InfoHub Logo

Shilde aıynyń sońynda kúni-túni úzbeı jaýǵan jańbyr áp- sátte-aq qyrdyń úgile bastaǵan kódesin kóterip, jasyl quraq jaıqalyp, arnasy kepken bulaqtarǵa kádimgideı jan bitip,sarqyrap, kúrkirep tasqyndaı aǵyp dala sánin arttyra túsken. 

Tulparlar tuıaǵynyń dúbiri men jylyna bir ret dúr silkinip, sonan keıingi kezeńde óli tynyshtyq qushaǵyna jatatyn Moıyldy alqabynda kıiz úıler tigilip, at shabys ótetin  aınalym tazartylyp tegistelip, muqıat tekseristen ótken. Mine, jyldaǵy eńbek ozattarynyń dástúrli aýdandyq sletiniń jalaýy jelbireı kóterildi.

Aýdan basshylary, eńbekterimen erekshe kózge túskender, eńbek erleri atanǵandar, ár deńgeıdegi depýtattar, bir sózben, aýdannyń betke ustarlary Qaraǵandy oblysynyń Egindibulaq aýdanynan arnaıy kelgen ókilder alańdaǵy prezıdıýmǵa jaıǵasa bastady. Tek jıyn bastala qoımady. Aýdan basshylary  áldekimdi tosyp otyrǵan syńaıly. Mine, aqyry onyń da qarasy kórindi.

Otyrǵandar oryndarynan óre túregelip, onymen jik-japar bolyp qol  alysyp amandasyp jatty. Oǵan aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysynyń qasynan oryn usynyldy. Sol sát qasymda turǵan jigitterdiń biri: «Qalıjan aǵa!»- dep qaldy. Rasynda, bul qazaqtyń daýylpaz aqyny Qalıjan Bekhojın aǵa edi. Jınalys bastalyp ketti. Kún barǵan saıyn shyjyp sala berdi. Ashyq alańqaıdan aǵashtardyń kóleńkesine qaraı yǵystyq.

Uzyn - sonar baıandamadan soń ár sala boıynsha sosıalısik jarystyń jeńimpazdary atanǵan sharýashylyqtarǵa aýyspaly Qyzyl tý tapsyrý, aqyr sońynda, jekelegen eńbek ozattaryn marapattaý... Keminde 2-3 saǵattan asa ýaqyt alǵan osy sharany júzege asyrǵansha shyjyǵan kún astynda tapjylmaı otyrý kimge de bolsa, ásirese aqyn aǵaǵa ońaıǵa soqpaǵany baıqalyp-aq tur. Mańdaıynan shyp-shyp shyqqan terdi tynymsyz qol oramalymen súrte berdi.

Tipti onyń sheshenderdiń sózine qulaq túrýge múmkindigi boldy ma eken, kim bilsin? Komýnıstik partıany, qala berdi, aýdan basshylaryn qol aıaqtaryn jerge tıgizbeı maqtaǵan. Alǵys aıtqan paryqsyz daýryqpa sóz jeldi kúngi órtteı laýlap baryp basyldy. Prezıdıýmda otyrǵan ıgi jaqsylar kól betinen dúr etip kóterilgen qustaı qalyń kópshiliktiń syrt jaǵynda oryn tepken kıiz úılerge qaraı empeńdeı aıańdap bara jatty.

Qalıjan Bekhojındi qoltyqtaǵan jaýapty qyzmetkerlerdiń biri bizden júz- júz elý metr jerde bireýi oryndyqta qalǵandary túregep turǵan. Áıelderge qaraı bettedi. Qalekeń jaqyndaǵan tusta oryndyqta otyrǵan shyraıly kelinshek ornynan turyp aqynǵa qarsy  bettedi. Sol sát Qalekeńniń: «Zaıdahan!»- degen úni sańq etti.

- Jeńgemiz,- dedi bizge aqyn Tólegen Muqaev. Bul sátte aqyn jeńgemizdi  qushaǵyna alyp, meıirlene ıiskep, mańdaıynan sıpaǵan  edi. Bul bizge. bizdi qoıshy. osy bir aqyn seriligin tanytatyn adal jaryna degen asyl sezim. Qashanda bolsyn qosaǵynan meıirim shýaǵyn kútetin názik jandy áıel qaýymynyń jasyna da, jasamysyna da etken áserin aıtyp jetkizgisiz edi. Árqaısynyń et júregin dir etkizgen qaıta oralmas albyrt shaqtaryn birte-birte ýaqyt tozańy shalyp umtyla bastaǵan uly Abaı aıtatyndaı «jas júrektiń  saýsaǵyn jaıǵan» ińkár sezimge toly esterine túsirgen bolar. Áıteýir beı-jaı qalǵan jan joq edi.

Buǵan sol sátte odan keıingi jerde Baıanaýyl aýdandyq «Jeńis» (Baıantaý) gazetinde qyzmet etken jyldarda  (1971-97) bir kisideı kóz jetkizdim. Ol kezde aýyldarda qonaq úıi joq. İssaparǵa, qaıda barsaq ta qonaqjaı aýyl adamdary qushaq jaıa qarsy alatyn. Kim ekenimizdi tanyp bilgen tusta shańyraq ıeleri mindetti túrde:

- Sol jylǵy aqyn Qalıjan Bekhojın qatysqan eńbek ozattarynyń sletinde boldyńyz ba?- dep surar edi.

- Al ózińiz she ?- degen qarsy saýalǵa bireýleri boldyq dese, endi bireýleri bola almaǵanyn aıtatyn. Nege ekeni belgisiz, olardyń Zaıdahanǵa Qalıjan aǵanyń tarapynan súıispenshilikke toly jasalǵan sol izetti aýyzdarynyń sýy quryǵan áńgimelerine qulaq túre otyryp, ata-babamyzdan urpaqtan-urpaqqa jetken kórgen de armanda kórmegen de armanda degen qanatty sózi  oıǵa oralatyn. Osy ataly sóz, zaıyry, osyndaıdan qalǵan-aq bolar dep topshylaıtynmyn .

Tipti taǵdyr shirkinniń sol eli súıgen taý qyrandaı sańqyldaǵan tereń oıly, erkin minezdi, erekshe tekti qazaqtyń birtýar aqyndarynyń birimen ekinshi ret júzdesip áıgili aqyn Qýandyq Shańǵytbaev ekeýiniń semınaryna qatysyp, aldarynda óleń oqyp, ádil baǵalaryna ıe bolarmyn dep  kim oılapty. Tipti bir shańyraqtyń astynda qona jatyp, áńgimesin tyńdaýǵa múmkindik alarmyn -aý degen oı ol tusta úsh uıyqtasam túsime kirgen emes. Bárin basynan bastaıynshy.

1975 jyly 4-7 naýryz aralyǵynda Pavlodar qalasynda jas aqyn jazýshylardyń Respýblıkalyq aımaqtyq sleti ótti. Sol sletke bizdiń aımaqtan aqyn Sosıal Áıtenov, Tólegen Muqaev, Gúlbarshyn Dýrmanova Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń músheleri Múbarak Jamanbalınov, Esentaı Erbotın Maı aýdanynan (aty-jónin umyttym) taǵy bir jigit qatysty. Solardyń sapynda osy joldardyń da avtory bar edi. Biz Tólegen Muqaev ekeýmiz sol tusta Baıanaýyl aýdandyq «Jeńis» gazetinde qyzmet istegenbiz. Ol kezde meniń joǵary bilimim joq edi.

Jarıalanǵan ádebı shyǵarmalarymnyń da sany saýsaqpen sanarlyq bolatyn. Osyny kóldeneń tartqan ujym músheleri meniń sletke qatysýyma eleýli qarsylyq bildirdi. Tipti keıbiri qyzbalyqqa salynyp, bul ádebı shyǵarma túgili áýeli durystap maqala jazyp alsyn degenge deıin baryp qaldy. Tólegenniń: «Sizder Súleımenniń aqyn ekendigin bilmeseńizder, men bilemin»,- degen bir aýyz sózi maǵan semınarǵa qatysýyma jol ashqandaı edi.

Almatydan keletin aqyndardy áýejaıdan qarsy alýǵa biz de keldik. Ol kezde qarsy alýshylar jolaýshylardy qoný alańyna qarsy alatyn. Mine, alyp laınerge trap berildi. Ushaqtyń esigi ashylyp, qarsy alýshylarǵa qol bulǵap izet etken aqyn Qalıjan Bekhojınge ilesken aqyn- jazýshylar áp-sátte ózderin qarsy alýshylarmen mıdaı aralasyp ketti. Meni qolymnan tars qylyp ustap alǵan Tólegen bir sátte julqı tartyp, Qalıjan aǵanyń aldynan bir-aq shyǵardy. Aqynǵa sálem berip turǵan meniń aty-jónimdi aıtyp tanystyrypt a úlgerdi. Qalyń toptyń ortasynan sytylyp shyqqan tusta Esentaı aǵaǵa ushyrasa kettik.

- Men kókten túsken aqyndardy jerde  turyp kórýge arnaıy kelgen edim,- dedi ol jymıa kúlip. Jol boıy áldekimder:

- Oljas keshki reıspen keletin bolypty,- desip kele jatty. Sletke qatysýshylardy keshki asqa shaqyrǵan tusta shetqaqpaılaý turǵan bizdi baıqap qalǵan oblystyq komsomol komıtetiniń qyzmetkerleriniń biri shetteý turǵan ústeldiń birine jaıǵastyryp, basqalarǵa jasalǵan jaǵdaı bizge de jasalatynyn aıtyp jatty. Tóske shaýyp basqa órmelep úırenbegen basymyz tipti keı oblystan kelgen jylpostardyń aldy úlken jazýshylar men dastarhandas bola qalǵanyn artynan ańǵardyq.

- Sáke, qazir,- dep Tólegen esikke qaraı tura umtyldy. İle jazýshy Qabdesh Jumadilov aǵany ertip kelip, bos orynǵa jaıǵastyrdy. Sóıtsek, Qabań áldenege irkilip qalǵan sátte restoranǵa lap qoıǵan jastar jaǵy ol kisini yǵystyryp jiberse kerek.

Qabeńniń «Sońǵy  kóshiniń» aýyzdan-aýyzǵa jetip, qoldan-qolǵa ótip ańyz bola bastaǵan tusy bul. Bizdiń saýaldarymyzǵa sheshile jaýap berip otyrdy. Oraıly bir sátinde Tólegen Qabeńniń mekenjaıyn de alyp úlgerdi. Sodan birneshe jyl ótkende Tólegen Almatyǵa qyzmetke  aýysqan tusta Qabdesh aǵaǵa habarlassa kerek.

- Otbasymyzben qonaq qyldy,- dep otyratyn marqum.

Tańerteń «Ertis» qonaq úıiniń býfetinen azyqtanyp almaq bolyp kirsek, Oljas sonda otyr eken. «Adamǵa tabyn, Jer, endi» poemasynyń avtoryn taıaq tastam jerden kórermin dep kim oılaǵan?! Óz basym bir túrli abdyrap, sasyp-aq qaldym.

Oljastyń asa kelisti turqy ústine kıgen kıimi ózgelerge qaraǵanda alabóten edi. Semınar bastalyp ketti. On oblystan kelgen jas aqyn- jazýshylar top-topqa bólinip, baqtaryn synaýda. Qalıjan, Qýandyq aǵalar ár aqynnyń oqyǵan óleńin oı eleginen, syn tezinen ótkizýmen otyr.

Keıde balasha qýanyp, keıde kirpideı jıyrylyp otyrǵan olardyń júzinen bizder óleń oqyǵan aqynnyń poezıa álemine qanshalyqty qatysy baryn ishteı ańǵaryp, opyraı bizdiń kúnimiz ne bolar eken dep oılaýmen otyrmyz. Al buǵan deıin Qalaǵań óleńderin oqı bastaǵan birer aqyndy orta joldan toqtatyp tastady. Tipti bireýine: «Kombınezonnyń poezıaǵa qandaı qatysy bar? Sen onan da eńbek adamyn jyrlamaısyń ba?»- dep eskertý jasady.

Qalaǵańnyń aýzynan óz aty-jónimdi estigende birshama abdyrap qalǵandaı edim. Óleń oqı bastaǵanda júregimniń ornyna túskendigi sonshalyq- qarsy aldymda qasqaıyp otyrǵan Qalıjandy da, Qýandyqty da, meni zer salyp tyńdaı bastaǵan áriptesterimdi de bir sátke umytqandaı edim. Esimdi Qalaǵań: «Rahmet, aınalaıyn!»- degende baryp jıdym. Sol kúngi Tólegen ekeýmizdiń qýanyshymyzda shek joq edi.  

Sol joly Qalaǵań men Qýandyq aǵadan basqa qazaqtyń mańdaıyna bitken Berdibek Soqpaqbaev, Amanjol Shamkenov, Jappar Ómirbekov, Sátimjan Sanbaev, Áýbákir Nilibaev, joǵaryda aty atalyp  ótken Qabdesh Jumadilov syndy qalamgerlermen ushyrasý  baqytyna ıe bolǵan edik. Oblystardan kelgen Nurǵoja Orazov, Medeý Sársekeev, Aqseleý Seıdimbekov, Serik Aqsuńqaruly, Tólegen Qajybaev este qalǵan edi.

Erteńgisinde Pavlodardyń óndiris oryndary traktor zaýytyna bul kúnde Q.I. Satpaev atyndaǵy Ertis- Qaraǵandy kanaly boıyndaǵy nasos stansylaryna sapar shektik. Belgilengen ýaqytta birneshe avtobýspen traktor zaýytyna kelip túse qaldyq. Jeńil kóliktermen erte kelgen astanalyq aqyn- jazýshylar bizdi ashyq alańda tosyp tur edi. Topty jannyń ortasynda Oljastyń suńǵaq boıy asqaq  kórinedi.

Biz jaqyndaǵanda olar alǵa jyljydy. Osy sát kóńilimdi Gúlbarshyn Dúrmanovanyń amandasqan daýsy bólgen edi.

-Oljas aǵańa amandastyń ba?

-Joq.

- Munyń qyzyq eken. Jaıaý Musaǵa sen de ol da jıenshar emessizder me?

-Ony ol kisige qalaı aıtam?

-Qazir seni shaqyrtad. Sol sát Oljastardyń tobynan bólingen bir jas jigit bizge qaraı júgirip kele jatty. Biz jaqyndaǵan tusta ol:

- Gúlbarshyn Dúrmanova qaısyń?- dep surady.

-Oljas Omarhanuly shaqyrady. Gúlbarshyndy ózimen ilestirip ala jóneldi. Óndiris oryndaryn aralap oralǵan biz jýynyp-shaıynyp jatyr edik. Esik qaǵyldy. Kelgen jigit:

-Senderdi Qalıjan Bekhojın tosyp otyr,- dedi.

-Tólegendi me?- dedim men.

-Joq, seni de. Káne júrińder.

Aqyn bizdi jyly qarsy aldy. Erteń túski asqa Almatydan kelgen aqyn- jazýshylardy shaqyrmaq edim. Elimniń, jerimniń dastarhanyn kórsetpekpin. Soǵan sen Súleımen Oljasty...

-Aǵa,- dedim men ol kisige, -  Tólegenniń barǵany jón bolar.

-Joq, sen barasyń, -dedi ol qatqyl únmen buıyra sóılep. Tólegen sen... árqaısymyz atalǵan jazýshylarǵa habarlamaq bolyp, olardyń bólmelerine bet aldyq, Oljas... Qalaı qarsy alar eken? Oryssha jazatyn aqynǵa Qalaǵańnyń tústikke shaqyryp jatqanyn jetkize alsam jarar edi-aý. Qınala turyp esigin qaqtym. Kenet esik ashylyp, Oljastyń ózi kórindi. Meni bólmege kirgizgen ol oryn usyndy.

-Men sizdi tyńdap otyrmyn.

Men oǵan shama-sharqym jetkenshe Qalıjan aǵanyń tústikke shaqyryp jatqanyn aıttym.

-Jaqsy,- dedi ol. Basqalary da keletinderin aıtty.

- Durys,- dedi Qalekeń,- tapsyrmany oıdaǵydaı oryndaǵan ekensińder .  Tek sharýa munymen bitken joq. Sen ekeýiń solarmen birge bolasyńdar. Tólegendi bilmeımin.

Óz basym buryn-sońdy mundaı esimderi elge asa tanymal aqylman danagóı soǵan saı, Baýkeń aıtpaqshy, ataqtary da, shataqtary da jyrtylyp aıyrylatyn aıbyndy jandarmen dastarhandas bolmaq túgili  tóbelerin kóz kórim jerden kórmegen edim. Sodan da bolar qatty júreksindim.

Qalekeńniń qonaqtary aıtylǵan ýaqytta jınaldy. Á degennen- aq dastarhan basynda qyzý áńgime óris aldy.

Bir tusta otyrǵandardyń biri: «Zakadychnye drýzá» degen orys sóziniń maǵynasy  qazaqsha qalaı?»- dep kópshilikke saýal tastady. Árkim «keńirdek», «kómekeı» dep óz bilgenin aıtyp jatty. Biraq bir ortaq mámilege kele almady.  Sol tusta Qalaǵań: «Siz qalaı túsindirer edińiz?»- dep Oljas Omarhanulyna qarady.

-Kadyk,- dedi ol. Onda bul jutqynshaq  boldy ǵoı.

- «Óńeshtes dostar» degen maǵyna bildiredi,-  dedi aqyn Qýandyq Shańǵytbaev. Otyrǵandardyń biri: «Bul  tildik qorda bar sóz ǵoı»,- degen edi.  Qalǵandary ony qostaı kele, sóz óneri dertpen teń degen osy desti. Keıde kúndelikti aıtylyp júretin sózdiń ózi qajetti kezinde oıǵa túspeı sandaltatyn sátteri kóp ekenin áńgimelep ketti.

Aldynan el taraǵan bılerden qalǵan sheshendik sózder, qazaq  ádebıetiniń negizin salýshylar, búgingi tańdaǵy  ozyq oıly qalamgerler týraly nebir ónege bolar sózder aıtyldy. Al olardy aqyn jazýshy aǵalardyń aýzynan shyqqan saf kúıinde jetkizýge qalam-qýatymyz jete bermes. Ózimniń buldyr byljyr oıymmen solaı degen sıaqty edi dep qaǵazǵa túsirý qıanat bolar. Tek ózimdi tańqaldyrǵan bir jaı jaıly aıta keteıin.

Men bilem deýshilerdiń aıtysyna qaraǵanda, keıbir aqyn-jazýshylar bir-birine: «Meniń janymda sen kimsiń?»- dep jaǵa jyrtysyp shyǵa keledi  desetin.  Óz basym sony baıqamadym. Syrbaz syılastyq, jarasymdy ázil álden soń úrgedektenip otyrǵan kóńilimdi ornyna túsirgen edi. Keshti (solaı aıtýǵa bolatyn bolsa) Oljas Omarhanuly Súleımenov júrgizip otyrdy.

Ústel basynda otyrǵan aǵalar ózderimen ózderi bolyp ketpeı aragidik Tólegen ekeýmizge de nazar aýdarýmen boldy.  Kesh aıaqtalyp, jurt tarqaı bastady. Qalıjan aǵa Tólegen ekeýmizge: «Búgin osynda qonasyńdar»,- dep taǵy da eskertti. Ol kisiler sol kezdegi «Ertis» qonaq úıindegi eń jaqsy eki bólmeli lúkske ornalasqan eken. Sol kúni aqyn aǵalarmen uzaq áńgimelestik. Ol kisilerdiń áńgimeleri ádebıetke, dosqa adaldyq, jappaı aryńdy saqtaý týraly edi.

Sodan beri birtalaı aqyn- jazýshylarmen kezdesip, oı bólisip, dámdes-tuzdas bola júrip, Qalıjan, Qýandyq aǵalarmen ótkizgen sol bir shuǵylaly da shýaqty sátke jetetinin eske túsire almaı otyrmyn. Bálkim, «asharshylyqta jegen quıqanyń dámi esten ketpes» degen osy ma eken? Qalaı desek te meni ádebıet aıdynyna alyp shyqqan birinshi- Qudaı, ekinshi- Tólegen inimniń kómegi, aǵalardyń aǵalyq qamqorlyqqa toly bir aýyz jyly sózderi ekeni talassyz ǵoı.    

                  Súleımen Baıazıtov              

---