Tabıǵatym – tal besigim
Taqyryby. Tabıǵatym – tal besigim
Maqsaty:
Oqýshylardyń sanasyna qorshaǵan ortaǵa týǵan ólke tabıǵatyna degen súıispenshilikti jáne tabıǵat qubylysynda bolatyn amaldar týraly amaldar týraly túsinik qalyptastyrý.
Týǵan jerdi, qorshaǵan ortany súıýge, qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Shyǵarmashylyq qabiletterin jaqsylyq jasaı bilý iskerlikterin, oılaý qabiletin damytý, óz oıyn erkin jetkize bilýge daǵdylandyrý.
Kórnekiligi: tabıǵat týraly naqyl sózder, slaıd, tabıǵatqa arnalǵan sýretter. maqal - mátelder.
Ádisi: áńgimeleý, túsindirý, suraq - jaýap, pikirlesý
Barysy: İ Uıymdastyrý bólimi
İİ Negizgi bólim
Tárbıe saǵatynyń taqyrybyn aıtyp, maqsatyn habarlaý.
- Sálemetsizder me, balalar! Búgin men sendermen birge «Tabıǵatym – tal besigim» atty tárbıe saǵatyn júrgizemin. Bárimiz birge qatysaıyq.
Tárbıe saǵatymyzdyń maqsaty: Qorshaǵan orta tabıǵat týraly, tabıǵattaǵy qubylystar, yrym - tyıymdarmen keńinen tanysyp túsinik alamyz. Tabıǵatqa degen óz kózqarasymyzdy, qamqorlyǵymyzdy, bilimimizdi sabaq barysynda kórsetemiz.
- Elbasymyz kim?
Elbasymyz N. Á. Nazarbaev óz joldaýynda «Tabıǵattyń baılyǵy – barsha keler urpaqtyń ıgiligi...» dep aıtqandaı tabıǵat baılyǵy degendi qalaı túsinesińder?
«Oı qozǵaý»
Gúl - ósimdik ajary
Gúlder jerdiń bazary
Sý - tirliktiń ózegi,
Aqsa bolar ózeni.
Aýa – ómir nárimiz
Tynystaıtyn bárimiz.
Tabıǵat baılyǵy
Dán tamyry áride,
Dánnen óser bári de
Orman - tabıǵat dáýleti,
Aı men qus áýleti
- Osyndaı tabıǵat baılyǵyn durys paıdalana bilýimiz kerek.
- Ol úshin ne isteı alamyz?
- Sonymen, adam ómiri tabıǵatpen tyǵyz baılanysty. Tabıǵat kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys – mekeni, qutty berekesi.
Adam men tabıǵat árqashan egiz. Tabıǵat asyraýshyń, qamqorshyń. Ata - babamyz «Jer – qazyna, sý - altyn, mal - baılyq» dep tegin aıtpaǵan. Kúndelikti oqıtyn kitabymyz, jazatyn qaǵazymyz, aýyrǵanda ishetin dárimiz, iship júrgen taǵamymyz, isher sýymyz, tynys alar aýamyz – osylardyń bári tabıǵattyń syıy. Erte kezderde halqymyz tabıǵattyń keıbir týyndylaryn kıeli, qasıetti dep uǵyp, olardy óltirýge, joıýǵa bolmaıtynyn ýaǵyzdaǵan. Adam tabıǵattan óz keregin ǵana alyp, qalǵanyn esh ýaqytta zıan tıgizbegen. Tabıǵattaǵy keıbir janýarlar men qustardy, kóshpeli turmysqa qatysty zattardy kıeli dep qasterleıdi.
Sýretpen jumys
(sýretterdi kórsete otyryp, qandaı yrym – tyıym sózder bar ekenin suraý)
*Úıge kelgen jylannyń basyna aq sút quıyp shyǵarǵan.
* Baqany óltirýge bolmaıdy, jańbyr jaýady.
*Kókti julma «kókteı solasyń» dep jamandyqqa joryǵan.
*Aqqý – kıeli qus, atýǵa bolmaıdy.
- Bizdiń jerimizde jańbyr óte sırek jaýady. Osyndaı jaǵdaıda jańbyr sırek jaýsa qandaı dinı yrym jasaıdy?
Tasattyq – aýyl adamdary birigip, jańbyr jaýý úshin, qudaıdan tilek, ótinish suraıdy. Mal soıyp, qudaı jolynda sadaqa beredi
Búgingi tańda aýa - raıyn teledıdar arqyly nemese ár aýdandardaǵy aýa - raıyn boljaıtyn sınoptıkterdiń aıtýynsha bilip otyramyz.
Al, burynǵy kezde ata - babalarymyz aýa - raıyn jan - janýarlar, ósimdikterdiń, qustardyń qozǵalysyna, tirshiligine qarap, aýa - raıyn boljaǵan.
Mysaly,
• Jańbyr sirkirep turǵanda taýyqtar dalada jem izdep júrse, onda aq bolady ıaǵnı jańbyr uzaqqa sozylady.
• Qarlyǵashtar aspanda samǵap, bıiktep ushsa, kún ashyq, tómendep ushsa jańbyr jaýyp jel bolady.
• Mysyq buıyǵyp uzaq uıyqtasa kún jylynady.
• Aı shalqasynan týsa sharýashylyqqa aýa - raıy qolaısyz bolady.
Shyǵarmashylyq jumys
– Túrli ózgerister men qubylystarǵa baılanysty halqymyz jyldyń ár aıy men toqsanynda bolatyn aýa raıyndaǵy, tabıǵattaǵy ózgerister men qubylystardy aldyn ala boljap, oǵan at qoıyp, aıdar taǵyp otyrǵan. Jyldyń 12 aıyndaǵy tabıǵat qubylysyna baılanysty halyqtyq qaǵıdalarǵa sáıkes boljamdar men ataýlar naýryz aıynan bastaý alady. Mundaı tabıǵattaǵy qubylystardy halyqtyq boljamǵa nemese amalǵa balap bylaı ataǵan.
*Qazaq halqynda «tasbaqanyń daýyly» degen uǵym bar. Ol jóninde ańyz - áńgimeler óp kezdesedi. Tasbaqa tirshiligindegi ereksheliktiń biri – qysqy uıqyǵa ketýi (keıde jazǵy ystyq mezgilde de uıqyǵa ketedi). Kóktem mezgilinde kóbine sáýir aıynda dala tasbaqasy qysqy uıqydan oıanyp, jer betine shyǵady. Dál osy kezde birneshe kún qatarynan shańdy, borandy qatty jel soǵady. Ony halyq «tasbaqa daýyly» dep ataıdy. Qysqy uıqysynan shyqqan tasbaqa álsiz bolǵandyqtan saýytynyń ústinde qalǵan qum, topyraq qaldyǵyn ózdiginshe túsire almaıdy al sol kezde soǵatyn daýyl onyń ústindegi qum, topyraqty ushyryp áketedi, ıaǵnı tasbaqanyń uıqysynan oıanýy qatty soǵatyn daýylmen sáıkes keledi.
* Tabıǵat qubylystarda bolatyn tosyn jáıtterdiń kópshiligi dalamyzda keńinen taralǵan aqbókenge baılanysty aıtylǵan. Aqbóken - kıeli janýar. Onyń tynys - tirshiligi týraly halyq uǵymdary kóp. Sonyń biri «quralaıdyń salqyny» dep atalady. Bul aqbókender kóktemgi mamyr aıynyń 17 - 25 - i aralyǵynda jappaı laqtaý merzimine sáıkes keledi. Bul kezde ol óte kóp top quryp, sýy bar ózen jaǵalaýyna nemese qaq sýy aınalǵan shóbi mol jerlerde tóldeıdi. Bul kezde aýa raıy salqyndap, yzǵyryq jel turady, jańbyr jaýyp, artynsha kún sýytady. Bul mezgildi «kıiktiń laq órgizeri» dep te ataıdy.
* Sáýir aıynyń sońǵy kúnderi 2 - 3 kúnge sozylatyn sýyq jel soǵyp, tobyl jarǵan amal bastalady. Bul «tobylǵy búrshik jarǵan» dep atalady. Iaǵnı, ósimdikterdiń tamyr jaıyp, alǵashqy kók shyǵa bastaǵan kezi degendi bildiredi.
«Syńaryn tap» oıyny
Munda maqal - mátelderdiń syńaryn tabýy kerek.
• Sáýir bolmaı,......... (táýir bolmas)
• Aǵash tamyrymen myqty,
(Adam dosymen myqty)
• Jaýynmen jer kógeredi,
(Batamenen el kógeredi )
• Taýly jer bulaqsyz bolmas,
(Sýly jer quraqsyz bolmas)
• Qystaǵy qar – jerge yrys,
(Jerdegi ylǵal – elge yrys)
Qorytyndy:
Tabıǵat baılyqtaryn qorǵaı bilý – azamattyq borysh. Tabıǵatty aıalap, súıe bileıik. Árbir adam tabıǵatty qorǵaýǵa jáne saqtaýǵa mindetti. Aǵash egemiz, kókti julmaımyz, týǵan aýylymyzdyń tabıǵatyn qorǵaıyq deı kele
«Taza bolsa, tabıǵat,
Aman bolar adamzat!» degen Farıza Ońǵarsynova apamyzdyń sózimen búgingi tárbıe saǵatymyzdy aıaqtaımyz.
Madaqtaý.
Saý bolyńyzdar!
Maqsaty:
Oqýshylardyń sanasyna qorshaǵan ortaǵa týǵan ólke tabıǵatyna degen súıispenshilikti jáne tabıǵat qubylysynda bolatyn amaldar týraly amaldar týraly túsinik qalyptastyrý.
Týǵan jerdi, qorshaǵan ortany súıýge, qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Shyǵarmashylyq qabiletterin jaqsylyq jasaı bilý iskerlikterin, oılaý qabiletin damytý, óz oıyn erkin jetkize bilýge daǵdylandyrý.
Kórnekiligi: tabıǵat týraly naqyl sózder, slaıd, tabıǵatqa arnalǵan sýretter. maqal - mátelder.
Ádisi: áńgimeleý, túsindirý, suraq - jaýap, pikirlesý
Barysy: İ Uıymdastyrý bólimi
İİ Negizgi bólim
Tárbıe saǵatynyń taqyrybyn aıtyp, maqsatyn habarlaý.
- Sálemetsizder me, balalar! Búgin men sendermen birge «Tabıǵatym – tal besigim» atty tárbıe saǵatyn júrgizemin. Bárimiz birge qatysaıyq.
Tárbıe saǵatymyzdyń maqsaty: Qorshaǵan orta tabıǵat týraly, tabıǵattaǵy qubylystar, yrym - tyıymdarmen keńinen tanysyp túsinik alamyz. Tabıǵatqa degen óz kózqarasymyzdy, qamqorlyǵymyzdy, bilimimizdi sabaq barysynda kórsetemiz.
- Elbasymyz kim?
Elbasymyz N. Á. Nazarbaev óz joldaýynda «Tabıǵattyń baılyǵy – barsha keler urpaqtyń ıgiligi...» dep aıtqandaı tabıǵat baılyǵy degendi qalaı túsinesińder?
«Oı qozǵaý»
Gúl - ósimdik ajary
Gúlder jerdiń bazary
Sý - tirliktiń ózegi,
Aqsa bolar ózeni.
Aýa – ómir nárimiz
Tynystaıtyn bárimiz.
Tabıǵat baılyǵy
Dán tamyry áride,
Dánnen óser bári de
Orman - tabıǵat dáýleti,
Aı men qus áýleti
- Osyndaı tabıǵat baılyǵyn durys paıdalana bilýimiz kerek.
- Ol úshin ne isteı alamyz?
- Sonymen, adam ómiri tabıǵatpen tyǵyz baılanysty. Tabıǵat kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys – mekeni, qutty berekesi.
Adam men tabıǵat árqashan egiz. Tabıǵat asyraýshyń, qamqorshyń. Ata - babamyz «Jer – qazyna, sý - altyn, mal - baılyq» dep tegin aıtpaǵan. Kúndelikti oqıtyn kitabymyz, jazatyn qaǵazymyz, aýyrǵanda ishetin dárimiz, iship júrgen taǵamymyz, isher sýymyz, tynys alar aýamyz – osylardyń bári tabıǵattyń syıy. Erte kezderde halqymyz tabıǵattyń keıbir týyndylaryn kıeli, qasıetti dep uǵyp, olardy óltirýge, joıýǵa bolmaıtynyn ýaǵyzdaǵan. Adam tabıǵattan óz keregin ǵana alyp, qalǵanyn esh ýaqytta zıan tıgizbegen. Tabıǵattaǵy keıbir janýarlar men qustardy, kóshpeli turmysqa qatysty zattardy kıeli dep qasterleıdi.
Sýretpen jumys
(sýretterdi kórsete otyryp, qandaı yrym – tyıym sózder bar ekenin suraý)
*Úıge kelgen jylannyń basyna aq sút quıyp shyǵarǵan.
* Baqany óltirýge bolmaıdy, jańbyr jaýady.
*Kókti julma «kókteı solasyń» dep jamandyqqa joryǵan.
*Aqqý – kıeli qus, atýǵa bolmaıdy.
- Bizdiń jerimizde jańbyr óte sırek jaýady. Osyndaı jaǵdaıda jańbyr sırek jaýsa qandaı dinı yrym jasaıdy?
Tasattyq – aýyl adamdary birigip, jańbyr jaýý úshin, qudaıdan tilek, ótinish suraıdy. Mal soıyp, qudaı jolynda sadaqa beredi
Búgingi tańda aýa - raıyn teledıdar arqyly nemese ár aýdandardaǵy aýa - raıyn boljaıtyn sınoptıkterdiń aıtýynsha bilip otyramyz.
Al, burynǵy kezde ata - babalarymyz aýa - raıyn jan - janýarlar, ósimdikterdiń, qustardyń qozǵalysyna, tirshiligine qarap, aýa - raıyn boljaǵan.
Mysaly,
• Jańbyr sirkirep turǵanda taýyqtar dalada jem izdep júrse, onda aq bolady ıaǵnı jańbyr uzaqqa sozylady.
• Qarlyǵashtar aspanda samǵap, bıiktep ushsa, kún ashyq, tómendep ushsa jańbyr jaýyp jel bolady.
• Mysyq buıyǵyp uzaq uıyqtasa kún jylynady.
• Aı shalqasynan týsa sharýashylyqqa aýa - raıy qolaısyz bolady.
Shyǵarmashylyq jumys
– Túrli ózgerister men qubylystarǵa baılanysty halqymyz jyldyń ár aıy men toqsanynda bolatyn aýa raıyndaǵy, tabıǵattaǵy ózgerister men qubylystardy aldyn ala boljap, oǵan at qoıyp, aıdar taǵyp otyrǵan. Jyldyń 12 aıyndaǵy tabıǵat qubylysyna baılanysty halyqtyq qaǵıdalarǵa sáıkes boljamdar men ataýlar naýryz aıynan bastaý alady. Mundaı tabıǵattaǵy qubylystardy halyqtyq boljamǵa nemese amalǵa balap bylaı ataǵan.
*Qazaq halqynda «tasbaqanyń daýyly» degen uǵym bar. Ol jóninde ańyz - áńgimeler óp kezdesedi. Tasbaqa tirshiligindegi ereksheliktiń biri – qysqy uıqyǵa ketýi (keıde jazǵy ystyq mezgilde de uıqyǵa ketedi). Kóktem mezgilinde kóbine sáýir aıynda dala tasbaqasy qysqy uıqydan oıanyp, jer betine shyǵady. Dál osy kezde birneshe kún qatarynan shańdy, borandy qatty jel soǵady. Ony halyq «tasbaqa daýyly» dep ataıdy. Qysqy uıqysynan shyqqan tasbaqa álsiz bolǵandyqtan saýytynyń ústinde qalǵan qum, topyraq qaldyǵyn ózdiginshe túsire almaıdy al sol kezde soǵatyn daýyl onyń ústindegi qum, topyraqty ushyryp áketedi, ıaǵnı tasbaqanyń uıqysynan oıanýy qatty soǵatyn daýylmen sáıkes keledi.
* Tabıǵat qubylystarda bolatyn tosyn jáıtterdiń kópshiligi dalamyzda keńinen taralǵan aqbókenge baılanysty aıtylǵan. Aqbóken - kıeli janýar. Onyń tynys - tirshiligi týraly halyq uǵymdary kóp. Sonyń biri «quralaıdyń salqyny» dep atalady. Bul aqbókender kóktemgi mamyr aıynyń 17 - 25 - i aralyǵynda jappaı laqtaý merzimine sáıkes keledi. Bul kezde ol óte kóp top quryp, sýy bar ózen jaǵalaýyna nemese qaq sýy aınalǵan shóbi mol jerlerde tóldeıdi. Bul kezde aýa raıy salqyndap, yzǵyryq jel turady, jańbyr jaýyp, artynsha kún sýytady. Bul mezgildi «kıiktiń laq órgizeri» dep te ataıdy.
* Sáýir aıynyń sońǵy kúnderi 2 - 3 kúnge sozylatyn sýyq jel soǵyp, tobyl jarǵan amal bastalady. Bul «tobylǵy búrshik jarǵan» dep atalady. Iaǵnı, ósimdikterdiń tamyr jaıyp, alǵashqy kók shyǵa bastaǵan kezi degendi bildiredi.
«Syńaryn tap» oıyny
Munda maqal - mátelderdiń syńaryn tabýy kerek.
• Sáýir bolmaı,......... (táýir bolmas)
• Aǵash tamyrymen myqty,
(Adam dosymen myqty)
• Jaýynmen jer kógeredi,
(Batamenen el kógeredi )
• Taýly jer bulaqsyz bolmas,
(Sýly jer quraqsyz bolmas)
• Qystaǵy qar – jerge yrys,
(Jerdegi ylǵal – elge yrys)
Qorytyndy:
Tabıǵat baılyqtaryn qorǵaı bilý – azamattyq borysh. Tabıǵatty aıalap, súıe bileıik. Árbir adam tabıǵatty qorǵaýǵa jáne saqtaýǵa mindetti. Aǵash egemiz, kókti julmaımyz, týǵan aýylymyzdyń tabıǵatyn qorǵaıyq deı kele
«Taza bolsa, tabıǵat,
Aman bolar adamzat!» degen Farıza Ońǵarsynova apamyzdyń sózimen búgingi tárbıe saǵatymyzdy aıaqtaımyz.
Madaqtaý.
Saý bolyńyzdar!
You Might Also Like
