InfoHub Logo

Sóıtip, meniń Túmen qalasyna kelgenime de biraz ýaqyt bolyp qaldy. Basynda qan sorpasy shyǵyp jatqan Batysqa jibermeı, Shyǵysqa attandyrǵany nesi dep kúdiktengen de edim. Biraq Túmende de qýanatyndaı eshteńe joq eken. Respýblıkanyń soltústigindegi qazaqtar «Túmen», «Túmen» — dep aýzynan tastamaýshy edi. Eki sóziniń birinde «Túmenge ketipti», «Túmennen kelipti», — dep otyratyndy. Sóıtken Túmeni úlken bir derevnádaı ǵana. Qalanyń bar baılyǵy — sazy men qalaǵa suǵyna kirgen qaraǵaıly ormany. Tas tóselmegen kósheleri attyly arba óte almaıtyn batpaq bolyp jatsa, kisi júretin trotýarlary birshama durys - qaraǵaı taqtaı tóselgen bolyp keledi eken. Durys degenim, árıne, jaı sóz. Jerden qarys súıem bıigirek túbir qazyqtarǵa shegelengen álgi taqtaılar ámanda kútimdi, kúnde qadaǵalap otyrýdy qajet etetin bolsa kerek. Soǵys zardaby ma, álde qaı kezde bolsyn boıymyzǵa úıir qulyqsyzdyq, quntsyzdyq pa, shegesi bosaǵan, ne bolmasa synyp, shirip túsken taqtaılarmen júrý ońaıǵa túse bermeıdi. Shegesi bosaǵan taqtaılardyń bir basyn bassań, ekinshi basy sartyldap, qopańdap ketedi. Ondaı jerlerde qyl kópirden ótkendeı eki qolyń erbeńdep, qalaı qýlamaýdyń amalyn qarastyrasyń. Synǵan jerlerge aıaǵyn tyǵyp alyp, jyǵylyp jatatyndar da tabylady. Keıde soraıǵan shegelerge tabanyn qadap alyp, shoınańdap qalatyndar da az emes.

Men, mine, osy Túmen qalasynda ásker qataryndamyn... Biraq soldat gımnasterkasyn kıdik degen atymyz ǵana. Ertemen turyp, birer saǵat qala syrtynda júgirip jattyqqanymyz bolmasa, qalǵan ýaqytymyz qara jumyspen ótedi. Osy Túmen qalasyn búıirlep aǵatyn mol sýly Týra ózeni bar. Sol ózenniń ústi aǵyzyp ákelingen bórenelerge toly. Sony jaǵaǵa shyǵaramyz da, aralaımyz. Taqtaı tilemiz. Soǵys kezinde qylshyldaǵan jigitterdi qolyna myltyq berip jaýǵa nege jibermeıdi, myna taqtaı tildirgeni nesi degenderge, komandır jaýaby bireý-aq: «Bul jumys - maıdanǵa barǵanmen teń. Óıtkeni osy bórenelerden soǵys samoletteriniń qańqasy jasalady. Taqtaılardy kóbirek tilsek, samoletter de kóbeıetin bolady. Samolet kóbeıse, fashıserge soqqy da kúsheıe túsedi». Osy jaýapty medeý etemiz de, bórene aralaýǵa jumyla kirisemiz.

Óstip kúnder ótip jatty. Meniń qasymda Sádýaqas deıtin eresek bir jigit bar. Dálirek aıtqanda, ol meniń qasymda emes, qaıta men osy bir eńsegeı boıly qaıyrymdy jigittiń qasyndamyn. Jasy da úlken, kórgeni de kóp Sádýaqas meni sary aýyz balapan kóredi de, qamqorlyǵyna ala júredi. Sapta qatar turamyz. Kazarmaǵa da birge kelemiz. Jatar jerimiz de irgeles. Asqanada da bir stoldyń basynda otyramyz. Onyń ústine elden kelgen sálem-saýqattar da bólinbeı ortaǵa túsedi. Negizinde aq kóńil, ashyq qol, meıiri mol Sákeń: «Qarnyń ashyp qalmasyn, iship al, aıaǵyń tońyp qalmasyn, shulǵaýyńdy jaıyp jatýdy umytpa», — dep júrgeni únemi.

Sádýaqasty qansha úlken desem de, áli otyzǵa da kelmegen jigit shaǵy ǵoı. Úılengenine de kóp bolmaǵan. Qol bos kezde, sol, qumary tarqamaı aýylda qalǵan jaryn, qyzyǵy basylmaı jórgekte qalǵan balasyn oılaıdy. Yńyrsyp án salady. Aıtatyny kádýilgi — «Qamajaı». Biraq osy kúngi qulaqqa sińip ketken úırenshikti jeńil de shapshań aıtylatyn, jelikpe sezimge toly Qamajaı emes, ózgeshe zarly, muńǵa toly Qamajaı:

Basynda Qamajaıdyń bir tal úki,

Aıyrylyp Qamajaıdan boldym kúlki.

Aıyrylyp Qamajaıdan júrgenimde

Keledi qaı jerimnen oıyn-kúlki.

Ahaý, halylaıym, lılılaıym,

Qamajaı, qaldyń keıin, sáýletaıym.

Qolynda Qamajaıdyń altyn júzik,

Qamajaı otyr ma eken kózin súzip

Kórmese jarty saǵat tura almaýshy edi,

Apyraı, keter me eken kúder úzip, kúder úzip, —

degen joldardy Sádýaqas ádemi maıda daýsymen sonshalyqty sozyp aıtqanda, júregindi sýyryp ala jazdaıdy. Oryndalmaı qalǵan arman men tarqamaı qalǵan ystyq qumarlyqty, gúli ashylmaǵan jalqyn mahabbattyń zary men qyrshyn jastyqtyń neǵaıbyl bolashaǵyn sezinesiń Sádýaqastyń Qamajaıynan. Án aıtylyp bolǵan soń Sádýaqas kúrsinip alady. Men bolsam, tilim baılanyp kópke deıin úndeı almaı otyramyn.

— Ǵashyqtyń derti kıyn dert. Sen áli jassyń, bile bermeısiń ǵoı, — dep qoıady Sádýaqas.

«Bilem» dep men talaspaımyn. Sóıtse de elde qalǵan qara tory, kúlim kóz bir qyz kóz aldymda kóleńdeı beredi. Men onymen tipti ashylyp sóılesken de emespin. Biletinim -kórshi aýyl «Aıtýardaǵy» Qalı degenniń qyzy. Aty - Saqysh, kóshpeli halyq sotynda hatshy. Al men bolsam, sol sottyń osy ózimizdiń aýyldaǵy halyq bıimin. Kóshpeli sot bizdiń elge jıi keledi. Men Saqyshpen jıi kezdesemin. Obaly neshik, ol menimen jónsiz ázildesip te kórgen emes. Qaratyp alaıyn, kóńilin tabaıyn deýden de aýlaq. Sóıtse de qyzdyń ashań da suńǵaq kelgen qulyn múshesi men atjaqty, meńsiz qara tory keıpinde, áldeqalaı syǵyraıa qaraǵansyǵanymen únemi kúlimdep turatyn moıyl qara kózinde, sondaı bir, saıtan sulýlyq, tartymdylyq baryn baıqaımyn. Saqysh ámanda maǵan qarap otyrady. Uıatsyzdyq tanytyp tesile, ólip-óship qaramaıdy. Eleýsiz otyryp, urlana qaraıdy. Sondaıda men bir túrli, qyzyq bir kúıge túsemin qyz kóńiliniń hoshyn sezinip maqtanamyn ǵoı deımin. Sonymen qatar bireý-mireý sezip qalyp, keleke etip júrmes pe eken dep qypyldap, qolaısyzdanatyn da túrim bar. Degenmen ıbaly qyz sezimi qaıtse de tereńde. Kóńilinde ne baryn basqalar túgil meniń ózime de sezdirtpeýge tyrysady. Ony oqta-tekte men qarap qalǵanymda kózin aýdaryp áketetininen, sóıtip eshteńeni bilmegensı qalatynynan baıqaımyn.

Ekeý ara jan bilmeıtin syrymyzdyń bary da, jaıy da osy.

Mine, endi Túmen qalasynda armıa qatarynda júrip, Sádýaqas óz semásyn saǵynyp, ishqusa bolsa, men elden bólek Saqyshty oılap áýrelenemin. Kún aralatyp qulash-qulash hat jazam. Ol hattarym dástúrli sálem hattan góri áldebir pálsapalyq traktattarǵa kóbirek uqsap kete me qalaı. Túmenniń qaraǵaı ormanyn, Tura ózeniniń arnaly aǵysyn sýretteıtin bolsam kerek. Mahabbat jaıly, jastyq, kárilik jaıly, ómirdiń ótip ketetindigi jaıly túıindeýlerim ózimshe bir jana dúnıe. Men ashqan keremet jańalyq - aı, kún, aspan da, dúleı boran men qara nóser jańbyr da, esken jel, jymyńdaǵan juldyzdar da sóz bolyp jatady. Bórene aralap júrsem de, joq nárseden romantıka izdeımin. Joq jerde tabylatyn sol romantıkalyq oqıǵalardyń bas qaharmany, árıne, ózim bolyp kórinbekpin ǵoı. Obaly neshik, Saqysh hat aralatyp bolsa da jaýap berýden jalyqpaıdy.

— Jazǵandaryńyzdyń bárin birdeı túsine bermeımin. Sonda da hatyńyz kelgende qýanyp qalam, — dep bastaıdy da, aýyl-úı jaıyn, armıaǵa kimderdiń ketip, kimderdiń jaralanyp qaıtyp kelgenin táptishtep jazady. Men óz hatymda jalǵan romantıka qýalap jerge túspeı qoısam, Saqysh óz hatynda «Sizden» ári asa almaıdy. Áıteýir, dátke qýat, janǵa bir kezekti jaýabynda «záýde demalys alyp, elge kele qalsańyz, habarlasarsyz» dep te jazypty. Osy sózi bilgendeı bolyp shyqty. Men avgýst aıynyń orta kezinde tártiptiligim, elgezektigim, jumysty jaqsy istegenim úshin jıyrma kúnge demalys alyp, týǵan aýylyma keldim.

* * *

Qýanyshtyń úlkeni meniń jaqyn aǵalarym — Nurqan men Qarı armıadan oralypty. Ekeýi de jaraly. Birjola bosap kelgen. Nurqan da, Qarı da soǵystan buryn aýdandyq kólemde jaqsy - jaqsy qyzmet atqarǵan, aǵaıyn arasynda sondaı syıymdy, elge asa bedeldi jigitter. Ásirese Qarıdyń jóni bólek. Syrt kózge adýyndaý kóringenimen, Qarı ózgeniń qybyn taba biledi. Sóıte týra kimdi bolsyn óz degenine kóndirmeı qoımaıdy. Uryspaıdy, balaǵattamaıdy. Biraq qorasandaǵy qalǵan qıapatty kelbetin tiktep, kók saqınaly qońyr kózin týra qadap óktemdeý sóılegende: «Joq, onyń bolmaıdy», — dep bir adam qarsy kele almaıtyn-dy. Bir sózben aıtqanda, Qarı asa betti jigit. Nurqan da odan kem túspeıdi. Biraq ol óktem sóılemeıdi. Juqalap sóıleıdi. İlip-qaqpa ázilge sheber. Meniń taǵy bir aǵam bar. Aryqsha kelgen, uzyn boıly ádemi jigit — Myrzahmet. Myrzaǵańnyń qoly jumsaq. Soǵan oraı ózi de, sózi de jumsaq. Sheshen sóıleıdi. Biraq áldekimdi qaǵytyp, áldekimge tıe sóılegenin kórgen emen. Ózi sondaı qaıyrymdy. Elge qoǵam, aǵaıyn arasyndaǵy kıkiljiń birdemeler bolsa, sonyń tigisin jatqyzyp, jamap-jasqap júrgeni. Eshkimge bolmasyn demeıtin, keńdigi taǵy bar. Sol sebepti Myrzaǵańnyń Qarıdan da, Nurqannan da jóni bólek. Qarı men Nurqandy jurt yǵysyńqyraǵandyqtan syılasa, Myrzahmetti shyn syılaıdy.

Mine, men úıge kelip túskenimde osy aǵalarym qarsy aldy. Baıaǵy bir bólmeli aǵash úı. Úı ishi júdeý. Ákem baıǵus, men es bilgeli kolhozdyń qara taban eńbekqor torysy. Ógeı sheshem Beıis te sondaı momyn, beınetqordyń biri. Qaıda jumsasa da bet qaqpaıdy. Bara beredi. İste degendi isteı beredi. Biraq ol kezdegi aýylda tabys joq. Alty aı jaz, alty aı qys balyq kózdenip damyp, tynym tappaı jumys istep júrse de, tapqandary keı jyldary tamaǵymyzǵa da jetpeı qalady. Úı ishinin kóp torǵaılyǵy da sodan. Tósek-oryn, tósenish, kıim-keshek - bárinen de kónelik, jutańdyq seziledi. Biraq úı jutańdyǵyn elep jatqan eshkim joq. Áıteýir, ákemniń aldyna salǵan birdi-ekili qoı-eshkisi bar.

Sonyń biri kótere urylyp qazanǵa túsken. Bizdiń úı máre-sáre toı.

Dám ústinde áńgimeni Qarı bastady.

— Sháke, osy seniń ne oılaǵanyń bar? — dep ol mol denesimen meniń ákeme buryldy.

— Neni aıtasyń?

— Balań bolsa, demalysqa kelip jatyr. Úı jumysy áli kúnge, áne jasy kelip qalǵan Beıistiń moınynda. Kelin túsirý kerek.

— E, dalada jatqan bireý bar ma eken?

— Dalada jatpasa da tabamyz, — dep Qarı endi Nurqan men Myrzahmetke qarady.

Olar qostaǵandaı boldy. Meniń júregim lúp ete tústi. Albyrt shaqtyń bir mini -namysqoılyǵy, joq nárseden uıalyp, qysylyp júretindigi me deımin. Alǵashqy oı: mynandaı júdeý týratyn úıge mensinip qandaı kelin túspekshi?

— Ýaqyty tyǵyz emes pe balanyń? — dep ákem qarsylyq bildirgendeı boldy.

— Túk te tyǵyz emes. Voenkomatqa baryp taǵy bir on bes kún qostyryp alamyz, — dep Nurqan Myrzaǵańa buryldy.

— Táshenge habar salý kerek.

Táshen Myrzaǵańnyń dosy. Osy aýdanda prokýror. Asa bedeldi jigit. Ol kirisse, qaı istiń bolsa da tynaryna sene berýge bolady.

Meniń qyzyǵymdy qyzyqtaǵysy keldi me, áıteýir, Myrzaǵań da qarsy emes.

— Nesi bar, baramyz Táshenge, istettiremiz oǵan.

— Daıyndyq jaǵy... — dep kele jatyr edim, Qarı kıip ketti.

— Oı, ne daıyndyq kerek saǵan? Shákeń taǵy bir qoıyn soıady da, aǵaıyn-týǵandardyń basyn qosady. Batasyn alady. Áne, daıyndyq degen sol...

— Tósek-oryn, úı-jaıy...

Qarı ejireıe qarady:

— Óı, sen de bir aıtpaıtyndy aıtady ekensiń. Áıel úıińe kelmeıdi, saǵan keledi. «Erdi kebenek ishinde tany» degen maqaldyń bary ras.

Sózge Nurqan aralasty.

— Bas ekeý bolmaı, mal ekeý bolmaıdy. Qaıta osy úıdi túzep, tártipke keltiretin sol kelinniń ózi bolady. Tileýińdi tilep ornyńdy kútedi. Ári Beıis jeńgemizge qolqanattyǵy taǵy bar.

Myna áńgimeden keıin men oılanyp qaldym. Shynynda da, áıel alýdyń ne qıyndyǵy bolýshy edi, táıiri. Shapqylap baryp, shapqylap alyp qaıtasyń da. Eń bastysy, unata, súıe bilýinde ǵoı. Iá, solaı. Seni joqtatpaıdy. Ornyńdy basady.

Sheshem ógeı bolsa da, minezge baı, baısaldy, momyn kisi. Betinen qaqpaıdy. Sol sebepti, meniń bolashaq áıelime óz úıinde otyrdy ne, bizdiń úıde otyrdy ne, báribir emes pe.

Men osylaı tolǵandym. Úndemeı otyrǵanymdy keliskendigi dep túıdi me, áıteýir, aǵalarym «ana aýylda ananyń qyzy, myna aýylda mynanyń qyzy» — dep aýyzǵa iligip júrgen qyzdardy túgendeı bastady. Qyzyq, biriniń ákesi jaqsy bolsa, sheshesi jaman, ekinshisiniń keskini ádemi bolsa da, aıaǵy qısyq, úshinshisiniń aqyly mol bolsa da, óńsiz, áıteýir, aǵalarym bir-birimen kelise almaı kóp otyrdy. Bir kezde minezge synyq, kisi kóńilin aýlaýǵa júırik Myrzaǵań:

— Anany aıtyp, mynany aıtyp shatasyp otyrmyz manadan beri, balanyń óz kózdegeni de bolýy múmkin ǵoı, — dep maǵan qarady. Qarekeń men Nurekeń de «al, ıá?» degendeı surana otyryp qaldy.

Nege ekenin bilmeımin, men osy sátte alty alasy, bes beresi joq kúlim kóz Saqyshty esime aldym. Jumsaq maıda daýsymen:

«Anada hat jazyp, elge kelseń habarlas dep edim ǵoı. Kele kór!» — dep turǵandaı, osy daýystyń anyqtyǵy sondaı, tipti: «Kózdegenim bar. Ol Qalıdyń qyzy — Saqysh!» dep te qala jazdadym.

— Mynaý kúmiljı beredi. Soǵan qaraǵanda, kózdegeni bar bolǵany ǵoı, — dedi Qarı.

— Bar bolsa aıt, qysylma. Oılaǵanymyz seniń qamyń, — dedi Myrzaǵań.

— Atasań boldy, jerdiń túbinen bolsa da sýyryp alamyz, — dep qoıdy Nurqan aǵam.

Manadan beri qazan-oshaq jaǵynda kúıbeńdep júrgen apam baıǵus áńgimege qulaq túrdi bilem, beri jaqyndady. Óńi nurlanyp, maǵan álsin-áli qaraı beredi. Úı sharýashylyǵy bir óziniń moınynda, etek basty kúıbeńmen kúni ótip kele jatqanyn, jalǵyz ilikti ekenin bylaı qoıǵanda, kelin túsirý oǵan tańsyq sekildi. Óıtkeni, men osy úıdegi úsh uldyń úlkenimin. Shildehana demeseń, kelin túsirý, qyz uzatý qyzyqtary bul úıde buryn bolyp kórgen emes. Sol sebepti aǵalarymnyń myna qareketi apama bir túrli qyzyq kórine me qalaı. Sheshemniń áńgimege kóńil aýdarǵany áser saldy ma:

— Al, Beıis, sen ne deısiń? — dep surady Myrzaǵań, ejelgi jurt kóńilin aýlaǵysh minezine baǵyp.

Sheshem kóp sóılemeıtin kisi.

— Qyzy bar bolsa alsyn, — dep kúńk etti maǵan jymıa qarap.

Sheshem sózi qamshy boldy ma, nemene, men:

— Bar, — dep saldym.

— Al onyń kim? — dedi jutynyp otyrǵan aǵalarym.

— Myna kórshi aýyldaǵy Qalıdyń qyzy...

Aǵalarym shý ete tústi:

— Saqysh pa? Oıbaı-aý, neǵyp esimizge kelmegen manadan beri!

— Kórgendi jerden shyqqan ıbaly bala.

— Ákesi Qalı — el kisisi.

Sózge ákem aralasty.

— Á, Qalıdyń qyzy bolsa, teris emes.

Úsh aǵam janyp sala berdi.

— Al, Qarı, sen kolhoz predsedateline baryp, arbasymen qos kógin surap al.

— Al, Myrzahmet, sen Táshenge telefon soq. Búgin keshke osynda jetsin. Erteńgi sapardy aıt. Birge baratynyn túsindir.

Men kókeıkesti syrymdy aıtýyn aıtsam da, júregimdi toqtata almaımyn.

— Qyzym bar degende baılasqan ýádemiz bolǵan emes edi...

Qarı kıip ketti:

— Sen hat jazdyń ba?

— Jazyp edim...

— Ol jaýap qaıtardy ma?

— Qaıtaryp júretin edi... — deımin senimsizdeý túrmen.

— Endeshe nemenege byljyrap otyrsyń? Kolhoz predsedateliniń aıtýly qos kógin alamyz ba, alamyz. Aýdannyń mańdaı aldy qyzmetkeri prokýror Táshendi shaqyramyz ba, shaqyramyz. Men kim, Nurqan, Myrzahmet kim? Bile me, bizdi ol eldegiler? Biledi. Syılaı ma, bizdi? Syılaıdy. Olaı bolsa, sóz qysqa.

Aǵa sózi bultartpaıdy. Sondaı dáleldi. Shynynda da, meniki ne byljyraý osy! Betine jan kelmeıtin úsh aǵam bolsa, ol ol ma, olardyń aýdanda pildeı prokýror dosy bolsa, men kimnen kemmin? Eshkimnen de kem emespin. «Kúrish arqasynda kúrmek sý ishedi» degen emes pe. Atym belgisiz, tyndyrǵanym joq bolsa da mynadaı jolbarys aǵalarymnyń arqasynda qaıtip osal bolmaqpyn. Osyndaı aǵalar káne kimde bar? Eshkimde de joq. Olaı bolsa nemenege taıqaqsımyn. Nemeneden qorqamyn.El ishinde bedeldi, aty aımaqqa ketken aǵalarymdy alyp barsam, ákesinde ne es qalmaq? Saqyshtyń ózi qaıtip kónbeıdi? Múmkin emes kónbeýi. Nar táýekel...

Sonymen, aǵalarymnyń degeni boldy. Kolhoz predsedateliniń jelden júırik qos kógi kolhoz predsedateliniń ádemi kók arbasyna jegildi. Aýdannan prokýror Táshen shaqyryldy. Kelesi kúnniń tamyljyp turǵan erteńinde meniń tórt aǵam Qarı, Nurqan, Táshen, Myrzahmet bolyp qoraptyń tórine, al men — bolashaq kúıeý bala qoraptyń aldyńǵy quıryq baspasyna otyryp alyp, bolashaq kelinshegimniń aýlyna qaraı qara joldyń shańdaǵyn burqyratyp, josylta jóneldik-aı kelip...

* * *

Saqysh turatyn aýyl jan-jaǵy qalyń aǵash ósken yqtasyn alańǵa uzynnan-uzaq bir kóshe bolyp ornalasqan shaǵyn ǵana kolhoz bolatyn.

Dýyzdyǵymen alysqan eki kókti quıǵytyp, abalap shyqqan ıtterdi shýlatyp, esik-terezelerden qaraǵan aýyl adamdaryn tań-tamasha qaldyryp, qalyńdyq úıiniń aldyna kelip bir-aq toqtadyq.

Úıden júgirip bir bala, sodan keıin jasamys bir áıel shyqty. Zady, meniń bolashaq qaıyn enem osy kisi bolsa kerek.

— Qalı aqsaqal úıde me?

— Úıde. Túsińizder.

Qarı kılige sóıledi.

— Túspe deseńiz de túsemiz. Óıtkeni, at basyn ádeıi osy úıge tireımiz dep shyqqanbyz áý basta.

Áıel birdemeni sezdi me, ashylyp eshteńe demedi. Meniń oıym - Saqyshta. Úıde me eken? Álde, basqa jaqta júr me eken? Sóıtkenshe bolmady, meniń bolashaq qalyńdyǵym sheshesiniń syrt jaǵynan moınyn sozyp, syǵalaı bir qarady da, bizdi kórip joq bolyp ketti. Álde aǵalarymnan, álde menen záresi ushty ma, áıteýir, amandasýǵa da shamasy kelmedi.

— Qyz degen zalym keledi, jaıshylyqta jaıdary qarsy alýshy edi, bir páleni sezgen bolýy kerek, jymıyp otyrdy ǵoı, — dep qoıdy Nurekeń.

— Jymıyp qaıda barar deısiń, basyna noqta túser aldyndaǵy sońǵy bulqynysy da, — dep prokýror Táshen sendire aıtty.

Qalekeń, sol kezde, jasy alpysqa kelip qalǵan shoqsha saqaldy, kishkene boıly, aryq ta ádemi, kelisti kisi. Daǵdyly az sóılep, kóp tyńdaıtyn sabyrly qalpy bizdi syńaıy qarsy aldy.

— E, balalar, joǵary shyǵyńdar. Oı, qatyn, qaıdasyń, tórge kórpe sal.

Óz kóńilin patshaǵa da bermeıtin meniń aǵalarym bappen basyp, tórge shyǵyp, irgege tastalǵan mamyq jastyqtarǵa shalqaıa otyrysty. Solardyń tómengi jaǵynan osy úıdiń bes mınýttan keıin kúıeý balasy bolyp keteıin dep turǵan, myna men jaıǵastym.

Qalıdyń úıi qonaq túsetin berekeli úı ekenin burynnan biletinmin. Sodan ba, áıteýir, qora ishinde bolashaq qaıynbıke, qaıyn jeńge, baldyzdarym kóbeıip ketti. Álgindeı bolmaı ot jaǵyldy. Álgindeı bolmaı qoı soıylyp, qazan kóterildi. Qabaq qaǵysta baýyrsaq pisirilip, sary maı men kújildep sary samaýryn keldi aldymyzǵa. Osynyń bári Qalekeńniń syrtqa bir-eki ret qana shyǵyp kelgeniniń nátıjesi.

Ózimiz ońasha qalǵan bir rette:

— Mine, aǵalaryńnyń kim ekenin kór endi. Bizdiń ekpinniń taý shaıqaltyp, aǵashtardy tamyrymen qoparyp kete alatynyn baıqap qoı, — dep aǵalarym maǵan qarap jymyń-jymyń etti.

Sonymen shaı ishildi. Et jelindi. Sodan keıin aǵalarym kelgen sharýasyna kiristi. Aldyn ala kelisim boıynsha, sózdi maǵan basqa aǵalarymnan kóri et jaqyn Myrzaǵań bastady:

— Qaleke, - dedi Myrzaǵań qazdıa tik otyryp, shıraq daýsymen. - Men - irgeden kóterilgen qara bultpyn. Babymdy tappasań úı - ormanyńa túnerip, túıilip kelip qara nóser bolyp tógip ketem. Qara daýyl bolyp kelem de, soǵyp ketem.

Myrzaǵań sózin Qarı ilip ala jóneldi.

— Men - qara búrkitpin, osy jaqta orman - taýdyń qyzyl túlkisi júr. İlip túsýge shúıilip kelem. Myna otyrǵan Táshen - qynynan sýyrylǵan jalań qylysh, kesip túsedi. Ana otyrǵan Nurqan - besatar, nysanaǵa ilikkendi jibermeıdi.

— Hosh? — dep qoıdy aspanǵa sharyqtap ketken aǵalarymnyń neni megzep otyrǵanyn birden ańǵarǵan Qalı. — Qulaǵym sizderde.

Endigi sózdi Nurqan qaqpaqyldady:

— Bizdi qara bult, qara nóser, qara búrkit etip, almas qylysh, besatar myltyqqa aınaldyryp jiberip otyrǵan myna bala, — dep Nurekeń meni kórsetip, jerge tústi.

— Al, ıá?..

— Qudaı jazsa, quda bolmaqpyz. Sizde móldirep turǵan qyz bala, bizde jutynyp turǵan ul bala bar. Tabystyramyz ekeýin.

Montany Qalı:

— Balalardyń kelisimi bar ma eken? — dep surady. Men «bar edi» deýge de, ne «joq» deýge de batylym barmaı, kúmiljińkireı berip edim, Qarekeń ilip áketti.

— Bar bolǵanda qandaı!

— E, balalardyń kelisimderi bolsa, onda ne dep qarsy bolamyz, — dep Qalekeń birden tústi de, esik jaqqa daýystady.

— Áı, qaısysyń barsyńdar, álgi balany shaqyryńdarshy.

Maǵan irgeles otyrǵan Myrzaǵań: «Dalaǵa shyǵyp, óziń sóılesip alsańshy qyzbenen», -dep kúńk etti.

Men eleýsiz syrtqa bettedim. Saqyshym, tegi, tyǵylyp qalǵan ba, sút pisirim ýaqytta shetki bir úıden tabyldy. Burynǵy men kórgennen de qulpyryp, sulýlanyp ketken sekildi. Men qol berdim de, ońashalaý jerge júr degendeı yńǵaı tanyttym. Úlken-kishi, bala-shaǵa tańyrqap, qyzyqtaǵan kóp kózder bizdi qora aınaldyryp saldy.

— Iá, jaı júrsińder me? — dep surady Saqysh, ońasha shyqqan soń. Kózi kúlimdemeıdi. Óńi salqyn.

— Jaı júrýshi me edik. Sharýamyz bar.

Saqyshtyń kózi kúlimdeı qaldy.

— Endeshe sol sharýalaryńdy tyndyrmaısyńdar ma? Menimen ýaqytty bosqa ótkizip qaıtesiz?

— Sharýamyz sizde bolyp tur ǵoı, Saqysh.

Saqysh túsinbegensidi.

— Iá, men de sharýa sheshe alatyn bolyp pa ekem?

— Árıne, sharýamyzdyń sheshiler, sheshilmes ózińizde.

— Armıada emes pe edińiz. Birjola keldińiz be?

— Keldik ǵoı, áıteýir, — dep men ekiushtylaý jaýap berdim.

Saqysh bul jaýaptyń da maǵynasyn túsinip tur. Birjola kelmeseń, endi nemenege áýre bolyp júrsiń deı me, júzi qaıta salqyn tartty.

— Al mendegi sharýańyzdy aıtyńyz.

Men ne desem eken deımin be, júreksinińkirep sál turdym da, jańaǵy aǵalarym aıtqan ádemi sózderdi tógilte jóneldim.

— Men - irgeden kóterilgen qara bultpyn... Qara nóser bolyp quıyp ketem.

Mynanyń deni saý ma degendeı, Saqysh tomsaryp qaldy. Onda meniń sharýam qansha, bir bastaǵan soń qaıtsem de aıtyp tynýym kerek.

— Men... men - qynabynan sýyrylǵan almas qylyshpyn. Kesip túsem. Men - kezelgen aq myltyqpyn. Nysanaǵa alǵanymdy qalpaqtaı ushyram.

Túmennen jazǵan hattarymdy túsinbeıtin Saqysh myna jyltyr sózge tipti qulaq asar emes.

— Iá, ony ne qyl dep aıtyp tursyz? — dep tiksine surady. — Sharýańyz osy ma?

— Jo... joq... sharýam áli alda. Men, joq, men emes, siz — orman-taýdyń qyzyl túlkisisiz. Al men — qara búrkitpin. İlip túsem.

«Áı, aqymaǵym - aı» degeni me, Saqysh myrs etip kúlip jiberdi.

— Siz búrkit bolsańyz bola berińiz. Men biraq túlki emespin. İle almaısyz.

Men tebirenip ketkendeımin. Endi kádimgi adamsha jalyna sóıleımin.

— Saqysh, men sizdi jaqsy kórem. Alyp keteıin dep keldim.

Saqysh ıliger emes.

— Siz jaqsy kórseńiz boldy, sharýa bitti deıdi ekensiz ǵoı. Dúnıeniń tutqasy sizdiń sol jaqsy kórýińizde ǵana tur eken ǵoı. Al men jaqsy kórmedim. Onda ne istedińiz?

Tóbemnen jaı túskendeı. Jyly-jyly hat jazyp júrgen Saqysh dáp osylaı jaýap qaıtarady dep kim oılaǵan.

— Saqysh, men ózińizge senip keldim ǵoı.

— Nege senip kelesiz? Ýáde bergen joq sekildi edim ǵoı.

— Ýáde bermeseńiz de... — dep kúmiljidim men.

Saqysh:

— Ýáde bermeseńiz de... — dep kekete sóıledi. — Men toqty-torymyn ba sizge? Toqty-torymdy da aldyn-ala kelisip, ýaǵdalasyp almaýshy ma edi?! Myqty aǵalaryńnyń abyroıyna senip kelgen ekensiz ǵoı. Al búrkit bolyp búre berińiz.

Men sóz taba almaı qaldym. Saqysh: «Saý bolyńyz» dedi de, qora aınalyp ketti. «Saqysh, Saqysh» desem de, qaıyrylǵan joq.

Eki ıinimnen sý ketip, solbyraıyp ishke kirdim. Aǵalarym qansha myqtymsynsa da, istiń tetigi ózderinde emes, Saqyshta ekenin túsinetin bolsa kerek, «al ne boldy?» — dep jarysa surady.

Meniń «Saqysh kónbedi» deýge dátim barmady.

— Jaýabyn eki-úsh kúnnen keıin beretin boldy, — dedim uıalǵandyǵymnan.

— E, durys qoı, eki-úsh kún kúteıik, — dep shýlasty aǵalarym.

Qalı da jadyrap sala berdi. Qýlyǵy ma, shyny ma:

— Jóni sol. Qyz uzatý ońaı ma. Daıyndalaıyq. Ol jaq ta qamdansyn. Óıtpegende tosynnan tosyn, tomaǵa-tuıyq, balalardyń áldebir tyǵylmaq oınaǵany sekildi bolatyn edi tipti, — dep sheshile sóıledi.

Biz attanyp kettik. Jaýap eki-úsh kún túgil, jarty aıdan keıin de kelgen joq. Kelmeıtin jaýapty kútip, meni jolymnan bógeı bergen aǵalaryma shynymdy aıta almaǵandyǵymnan, Túmenge de bes kún keshigip kelip, bes kún gaýptvahtaǵa jatyp shyqtym. Sottalyp kete jazdadym.

Mine, aǵalarym meni bir kezde osylaı úılendirmek bolǵan edi...

Bir qyzyǵy, bul kúnde biri dúnıe salǵan, endi biri qartaıyp pensıaǵa shyqqan, sol aǵalarymnyń «qaıtse de osy bala kisi bolsa eken», — deıtin aq tileýinen týǵan osy bir kúlkili de qyzyq oqıǵa — men ótip kele jatqan uzyn joldyń boıyndaǵy jolaýshy toqtap sýsyndar, at shaldyryp óter bir saıaly beket — belgi sekildi bolyp kórinedi de turady ózime ámanda.

---