InfoHub Logo

 

Jýrnalıs Saıa Moldaıyp óziniń oblystyq «Saryarqa samaly» gazetiniń 14 aqpan 2017 jylǵy №17 sanynda jaryq kórgen «Jurtyńmen talaı zaman kórdiń» atty maqalasyn «Oıǵa óris berip kóreıik» dep bastaǵan eken. Saıanyń osy sózi syrlasýǵa, búkpesiz syr ashýǵa shaqyryp turǵandaı kórindi. Tek... taqyryby... Oqı kele munyń belgili  aıtys aqyny Qýanysh Sharmanovtyń: «Jaı kúıin  tolǵap jaǵadaǵy eldiń, jurtyńmen talaı zamana kórdiń»,   -degen óleń shýmaǵynyń alǵashqy eki tarmaǵy ekenin túsindim.

Al maqala avtory men qatarlylardyń kezinde balań oıyn terbetip, ádebıet atty qıaǵa kóz tiktirip, qanatymyzdyń qataıýyna yqpal etken «Tyń ólkesi» gazeti týraly sóz bastamastan buryn biz joǵaryda keltirgen jalǵyz sóılemde ánsheıin sózdiń syralǵysy retinde jaza salmaǵan eken. Oǵan «Saryarqa samalynyń» mańyzy qandaı, qajettiligi nede? Bul – oblystyń úlken derekteme kózi. Pavlodar ýezinen Pavlodar oblysyna aınalǵanǵa deıingi máselelerdiń kóbi osy gazette jazyldy...

Alpysynshy jyldardyń basynda jabylyp, «Tyń ólkesi» gazetiniń shyqqany ındýstrıalandyrý, orystandyrý saıasaty qalaı júzege asyryldy? Tyń jerlerdi ıgergende shet jerden qansha adam keldi? Olar qalaı ómir súrdi? Tilimizden, din, dilimizden qalaı aıryla bastadyq? Jalpy, «Qyzyl týdyń» ótken tarıhynyń ishinde tyń ıgerý jyldarynda jabylyp, «Tyń ólkesi» degen gazettiń jaryqqa shyǵýy jaıly kóp aıtylmaıdy, osyǵan qozǵaý salý kerek. «Bul halyqtyń tarıhy ǵoı»,-degen edi Ǵarıfolla Esimov bir suhbatynda degen joldardy oqyǵanda kóz jetkizdik.

Aýmaly tókpeli zamanda ómir súrgen halqymyzdyń kúńgirt tartpas ýaqyt ótken saıyn júrekteri «elim, jurtym» dep soǵatyn urpaqtarynyń jadynda jańǵyryp som altyndaı sáýlelene beretinine senimimiz arta tústi, óıtkeni bizder ótkenin qurmettep, keler kúnge úmitpen qaraıtyn eldiń urpaǵymyz.  Akademıgi: «Ótkenniń bederli betin umytpaý kerek»,- dese qalamgeri aǵa sózin  jadynda ustap qana qoımaı jarty ǵasyrdan astam oblystyq Potanın atyndaǵy (dırektory Gúlnár Nurahmetova) tarıhı ólketaný murajaıynyń muraǵatynda kózdiń qarashaǵyndaı saqtalyp kelgen «Tyń ólkesi» gazetiniń 1963 jylǵy eki tigindisin izdep taýyp aldy.

Sóıtip, «Qyzyl tý» gazetiniń jabylyp, 1963 jyldyń sáýirinen oblysqa taraı bastaǵan «Tyń ólkesi» gazeti týraly qalam tartty.  Tarıhtyń aqtańdaǵyna  aınala bastaǵan betine sáýle túsirdi. Jýrnalıs Saıa óz maqalasynda: «Sol jyldary Qazaqstanǵa Tyń ıgerýge KSRO-nyń ár aımaǵynan (merziminen buryn bosatylǵan túrmedegi adamdar da barshylyq edi). Bir jarym mıllıondaı adam ákelindi»,- dep jazady. Al osynshama adamnyń Pavlodar oblysyna, onyń ishinde Baıanaýyl aýdanynan qanshasy bólingenin kim bilsin? Tek bir anyǵy, qanjarlarynyń ushynda tamshylaǵan beıkúná jandardyń qany áli de tolyq keýip úlgermegen sol qanisherlerdiń qan josa soqqysyna ushyraǵan qazaq aýyldary az emes, sonyń biri Shoman aýyly edi.

Sony ashyq aıtýǵa aýyzym aıbynyp, jazýǵa qolym dirildep otyrǵan jaıym baryn sanaly jan uǵynar. Degenmen urlyq-qarlyq degenniń ne ekenin umytyp, sol tustaǵy qora-qopsysy túgil úıleriniń ózi ashyq-shashyq jatatyn. Aýyl turǵyndaryn aýyl ortasyndaǵy barly-joǵy jalǵyz dúkenniń tonalýy qatty dúriktirdi. Al sol ury qolǵa túsip, laıyqty jazasyn aldy. 

Sol urynyń ógeı shesheniń qolynda qalyp bara jatqan balasyna aýyl adamdarynyń, ásirese mektep muǵalimderiniń  aıaýshylyqpen qarap, oqýyna turmystyq jaǵdaılaryna kómek  kórsetýi bizdi mektep oqýshylaryn qatty tańqaldyrǵan edi. «Taspen atqandy aspen at» atty halyq danalyǵynyń sóz júzinde ǵana emes, kúndelikti kúıbeń tirlikte júzege  asýy edi bul.Oqyrmandary arasynda  ulttyq salt-dástúrden bastaý alatyn izgilik, baýyrmaldylyq, keńpeıildilik sıaqty qasıetterdi nasıhattaýda «Tyń ólkesi» gazeti eleýli ister tyndyrǵany sózsiz. Bul da, bálkim, sol tárbıeden bastaý alǵan izgilikti qadamy bolar.

«...Qazaqtyń dástúrli mal sharýashylyǵyna úlken zardap ákeldi. Ómir súrý tabıǵı tirlik buzylyp, qazaq dalasynyń tabıǵatyn tikeleı shabýyl jasaldy»,- dep jazady jýrnalıs Saıa. Partıanyń solaqaı saıasatyna berilgen ádil baǵa bul. Máselen, taýly-tasty Baıanaýyl jeri – ejelden aqtyly qoı tirliginiń ósip-óngen óńiri . Tipti Birlik, Josaly, S.Toraıǵyrov atyndaǵy eldi mekenderdi, biz sóz etip otyrǵan J. Shanın aýylyna qarasty Shoman kól eldi mekenin astyqty óńirge aınaldyram deý aqymaqshylyq, astamshylyq emes pe? Aıtary joq sovet eliniń tizginin ustaǵan N. Hrýshevke bul tán qasıetter edi.

Bulaı deýimizge ol týraly qalam tartqan orys tarıhshylarynyń: «Posle horoshego ýrojaıa na selınnyh zemláh v 1956 davshego polovıný sobrannogo v strane zerna, Hrýshev vstal na pýt avantúrısıcheskıh admınıstratıvnyh ekonomıcheskıh reform ı kampanıı...» - dep jazýy negiz bola alady. «Júgershi» atanyp ketken  Hrýshevtiń tarıhshylar sóz etken qysymshylyǵynyń bir kórinisi Baıan jerinde óziniń izin qaldyrdy. Máselen, J. Shanın aýylyna qarasty Saryóleńge, Bozaıǵa júgeri egildi. Bul kúnde muny jergilikti turǵyndardyń kóbi bile de bermeýi múmkin. Óz basym osy jaılardyń tiri kýásimin deýge bolady. Qyzyl tasy basym «Bozaı» jazyǵynda jer jyrtý kezinde synǵan lemehter uzaq jyldar taý maıa bolyp úıilip jatty. Kóp uzamaı jer erozıaǵa ushyrady.

Sol jyldarda «Tyń ólkesi» gazetinde, basqa da basylymdarda tyń ıgerýshilerge kórsetilgen  partıanyń ákelik qamqorlyǵy týraly az jazylǵan joq. Bálkim, keı jerlerde tyń ıgerýshiler ákelik qamqorlyqqa bólengen de bolar. Al Shoman kól «Tyńyn» ıgerýge kelgenderdiń jataqhanasy Qyzylshiliktegi (áke-sheshem sonda turatyn) shopandardyń úıine jalǵas salynǵan  jalpaq shatyrsyz qorada oryn tepti. Tóbesinen aqqan tamshydan panalarǵa jer tappaı kóktemniń qara aralas jańbyry kezinde   dirdek qaqqan. Olardyń kóbiniń kún ashylysymen jónderin tapqandary az bolǵan joq. Biri ketse,  biri kelip, áıteýir kóktemgi dala jumystaryn óldim-taldym degende aıaqtaǵandary este qalypty.

Úlkenderdiń mal jaıylatyn jaıylymdy qurtty degenderin jıi estıtinmin. Sol jyldarda kolhoz óndirisin damytqan kóbi hat tanymasa da, is ústinde shyńdalǵan kadrlar «orys tilin bilmeıdi» degen jeleýmen qyzmetten shettetildi. Olardyń ornyn oqyǵan, is tájirıbesi joqqa tán jurtpen jumys istep daǵdylanbaǵan kadrlar basty. Munyń ózi mal sharýashylyǵynyń quldyraýyna ákep soqty. Áıtse de buǵan jergilikti partıa sovet organdary jete mán bermedi. Sonyń saldarynan jem-shóp qory jetkilikti ázirlenbeı, mal basynyń shyǵyny eselep artty. Óz tóli esebinen ósip ónýi baıaýlady. Al sol tusta N. Hrýshevtiń nusqaýymen jeke sektordaǵy jylqy memleketke  etke ótkizile bastady. Buǵan narazylyq bildirgen qarttardyń keıbiri ózderin qurban etti.

«1962 jyly elde et 30 paıyzǵa, maı 25 paıyzǵa qymbattady. Bul ýaqytsha shara satyp alý jáne bólshek  saýda baǵasy arasyndaǵy qaıshylyqty qysqartý qajettiliginen  týyndady,- dep túsindirildi.   Sol tusta qysymǵa shydamaǵan Novocherkassk elektrovoz qurylys zaýytynyń jumysshylary ereýil jasady. Jumysshylar men stýdentter beıbit sherýge shyqty. Olarǵa qarsy ásker qoldanylyp ondaǵan adamdar oqqa ushty. 1963 jyly Qazaqstanda egin shyqpaı qalyp, bir kezderde astyqty shetelge satýǵa shyǵaratyn el 13 mln tonna astyqty shet elden altynǵa satyp alýǵa májbúr boldy. Bul Hrýshevtiń «Amerıkany qýyp jetip basyp ozaıyq» atty avantúrıstik sheshiminiń  jemisi. Tarıh betinde táýelsizdiktiń arqasynda tańbalanǵan bul qaıshylyqtar týraly basqa da sovettik merzimdi baspasóz sıaqty «Tyń ólkesi» gazeti de jumǵan aýzyn ashqan joq.

Ol múmkin de emes edi. Tek... qurt esebi maıdan demekshi nandy ysyrap etpeý, aıaqqa baspaý týraly oqyrmandar hattaryn jarıalaý jylqy er qanaty ekenin «el aýzynan» degen aıdarlarymen berý arqyly oqyrmandarǵa oı salǵany da talassyz. Ásirese «Jumyrtqany jegeniń - taýyqty qurttym degeniń»  qanatty qaǵıda qazaqtyń jylqysynan, túıesinen, eshkisinen  aırylǵanyn astarlap jetkizip turǵan joq pa? İshkishterdi, dúmshe moldalardy, t.b. salalardaǵy kertartpa kerdeńderdi synaǵan maqalalar óz aldyna bir tóbe. Gazet tyń,tyńgerler, tyńda shańyraq kótergen jańa sovhozdar jaıly jarqyrata jazdy. Saıa  óz maqalasynda «Tyń ólkesi» gazetiniń 1963 jylǵy 4 maýsymyndaǵy sanynan tómendegideı derek keltiredi.

«1961-65 jyldary «Tyń ólkesi» sovhozdary men kolhozdaryna eki mıllıard somdaı kúrdeli qarjy bólingen». Mol qarjynyń sharapaty 1963 jyly qurylǵan bizdiń Iýjnyı sovhozynda aınalyp ótpegeni aıdaı anyq. Óz basym bul kúnde J. Shanın atymen atalatyn eldi mekendi tyń ıgerý jyldarynan qalǵan el eńsesin kótergen bir belgi dep bilemin. Taǵy da Saıanyń maqalasyna zer salaıyq: «Jalpy «Tyń ólkesi» elimizdegi belgili bir tarıhı kezeńniń jarshysy, nasıhatshysy, kýási bolǵan gazet. Sol gazette Jylqaıdar Qarpyqov, Muhamedjan Dáýrenbekov, Aıtjan Bádelhanov, Múbárak Jamanbalınov syndy bul kúnde ómirden ozǵan aǵalarymyz ben  bul kúnde kózi tiri Tóleýbek Qońyrovtardyń qyzmet isteýi. Pavlodar jýrnalısıkasynyń jarqyn betteriniń biri.

Óz basym aty atalǵan aǵalardyń kópshiliginiń qamqorlyǵyn kórdim, tálim aldym. Keıinirek  jarysa qalam tarttyq. Jýrnalıs Saıa «Tyń ólkesinde» aqyn Qımadıden Nyǵymanov keıinnen belgili jýrnalıs bolǵan Sosıal Áıtenov, Nájimıden Qazantaev, t.b. aýyl tilshileriniń aqparattary basylǵanyn jazady. Buǵan qosarym «Tyń ólkesi» gazetine nemere aǵam Iýjnyı sovhozynyń aǵa shopany Baltash Baqtybaev ta qalam terbedi. Sóıtip, tarıhı kezeńniń shejiresin jazysýǵa bizder pavlodarlyqtar da atsalystyq.

 «Tyń ólkesi» qaı jyldan bastap, qaı jylǵa deıin shyǵyp turdy?» degen saýalymyzǵa belgili ólketanýshy, tarıhshy E. Sokolkın 1961 jyldan 1965 jylǵa deıin dep jaýap berdi. Degenmen muny áli de anyqtaı túsý artyq bolmas. Óıtkeni tarıhtyń naqtyly bolǵany jón ǵoı.  Bir sózben, «Tyń ólkesi» solaqaı saıasattyń soıyly emes, qaımana qazaqtyń qınalǵanda arqa súıer aqylshysy, joqshysy tarıh deýge turarlyq basylym boldy. Saıa    maqalasynyń túıininde mine biz aıtpaq bolǵan kesheginiń jalǵasy, búgingi kúnniń kelbeti Pavlodar oblystyq «Saryarqa samaly» gazetiniń tarıhyndaǵy bir úzik kezeń osylaı ótken» degen eken. Sol úzik kezeńniń ózimiz kýá bolǵan este qalǵan  keı tusyn qaǵazǵa túsirip, «oıǵa óris berýdi» jón kórdik.  Bar bolǵany osy.                                  

          Súleımen Baıazıtov

---