Maırany oıatsa, Maıra oıanbaıdy. Tipti dybys bermeıdi. Sonda Zarjan da talypty-mys, álden ýaqytta esin jısa, tań atqan eken, úıde jylan joq. Maıra óziniń basyn súıep otyr eken, Zarjan sodan shoshynyp aýrý bolypty. Biraq óltirip jiberedi dep Maıraǵa aıtýǵa qorqypty. Zarjannyń búkil Shorman bolyp jabylǵanda da Maırany tastamaýy osydan eken», degen neshe túrli ósek taǵy taraıdy. Biraq bul esekter órkókirek, jaýyna jasymaıtyn Maırany kemitpeıdi, qaıta ol órleı túsedi.

Óz bıligi keletin dúnıeni muqtaj adamdarǵa berip, qolynan kelgen kómegin aıamaıdy.

Maıra Zarjanmen birneshe jyl otasady, biraq bala kótermeıdi. Baıdyń aýly onyń ózin birneshe saqqa júgirtedi. Maırany ol ósek te jasytpaıdy, ol onan saıyn serigi garmonyn tartyp, kóńil ashar ánin ańyratyp, ózin-ózi sergitip, jubatyp, qapastaǵy ómirine qaırat beredi.

Osy jerde Maıranyń sol bir kózderinde keıbir erekshe minezin esine alǵan Asfandıar qart aıtqan bir áńgimesin keltireıin. Asfandıar sózin jeliksiz aıtatyn, shynshyl, oqyǵan-bilgeni óte kóp, bir shejire adam bolatyn. Bir keshkilikte opera teatrynyń janynda jasandy kólshikter jaǵasynda otyrǵanda, sý jáıinen sóz qozǵalyp, osy bir áńgimeni aıtqan edi.

— Ol kezde Semeıdegi qalalyq mektepte oqyp júrgem. Sol jyly jazda aýylǵa keldim. Aýyl Qarakóldiń jaǵasyna aınala qonyp, jaılaý jazy shalqyp otyr eken. Qalanyń shań borap, tas pen qumy esilip jatqan kóshesinen kók shalǵynǵa kelip kósile júrgen erekshe ózgeris qoı. Osy bir sáýletti kúnderdiń birinde qystaı qalada bolyp, el saǵynǵan kóńilmen aýyldardy aralaǵym keldi. Meniń qıalymdy tylsymmen bilip otyrǵandaı Zarjan aýyly bir tamasha májiliske daıyndalyp jatyr eken. Osy jaılaýda bas qosqanda jasalatyn dástúrli májilisti Zarjan Maıranyń aýylynda ótkizetin bolypty. Sol májiliske Sáken aǵaıdy Zarjannyń ózi kelip shaqyrǵan eken. Soǵan barǵaly otyrǵan ústine men qaladan keldim. Sáken aǵaı:

— Asfandıar, kele qalǵanyń jaqsy boldy. Erteń Zarjan aǵańnyń, ana ánshi jeńgeńniń aýylyna baramyz, — dep meni óleńdetip qoıdy. Ári el saǵynyp, ári án saǵynyp kelgen men qýanyp kettim. Erteńine Zarjan aýylyna Sáken aǵaı bastaǵan top bolyp kelip jettik. Qurmetpen qarsy aldy.

Ondaı úlkender bas qosyp, áńgime aıtysyp otyrǵan jer tártipti, ınabatty bolady ǵoı, tipti kóńildi bolady. Maıra shaı dastarqanyn jasap, qymyz tostaǵandaryn tártiptep qoıdy, sylqym syndar sıpatymen kishilik qyzmet istep júr. Ana Sáken aǵa otyrǵanda Maıraǵa eshkim de syrnaı tart deı almady.

Áńgime bir kezde Qarakóldiń betinde júzgen qaz ben úırekke, shaǵala men birqazanǵa kóship, Sáken aqsaqaldyń qyrandary sóz boldy. Osy májilis ishinde Zarjannyń tilmáshi oryssha oqyǵan Nurjanov Ábish degen kisi Sáken aǵaıǵa:

— Sáken aǵa, sizdiń ana tuıǵynyńyz kúnine qansha qus alady. Myna Qarakóldiń qusyn bir qyrǵyzbaısyz ba? — dep ázildeı suraq qoıdy. Ábishtiń bóspe minezin aqyryndap ájýalaıtyn Sáken aǵaı:

— Ábish-aý, sen ári oryssha semınarıa bitirgen, ári osy Arqada týyp ósken sahara azamatysyń, keıde balasha sóıleıtiniń qalaı. Aldymen qaı qyrannyń qaı kezde qusqa salynatynyn bilip almaısyń ba. Tuıǵyn degen qus eki tuqymnan bolady. «Myrza tuıǵyn», «Qul tuıǵyn» dep ataıdy. Myrza tuıǵyn degeni birer qus alyp, sonyń qany qaýyrsynyna tıse qaıtadan qusqa ushpaı otyryp qalady. Al qul tuıǵyn ondaı qan tıgendi elemeıdi. Kúıinde bolsa kúnine birneshe qus alady. Kóbinese tuıǵyndar úırekke ońtaıly. Qazǵa soqtyǵa bermeıdi. Meniń ana tuıǵynym myrza tuıǵyn. Ol qusty kóp ala bermeıdi. Jáne esińde bolsyn, úırek, qazdyń balapan ushyrar kezinde eshbir qusbegi qyranyn qyryq kún shildede qusqa salmaıdy, — dep qyran qustar jaıly qusbegilik keńes aıtty. Taǵy da Ábish qarap otyra almaı:

— Sáken aǵa, osy otyrǵan jurt, sizdiń ruqsatyńyz bolsa, Maıranyń ánin tyńdaǵysy kelip otyr. Myna otyrǵan móldiregen jastar mynadaı ásem kúnde ánnen áser alsyn da. Osyny suraımyz. Siz ruqsat etseńiz, Maırajan garmonyn sańqyldatady ǵoı, — dep sýyryla sóıledi. Sáken aǵa án, ádebıet degen halyq ónerine jastardyń oqýǵa degen yntasyn erekshe qýattaıtyn kisi edi:

— Ánge, ónerge kim qarsy bolady. Ábish, sen meni jastardyń óner-saýyǵyna qarsy kisi dep oılaısyń ba? Tek áýeıilik, daraqylyq bolmasyn deıtinim bar. Maırajan ımenbeı-aq ánin shyrqasyn, tyńdaldyq, — dep, ajarly qabaqpen Zarjan aǵaıǵa qarady. Zarjan Sáken aǵanyń «áýeıilik, daraqylyq bolmasyn» degen sózin eskere, Maıraǵa qarap:

— Sáken aǵa aıtqandaı, án áýeıilik lebi emes, adam janynyń áserli sezimin oıatar ekenin kórsete bir shyrqa. Uıalma. Myna Ábishtiń bóspeliginiń arqasynda aǵanyń ruqsaty boldy ǵoı, — dedi. Maıra sypaıy syzylǵan kerbez de kelisti qozǵalysymen garmonyn alyp, ánin shyrqady. Sondaı ásem shyrqady. Jazdyń jaınaǵan osy bir kúninde Qarakóldiń shalqyǵan aıdynynyń yǵyndaǵy shalǵynǵa bólengen aýyl atyraby ánge bólendi. Biz ándi qumarta tyńdap, Sáken aǵanyń óńine kóz júgirtemiz. Ol kisi Maıranyń ánin onsha unata bermeıdi deıtin aýyl ishinde ósek te bar-dy. Sáken aǵa ándi unatyp, ózi birer ándi qalap aıtqyzady, — dep Asfandıar áńgimelep edi.

Maıra óziniń shyrqaǵan, asqaqtaı aǵyndata aıtatyn áninen Bólek, sol kúndegi bostandyqqa qoly jetpegen, mal men shaldyń qurbandyǵy bolǵan qazaq qyzdarynyń ánin kóbirek aıtatyn bolady. Ásirese onyń jaqyn kórip aıtatyny Zulqıanyń áni-di. Eriksiz malǵa satylyp, shalǵa barǵan Zulqıanyń áni onyń ishki sherine em bolǵandaı jaraly janyn sergitedi.

Qyzy edim men Zulqıa Ospan baıdyń
Qolynda Ábilqasym bolysnaıdyń.
Taqsyr-aý mızamyńa múmkin bolsa
Aldyńnan kishilikpen jol suraımyn, —

degen Zulqıanyń zarly-jalynyshty óleńin aıtyp óksigin basady. Maıranyń ásirese arman etetini týysta bitken óneriniń óristemegeni, halyqtyń kókeıine qonyp, qulaǵyna jaqqan ádemi áni Shorman aýylynyń túkpirinde byqsyp sóngen shoqtaı óshkeni bolady.

Zarjan kirne bolyp aýyrady. Qazaqtyń kirne degeni soqyr ishek. Muny ósekshi aýyl Maıra Zarjannyń basyn aınaldyryp, «jady» qylypty, qaımaqqa aralastyryp tyrnaǵyn beripti, sol baryp qarnyna qadalyp mıyna shaýypty dep ósekti burynǵydan da sýdaı sapyrady. Biraq Zarjannyń aýrýy, kádýilgi soqyr ishek, tek operasıamen jazylatyn aýrý.

Shorman aýylyna kúıeýshilep kelip júrgen oqyǵan jigittiń keńesimen Zarjan Ombyǵa operasıaǵa júretin bolady. Sádýaqas ózi bas bolyp alyp barǵysy keledi de, Zarjandy kútýge ári oryssha til biletin Maırany ertpekshi bolady. Bul jerde Maıraǵa sezdirmeı Shorman tuqymy surqıa qýlyq oılaıdy. Onysy Zarjan jazylsyn, ólsin, áıteýir Maıradan qutylý, Kerekýge aparyp tastap ketý bolady.

Zarjan operasıadan shyǵady, biraq dárigerdiń operasıadan keıingi tapsyrmalaryn oryndamaı operasıanyń orny jyrtylyp, qaıta aýyryp Ombyda óledi. Shorman aýylynan barǵandar Ombydan qaıtqanda Maırany Kerekýge qańǵyrtyp, jalańash tastap ketedi.

Maıra buǵan bir jaǵynan qorlansa, ekinshi jaǵynan qýanady. Óıtkeni Shorman aýylynyń shýyldaǵan óseginen, janyn jegen qańqýynan, qorlaýynan qutylady. Bul kezde Maıranyń ákesi ólgen, sheshesiniń qolyna keledi. Maıra ánine erkindik alyp, Kereký qalasynyń dýmany bolady.

Maıra boıyndaǵy ónerin óristetýge erkindik alady. Bir ǵana qazaq áni emes, ol noǵaısha da, oryssha da jaqsy aıtatyn-dy.

Kereký qalasynyń noǵaı, qazaǵy Maıranyń ánin óte súısinip tyńdaıdy. Oıyn-saýyqty ańsaǵan halyq asqan ánshini tanı biledi. Bul kezde Maıranyń ózi shyǵarǵan ataqty áni halyqqa jaıylyp, at aıdaǵan júkshi, kásip izdegen jumysshy, kún uzyn sarylyp qoı artyndaǵy qoıshy Maıranyń ánin birinen-biri qaǵyp alyp úırenedi. Elden elge án qydyryp, alystaǵy aýyldarǵa barady.

Maıranyń áni keme matrostarymen ilesip Semeıge keledi. Seri júrekten serpindeı shyqqan ekpindi ánniń magnıti Semeı bozbalasynyń júregin esitkennen-aq ózine tartady. Ánin estip, ózin kórýge san bozbala qumartady. Osy kezde Jańa Semeıdiń Turǵyn jataǵy ári oryssha oqyǵan, ári seri Ábilmájin Kerekýde Maıramen tanysady. Erge er, serge ser, biri ánshi, biri palýan birin-biri súıedi, Maıra oǵan erip Semeıge keledi.

Buryn atyn estip, ánin aýyzynan estýge qumartqan Semeı halqy Maırany óz kózderimen kóredi. Ádemi ánge sýsyndaıdy. Bul 1918 jyldyń ishi, Semeı qalasy alash Ultshyldary men Kolchak, Annenkov jendetteriniń qolynda bolady. Kúresse jyǵatyn, kedeımin dep keýdesin bastyrmaıtyn Ábilmájin baı balalaryn taǵy bir tabanyna salady, óıtkeni ataǵy jer jarǵan ári sulý, ári ánshi, ómirdiń gúlindeı Maırany alyp keledi.

«Maırany aldap ákelipti, baımyn dep ótirik aıtyp nandyrypty, Maıra buzylyp ketkeli jatyr», dep neshe túrli ósek jaıady. Qalaıda Maırany Ábilmájinnen aıyrýdyń áreketin isteıdi. Biraq istiń shyny olaı bolmaıdy. Serilikti, erlikti, dýmandy súıgen Maıra jany seri er jigitti shyn súıedi, onyń kedeı ekenin kóre turyp kelgenin óleńmen aıtyp, ósekshilerge, qaltasyn buldaǵan baı balalaryna óleńmen jaýap beredi:

Ár istiń aqyrynda sabyr jaqsy, Paıdasyz jıǵan maldan qadir jaqsy. Jigittik bir atyńdy shyǵarmasań Júrgenshe óıtip tiri qabir jaqsy.

Kerekýden sheshesin kóshirip ákeledi. Maıra bul kelgen kezinde ataqty Ámiremen kezdesip tanysady. Kereký, Semeıdiń eki bulbuly daýysyn bir jerden qosyp shyǵarady. Talaı májiliste qatar otyryp, eki júırik úzeńgi qaǵysyp jarysady. Maıra bir ǵana Ámire emes, Almaǵambetke de kezdesedi (Abaıdyń ánshisi). Buryn ózi estimegen Abaıdyń neshe túrli ánderin estip, Almaǵambetten úırenedi.

Án ajalǵa ara turdy. Aqtardyń jendetine arqa súıegen qala baılarynyń balalary úıine bólshevıkti tyqty dep Ábilmájindi aqtarǵa kórsetedi. Ábilmájindi ustaýǵa, úıin tintýge aqtar kelgende kúıeýin jáne Ekibastuzdan kelgen bir bólshevıkti Maıra qoraǵa tyǵyp, ózi aqtar kele jatqanda garmondy alyp eshnárse bilmegen kisi bolyp án salyp otyrady. Tintýge kelgender kelinshek garmonmen quıqyljytyp aıtqan ásem ándi esitken soń esi shyǵyp, ánge aldanyp, ózderiniń kelgen jumysyn umytady. Bular ánge aldanyp otyrǵanda Ábilmájin qasyndaǵy jumysshyny alyp qashyp shyǵady. Basqa bir jerge baryp tyǵylady. Sóıtip, Maıra tapqyrlyq ójettigimen, ásem ánimen eriniń, ári bir bólshevıktiń ómirin saqtap qalady.

Asyqtyń arasyn, qosaqtyń qoınyn ańdıtyn sumyraı ósek kimniń arasyna jik salmaǵan. Azǵan adamnyń azǵyn dástúrli qaı tatýdy aıyrmaǵan. «Aýmas kóńil, aınymas júrek joq» dep adam balasyn opasyzdyqqa azǵyrǵan azǵyn aýyzdan shyqqan azǵyn naqyl, sumdyker surqıa ómir Ábilmájin men Maıranyń arasyna da jik saldy. Alash qalasynyń sol kúndegi azǵyn qoǵamy ekeýin aıyrady, sheshesi Semeı qalasynda qaıtys bolyp, Maıra týǵan jeri Kerekýge jalǵyz qaıtady. «Dos tuttym, boldym jaqyn, sońyna erdim, basqadan seni ózgeshe artyq kórdim», degen eki jol óleńi arqyly aýyr kúnderde «azamat edi» dep eteginen ustaǵan bir qarlyǵashqa yqtasyn bola almaǵan jigitke degen ekpesin de, ony máńgi ańsap óter armanyn da jetkizgen. Bul Maıranyń «Baqsha» degen óleńiniń shyǵýyna negiz bolǵan.

Bul kezde Sovet ókimeti de ornaıdy. Maıra buryn estimegen Abaıdyń Evropa órnegimen jasalyp shyqqan klasıkalyq ánderin Abaıdyń ánshisi Almaǵambetten aýyz eki estip, úırenedi. Ámireden de kóp án úırenedi. Kerekýge Maıranyń qaıtyp kelýi Kereký qalasyn asa qýantady. Maıramen erip Semeıden jaqsy ánderi keledi. Kereký halqy buryn estimegen Abaıdyń ánimen tanysady.

Maıranyń Kerekýge kelgen kezi Kolchak bandalary Qyzyl Armıanyń soqqysyna ushyrap, josyla qashyp jatqan, jergilikti Sovdep uıymdarynyń úkimet bıligin qolyna ala bastaǵan kezi edi.

Kóp uzamaı-aq revolúsıalyq uıymdar bılikti qolǵa alady da qala eńbekshileri jańa dáýir, teńdik, bostandyq keńistigine erkindeı kiredi. Revolúsıa rýhynan nár alǵan jergilikti jastar uıymdary oıyn-saýyq keshterin uıymdastyryp dúrbeleń, alasapyran ústinde jabyǵyp qalǵan qala halqynyń kóńilin kóterý, revolúsıa urandaryndaǵy án-kúı, óleń, áńgimeler nasıhatyn óristetý kezeńi bastalady. Osy bastamaǵa jergilikti eńbekshi qaýymnyń jetekshileri ózderiniń ónerpaz jerlesterin sahnasyna shaqyrady.

Osy bir alǵashqy óner qarlyǵashtarynyń uıasyn ornatyp, bastaýshy toby qurylǵanda aldymen án bulbuly Maıra shaqyrylady. Kópten saǵynyp oralǵan jáne óziniń týyp ósken qalasynyń jurtshylyǵymen dıdarlasyp, Semeıden alyp qaıtqan jańa ánderin shyrqaýdy arman etip júrgen Maıraǵa bul úlken qýanysh bolady. Maıra keshti Abaıdyń «Kózimniń qarasy» ánimen ashty. Maıranyń óz ánin kópten estimeı ańsaǵan kórermender:

— Maıranyń óz ánin saǵyndyq, sony da aıtsa eken, — dep qolqalaıdy. Kópshiliktiń ol tilegi de oryndalady. Maıra óziniń ánin burynǵysynan da sándeı, qubylta aıtady. Árbir atyraptan kelgen ánshiler de ózderiniń ónerin kórsetip, saýyq kesh sondaı kóńildi ótedi.

Ánshi Maıra, bulbul Maıra atanyp halqyn osylaısha ánimen jadyratyp júrgende 1925 jyly Ombydan Pavlodar qalasyna Qajymuqan kelip túsedi. Aldyn ala habarlanbasa da Kereký qalasy alypty qurmettep, qarsy alyp, qonaq úıine túsirip, qonaqjaılylyq yqylas kórsetedi.

Qajymuqannyń kelgen betinde surastyrǵany Maıra bolady. Balýannyń aıtýymen qala azamattary Maıraǵa habarlap, Qajymuqan jatqan qonaq úıge alyp keledi. Buryn ana jylǵy Semeı qalasyna kelgende kórgeni bar, tanystyq izetpen ekeýi qýanysa kezdesedi.

Qajymuqannyń bul jolǵy bet alysy Semeı gýbatkomynyń shaqyrýymen Qoıandy jármeńkesiniń 1925 jylǵy qaıta jańadan ashylý merekesine qatynasyp, Arqa eline alyp kúshin kórsetý bolady. Osy jolyna Maırany da ala barýdy oılap, ádeıi kelip túskenin aıtady.

...Maıranyń atyn estip, ánin úırenip, aıtýshysyn ańsap júrgen Arqa ánshileri, án qumar tyńdaýshylary Maıranyń ánin óz aýzynan tyńdady. Ádemi únmen aryndap kelip aıaqtap, salmaqpen bastalatyn sergý seri ándi shyǵarǵan bulbulyn jurt óz kózimen kóredi. Osy keshte aqqan seldeı tasqyndaǵan asqan aqyn Isa óleńin de jármeńke eli tuńǵysh tyńdady. Asqaqtaǵan ánshi, aǵyl-tegil aqtarylǵan aqyn Isa, adam alyby Qajymuqan, ánshi Maıra til qospaı kelip oıda joqtan tize qosyp, eldi aýzyna qaratty. Osy keshten bastap jármeńke eline ańyz bolǵan Isa menen Qajymuqan, Maıra edi. Osy bir júırikterdiń ónerine órnek qosqandaı Omar, Zárýbaı, Qalıbekter alýan túrli ázilderimen aınalasyna sahna ashyp, halyqty san kúlkige bóledi.

Maıranyń sol jármeńkede tyńnan shyrqap, el kómeıin uıytqan «Dala» degen jańa áni edi. Jármeńke eliniń án áserinen ańǵarary bar jastary osy ándi aýyldaryna ala ketti. Mine, Maıra Sovet keńshiliginiń erkindiginen bostandyq dúnıesinde osylaısha bir qulash sermedi. Maıra bul jármeńkede bir ǵana joǵaryda aıtylǵan bir kúndik ashyq sahnadaǵy oıyn emes, halyq qalaýymen áldeneshe konsert berdi. Onda bir ǵana qazaq ánderi emes, tatarsha, oryssha ánderdi aıtty.

Osydan bylaı Maıra halyqtyń oıyna qonǵan, júregine jyly súıikti ánshisi bolyp ketti. Maıra sol Qoıandy jármeńkesinen qaıtqan soń Kereký halqynyń qalaýymen ara-tura saýyq keshterine qatysyp júrdi. Biraq, sonaý bir jyldardyń keýdede qaldyrǵan zardaby ánshi densaýlyǵyn nasharlatty. Boıǵa sińisti demigý kúsheıe túsip, Maıra óziniń syrqatyn Semeı baryp, sondaǵy belgili dárigerlerge kórsetpekshi bolyp Semeıge júrip ketti.

... «Lenıngrad» kemesi Kereký qalasynan shyǵyp Ertisti órlep júzip keledi. Jolaýshylardyń kóptigi sonshalyq, bireýdi izdep tabý qıyn. Biraq bulbuldyń únin, sheshenniń tilin eshbir tuńǵıyq baýyryna basa almaıdy. Kemeniń úshinshi klasynda otyrǵan bir áıel garmonyn ańyrata serpip án salady. Án Ertistiń ekpindi aǵynyna tolǵana qarsy júzgen kemeniń júrisindeı órlene-órshı bastaıdy, tolǵana tolqyp kelip tynady. Án búkil kemeniń ishin kernep, ańyrap syrtqa shyǵyp, Ertistiń aǵynyna ún qosqandaı oınaqtaıdy.

Tyńnan tanysý bar da, tyńnan estip tańyrqaý bar, tanysý úshin tabysý bar. Parohodtyń birinshi klasynda kele jatqan kesek deneli kekse kisi án dybysyna qulaǵyn tósep otyryp shyqqan jerine jetedi. Jón surap tanysady. Án salǵan Maıra, izdep tapqan kekse kisimiz kompozıtor Zataevıch edi. İzdegenge suraǵan degendeı, qazaq halqynyń án-kúıin úlken maqsat etip, ádeıi arnap atqa mingen adamnyń shańytyp izdegeni aldynan shyǵady.

Ári ánshi, ári kompozıtor Maıra Zataevıchtiń qolyna tıip, Semeı qalasyna jetkenshe ekeýi barlyq ýaqytty án jazý, án salýmen ótkizedi.

Osy joly Maıra Zataevıchke onnan astam ándi aıtyp otyryp jazdyrady. Árıne, onyń kópshiligi halyq ánderi. Biraq óz ánderin de tegisteı jazdyrǵan desedi. Sonaý bala kúninen garmonnyń qulaq kúıin quıqyljyta bastap, qulpyrta aıtatyn Maıranyń óz ánderine «Maıra», «Dala», Semeıde turǵan kezde aıtqan «Baqsha», shyqqan ýaqyty belgisizdeý «Qyzyl gúl», Zataevıch kezdeskende ózi aıtyp jazdyrǵan «Ertis» ánderi jatady.

Maıranyń ónerine súısingen Zataevıch ony keler jyly Moskvada ashylatyn halyq ónerpazdarynyń jıynyna shaqyrtpaq bolady. Biraq Maıra sol kezde syrqatqa shaldyǵyp, 1929 jyly Moskvada ótkizilgen sovettik shyǵys halyqtarynyń úlken konsertine habar kelgenmen bara almady.

Osydan kóp uzamaı-aq ómirden ógeılikti kóp kórgen ánshi Maıra, arý Maıra 32 jasynda dúnıe saldy.

Maıra óz janynan án shyǵarǵan kompozıtor, ári úırengen ánin kókeıge qondyra, tyńdaýshyny ózine uıyta, bir esitken kisi ekinshi esitkenshe qumartyp turatyn etip aıtatyn asa sheber ánshi bolǵan. Ónerdi shyn baǵasyna jetkize qadirleı biletin, ónerli adamnyń ónerin anyq óriske jetkizip, jańasyn jasartyp, halyq qazynasynyń qymbat murasyn baıyta beretin baqytty elimiz Maıra sıaqty ónerli qyzyn umytpaıdy, onyń asqaqtaǵan er kókirek ekpindi ánin janyndaı jaqsy kórip tyńdaıdy, aıtady. Maıranyń ónerli ójet obrazyn túri ulttyq, mazmuny sosıalısik enerimiz shyn maǵynasynda qasterleıdi.

---