Arabızmderdiń qazaq tilinde ıgerilýi
Arabızmderdiń qazaq tilinde ıgerilýi
Qazirgi qazaq tilindegi arabızmderdiń kúndelikti ómirde qoldanylýy, sıngormanızm zańyna baǵynbaýy.
Qazirgi qazaq ádebı tiliniń qalyptasýy tereńnen bastaý alǵanymen, sózdik jasaý tájirıbesiniń jarty ǵasyrdan asa ǵana tarıhy bary belgili. Sol tarıhtyń boıynda túrli ǵylymı - praktıkalyq maqsattarǵa oraı úlkendi – kishili sózdikter basylyp shyqty.
Arab tilinen engen kirme sózder negizinen esim sózder bolyp keledi. Olardy bir - birinen ajyrata bilý úshin sol tilderdiń erekshelikterin aıyra tanı bilý kerek. Arab tilderiniń keıbir gramatıkalyq tulǵalary sóz jasaýdyń ónimdi tásili retinde qoldanylady: arab tilindegi ı (- ıııýn) affıksi tek arab tilinen engen kirme sózderdiń quramynda ǵana kezdespeı, qazaq tiliniń tól sózderine de jalǵanǵan.
Arab álipbıi 28 áripten, qazaq álipbıi 42 áripten turady. Arab álipbıinde bas árip joq jáne olarda sóz ońnan solǵa qaraı jazylady (22 árip tórt túrli kóriniste alty árip eki kóriniste jazylady). Arab tilinde ár áriptiń ústine nemese astyna qoıylǵan núkteler oqý úshin úlken ról atqarady, sebebi jazylý grafıkasy birdeı áripter bir - birinen tek núkteleriniń sany men qoıylýy ornyna qaraı ajyratylady.
Qazirgi qazaq tiliniń fonetıka oqýlyqtarynda árip pen dybys biriniń ornyna biri talǵaýsyz qoldanylyp júr. Sonyń nátıjesinde sóz qalaı jazylsa solaı oqylyp solaı aıtylady: «... Dybys pen árip ekeýi eki basqa nárse. Birine - birin qatystyryp, shatastyrmasqa tıis. Dybys estiletin, kózge kórinbeıtin nárse, árip kórinetin, estilmeıtin nárse...» - dep, A. Baıtursynovtyń jazyp ketkeninen beri 80 jyldan asa ýaqyt ótipti. «Endigi jerde dybys - sózdiń ómir súrý formasy, árip sol dybystyń tańbasy dep túsinsek kerek»
Qarastyryp otyrǵan arabızmderdiń fonetıkalyq sıpaty birdeı emes. Olardy úsh topqa bólýge bolady:
1) Syrtqy fomasyn saqtap, eshbir fonetıkalyq ózgeriske ushyramaǵan, ıaǵnı fonetıkalyq tulǵasy múlde ózgermegen sózder. Mysaly: ýyktýn - ýaqyt, tarkýn - tárk, kadıımýn - qadım t. b
2) Syrtqy formasyn jartylaı jartylaı saqtap, qazaq tiliniń fonetıkalyq zańdylyǵyna jarym - jartylaı baǵynǵan, ıaǵnı tulǵalary sál ǵana ózgeriske ushyraǵan sózder. Sózderdiń dybystyń ózgerýimen erekshelenedi. Onyń sebebi - bul sózder quramynda qazaq tilinen jat dybystyń bolýynda. Mysaly: harakatýn - áreket, haakımýn - ákim, ımaaratýn - ǵımarat, alıfbaaýn - álippe.
3) Syrtqy formasy men dybystalýy múlde ózgergen sózder. Bul sózderdiń ózgerý sebebi – leksemalardyń quramynda qazaq tiline jat eki nemese odan da kóp dybystardyń kezdesýinen. Mysaly: astafırý ataha - astapyralda. Bul topqa qazaq tiline orys tili arqyly enip, oryssha fonetıkasyn ózgertpegen sózderdi de jatqyzýǵa bolady. Mysaly: ál - bahrı – admıral, qahýatýn - kofe, tarıfatýn - tarıf t. b.
Varıant sózderge jiti qarap, olardy elek - ekshep alýda birizdilik saqtaýdyń mańyzdylyǵy aıyryqsha. Ásirese, fonetıkalyq varıantty sózderdiń bárin shetinen tizip ala berý sózdiktiń sapasyna nuqsan keltireri anyq. Keıbir sóıleý tilinde kezdesýi kúmándi varıanttar da sózdikke enip ketken. Orfografıa - jaryspa tulǵalardy bir júıege keltirýde eń negizgi baǵyt berýshi qural. Ǵajaıyp - ajaıyp, ǵajap - qajap varıanttarynyń sońǵy syńary erterekte basylǵan shyǵarmalarda ǵana kezdesedi, ıaǵnı sózdikke ádebı varıantyn ǵana alsa jetkilikti bolar edi.
Ádebı varıanttar – qazaq tiliniń fonetıkalyq, leksıkalyq jáne gramatıkalyq damý ereksheligi týdyrǵan sóz tulǵalary. Úndestik zańy yqpalynan túrlengen varıanttar poezıadaǵy, maqal - mátelderdegi uıqastyq pen qıysý sátterine qaraı bir - birinen alshaq turǵan sózderge de tán; málim - maǵúlúm, zamana - zaman, ǵashyq - asyq. Turaqty varıanttardyń qoldaný jıiligine, aıtylý retine qaraı júre kele ózgeriske ushyraýy - zańdy qubylys.
Keıbir morfologıalyq tulǵalardyń sınonımdik qatary men jaryspa varıanttaryn shatastyrmaı dál aıqyndaýda sheshimin kúter daýly máseleler joq emes. Sózdiń kóp maǵynalyǵy jaryspa sózderdiń ara - jigin ashyp, qoldaný aıasyn anyqtaý úshin qolaıly. Qazirgi ádebı tilimizde aıtylmaıtyn varıant qatarly qos sózderde, sóz tirkesterinde odaǵaı túrinde saqtalypty: mys: áz tutty, tárki dúnıe. Alda (Alla) varıanty kóńil - kúıdi bildiretin odaǵaı men qos sóz quramynda berilgen; alda qaraǵym - aý, alda - jalda, t. b.
Sonymen qazirgi qazaq tilinde arab elementteriniń fonetıkalyq varıanttarynyń tulǵalyq ózgerisi tómendegideı:
- Úndestik zańyna sáıkes ózgeris: taǵylym - tálim; maǵulym - málim, t. b.
- Aıtylýy aýyrlaý dybys tirkesiniń yqshamdalýy nemese dáneker dybystyń ústemelep aıtylýy arqyly bolǵan ózgeris: qaryp - árip; halal - adal; hákim - ákim, t. b.
Qoryta kelgende, qazirgi tilimizdegi arabızmderdiń orfografıalyq, orfoepıalyq varıanttary jalań qarapaıym sóıleý tilinde ǵana emes, sóz tulǵalarynyń fonetıkalyq, semantıkalyq, tarıhı damýyna qatysty teorıalyq ta, tájirıbelik te mańyzy bar elementter jatady.
Jaryspa varıanttar – ár qyrynan kórine alatyn oralymdyq múmkindigi mol tildik kategorıa. Demek, tildegi ala - qulalyq pen turaqsyzdyqty alastaýǵa jaǵdaı jasaı otyryp, tildi baıytýǵa úles qosý kerek.
Sóz quramynda ár alýan dybystyq ózgerister bolady.
- Asımılásıa: sıfatýn - sıpat; zaalımýn - zalym; kıtaabýn - kitap; maqsadýn - maqsat, t. b.
- Etenteza: sabrýn - sabyr; daýrýn - dáýir; fıkrýn - pikir, t. b.
- Redýksıa: mısalýn - mysal; ahbarýn - aqpar; ımmýn - ilim; manan - maǵyna, t. b.
- Apokopa: molla - molda; maqtabýn - mektebin; kıtaabýn - kitabyn; darsýn - dáris, t. b.
Arabızmderdiń taqyryptyq toptary
Kez kelgen tildiń sózdik quramy - sol tildiń ejelgi tól sózderiniń jáne shet tilderden alynǵan kirme sózderden turatyn kúrdeli qubylys. Óıtkeni túrli elderdiń ózara ekonomıkalyq, saıası, mádenı qarym - qatynastaryna, qoǵamnyń damýyna, ǵylymı - tehnıkalyq ózgeristerge baılanysty jańa sózder men sóz tirkesteri paıda bolyp, sózdik quramdy únemi tolyqtyryp otyrady. Qazaq tiline kirgen arab sózderi ómirdiń ár salasyn qamtıdy. Ózimniń zertteýime súıene otyryp, men olardy mynadaı bes topqa bóldim: 1) ǵylym - bilimge arnalǵan arabızmder; 2) qoǵamdyq, saıası ómirge arnalǵan arabızmder; 3) tárbıe jáne turmysqa baılanysty arabızmder; 4) ıslam dinine qatysty arabızmder; 5) dereksiz uǵymdardy bildiretin arabızmder.
Atalǵan toptardyń ishinde úles salmaǵy jaǵynan tilimizde qalyptasyp keń taraǵan – dereksiz uǵymdy bildiretin arabızmder. Bular - 787 sózdiń 340 - y, ıaǵnı 50 paıyzǵa jýyǵyn qamtıdy. Ekinshi kezekte tárbıe jáne turmysqa baılanysty topqa jatatyn arabızmder - 147 sóz, ıaǵnı 25 paıyzǵa jýyǵy. Úshinshi kezekte ıslam dinine qatysty arabızmder - 102 sóz, ıaǵnı 15 paıyzǵa jýyǵy. Sońǵy kezekte qoǵamdyq, saıası ómirge qatysty sózder.
Arabızmder qazaq tilinde Islam dinin qabyldaǵan ýaqyttan beri qoldanysta. Olar bizge túsinikti de tereń maǵynaly sózder. «Olardy biz bilip, qoldana bilýimiz kerek!»- degen kóptegen ǵalymdar pikirimen tolyq kelisemin.
Qazirgi qazaq tilindegi arabızmderdiń kúndelikti ómirde qoldanylýy, sıngormanızm zańyna baǵynbaýy.
Qazirgi qazaq ádebı tiliniń qalyptasýy tereńnen bastaý alǵanymen, sózdik jasaý tájirıbesiniń jarty ǵasyrdan asa ǵana tarıhy bary belgili. Sol tarıhtyń boıynda túrli ǵylymı - praktıkalyq maqsattarǵa oraı úlkendi – kishili sózdikter basylyp shyqty.
Arab tilinen engen kirme sózder negizinen esim sózder bolyp keledi. Olardy bir - birinen ajyrata bilý úshin sol tilderdiń erekshelikterin aıyra tanı bilý kerek. Arab tilderiniń keıbir gramatıkalyq tulǵalary sóz jasaýdyń ónimdi tásili retinde qoldanylady: arab tilindegi ı (- ıııýn) affıksi tek arab tilinen engen kirme sózderdiń quramynda ǵana kezdespeı, qazaq tiliniń tól sózderine de jalǵanǵan.
Arab álipbıi 28 áripten, qazaq álipbıi 42 áripten turady. Arab álipbıinde bas árip joq jáne olarda sóz ońnan solǵa qaraı jazylady (22 árip tórt túrli kóriniste alty árip eki kóriniste jazylady). Arab tilinde ár áriptiń ústine nemese astyna qoıylǵan núkteler oqý úshin úlken ról atqarady, sebebi jazylý grafıkasy birdeı áripter bir - birinen tek núkteleriniń sany men qoıylýy ornyna qaraı ajyratylady.
Qazirgi qazaq tiliniń fonetıka oqýlyqtarynda árip pen dybys biriniń ornyna biri talǵaýsyz qoldanylyp júr. Sonyń nátıjesinde sóz qalaı jazylsa solaı oqylyp solaı aıtylady: «... Dybys pen árip ekeýi eki basqa nárse. Birine - birin qatystyryp, shatastyrmasqa tıis. Dybys estiletin, kózge kórinbeıtin nárse, árip kórinetin, estilmeıtin nárse...» - dep, A. Baıtursynovtyń jazyp ketkeninen beri 80 jyldan asa ýaqyt ótipti. «Endigi jerde dybys - sózdiń ómir súrý formasy, árip sol dybystyń tańbasy dep túsinsek kerek»
Qarastyryp otyrǵan arabızmderdiń fonetıkalyq sıpaty birdeı emes. Olardy úsh topqa bólýge bolady:
1) Syrtqy fomasyn saqtap, eshbir fonetıkalyq ózgeriske ushyramaǵan, ıaǵnı fonetıkalyq tulǵasy múlde ózgermegen sózder. Mysaly: ýyktýn - ýaqyt, tarkýn - tárk, kadıımýn - qadım t. b
2) Syrtqy formasyn jartylaı jartylaı saqtap, qazaq tiliniń fonetıkalyq zańdylyǵyna jarym - jartylaı baǵynǵan, ıaǵnı tulǵalary sál ǵana ózgeriske ushyraǵan sózder. Sózderdiń dybystyń ózgerýimen erekshelenedi. Onyń sebebi - bul sózder quramynda qazaq tilinen jat dybystyń bolýynda. Mysaly: harakatýn - áreket, haakımýn - ákim, ımaaratýn - ǵımarat, alıfbaaýn - álippe.
3) Syrtqy formasy men dybystalýy múlde ózgergen sózder. Bul sózderdiń ózgerý sebebi – leksemalardyń quramynda qazaq tiline jat eki nemese odan da kóp dybystardyń kezdesýinen. Mysaly: astafırý ataha - astapyralda. Bul topqa qazaq tiline orys tili arqyly enip, oryssha fonetıkasyn ózgertpegen sózderdi de jatqyzýǵa bolady. Mysaly: ál - bahrı – admıral, qahýatýn - kofe, tarıfatýn - tarıf t. b.
Varıant sózderge jiti qarap, olardy elek - ekshep alýda birizdilik saqtaýdyń mańyzdylyǵy aıyryqsha. Ásirese, fonetıkalyq varıantty sózderdiń bárin shetinen tizip ala berý sózdiktiń sapasyna nuqsan keltireri anyq. Keıbir sóıleý tilinde kezdesýi kúmándi varıanttar da sózdikke enip ketken. Orfografıa - jaryspa tulǵalardy bir júıege keltirýde eń negizgi baǵyt berýshi qural. Ǵajaıyp - ajaıyp, ǵajap - qajap varıanttarynyń sońǵy syńary erterekte basylǵan shyǵarmalarda ǵana kezdesedi, ıaǵnı sózdikke ádebı varıantyn ǵana alsa jetkilikti bolar edi.
Ádebı varıanttar – qazaq tiliniń fonetıkalyq, leksıkalyq jáne gramatıkalyq damý ereksheligi týdyrǵan sóz tulǵalary. Úndestik zańy yqpalynan túrlengen varıanttar poezıadaǵy, maqal - mátelderdegi uıqastyq pen qıysý sátterine qaraı bir - birinen alshaq turǵan sózderge de tán; málim - maǵúlúm, zamana - zaman, ǵashyq - asyq. Turaqty varıanttardyń qoldaný jıiligine, aıtylý retine qaraı júre kele ózgeriske ushyraýy - zańdy qubylys.
Keıbir morfologıalyq tulǵalardyń sınonımdik qatary men jaryspa varıanttaryn shatastyrmaı dál aıqyndaýda sheshimin kúter daýly máseleler joq emes. Sózdiń kóp maǵynalyǵy jaryspa sózderdiń ara - jigin ashyp, qoldaný aıasyn anyqtaý úshin qolaıly. Qazirgi ádebı tilimizde aıtylmaıtyn varıant qatarly qos sózderde, sóz tirkesterinde odaǵaı túrinde saqtalypty: mys: áz tutty, tárki dúnıe. Alda (Alla) varıanty kóńil - kúıdi bildiretin odaǵaı men qos sóz quramynda berilgen; alda qaraǵym - aý, alda - jalda, t. b.
Sonymen qazirgi qazaq tilinde arab elementteriniń fonetıkalyq varıanttarynyń tulǵalyq ózgerisi tómendegideı:
- Úndestik zańyna sáıkes ózgeris: taǵylym - tálim; maǵulym - málim, t. b.
- Aıtylýy aýyrlaý dybys tirkesiniń yqshamdalýy nemese dáneker dybystyń ústemelep aıtylýy arqyly bolǵan ózgeris: qaryp - árip; halal - adal; hákim - ákim, t. b.
Qoryta kelgende, qazirgi tilimizdegi arabızmderdiń orfografıalyq, orfoepıalyq varıanttary jalań qarapaıym sóıleý tilinde ǵana emes, sóz tulǵalarynyń fonetıkalyq, semantıkalyq, tarıhı damýyna qatysty teorıalyq ta, tájirıbelik te mańyzy bar elementter jatady.
Jaryspa varıanttar – ár qyrynan kórine alatyn oralymdyq múmkindigi mol tildik kategorıa. Demek, tildegi ala - qulalyq pen turaqsyzdyqty alastaýǵa jaǵdaı jasaı otyryp, tildi baıytýǵa úles qosý kerek.
Sóz quramynda ár alýan dybystyq ózgerister bolady.
- Asımılásıa: sıfatýn - sıpat; zaalımýn - zalym; kıtaabýn - kitap; maqsadýn - maqsat, t. b.
- Etenteza: sabrýn - sabyr; daýrýn - dáýir; fıkrýn - pikir, t. b.
- Redýksıa: mısalýn - mysal; ahbarýn - aqpar; ımmýn - ilim; manan - maǵyna, t. b.
- Apokopa: molla - molda; maqtabýn - mektebin; kıtaabýn - kitabyn; darsýn - dáris, t. b.
Arabızmderdiń taqyryptyq toptary
Kez kelgen tildiń sózdik quramy - sol tildiń ejelgi tól sózderiniń jáne shet tilderden alynǵan kirme sózderden turatyn kúrdeli qubylys. Óıtkeni túrli elderdiń ózara ekonomıkalyq, saıası, mádenı qarym - qatynastaryna, qoǵamnyń damýyna, ǵylymı - tehnıkalyq ózgeristerge baılanysty jańa sózder men sóz tirkesteri paıda bolyp, sózdik quramdy únemi tolyqtyryp otyrady. Qazaq tiline kirgen arab sózderi ómirdiń ár salasyn qamtıdy. Ózimniń zertteýime súıene otyryp, men olardy mynadaı bes topqa bóldim: 1) ǵylym - bilimge arnalǵan arabızmder; 2) qoǵamdyq, saıası ómirge arnalǵan arabızmder; 3) tárbıe jáne turmysqa baılanysty arabızmder; 4) ıslam dinine qatysty arabızmder; 5) dereksiz uǵymdardy bildiretin arabızmder.
Atalǵan toptardyń ishinde úles salmaǵy jaǵynan tilimizde qalyptasyp keń taraǵan – dereksiz uǵymdy bildiretin arabızmder. Bular - 787 sózdiń 340 - y, ıaǵnı 50 paıyzǵa jýyǵyn qamtıdy. Ekinshi kezekte tárbıe jáne turmysqa baılanysty topqa jatatyn arabızmder - 147 sóz, ıaǵnı 25 paıyzǵa jýyǵy. Úshinshi kezekte ıslam dinine qatysty arabızmder - 102 sóz, ıaǵnı 15 paıyzǵa jýyǵy. Sońǵy kezekte qoǵamdyq, saıası ómirge qatysty sózder.
Arabızmder qazaq tilinde Islam dinin qabyldaǵan ýaqyttan beri qoldanysta. Olar bizge túsinikti de tereń maǵynaly sózder. «Olardy biz bilip, qoldana bilýimiz kerek!»- degen kóptegen ǵalymdar pikirimen tolyq kelisemin.
You Might Also Like
-
Batys Qazaqstan oblysy, Bókeı Ordasy aýdany,
