InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasynda, asa kórnekti aǵartýshy, aqyn, jazýshy, qoǵam qaıratkeri Mirjaqyp Dýlatulyn bilmeıtin azamat joq. «1909 jyly qazaq dalasyn dúr silkindirgen úsh kitap shyqty. Onyń biri Abaıdyń óleńder jınaǵy, ekinshisi – Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysaly», úshinshisi Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaq!» atty pýblısısıkalyq-lırıkalyq jınaǵy» (Dulatuly M. Shaǵarmalary: Maqalalar men zertteýler. 2-t. Almaty: Ǵylym, 1997. – 3 b.). «Oıan, qazaq!» 1909 jyly Ýfada jaryq kórgen. Qarapaıym halyqtyń sanasyna ardaqty tulǵanyń óleńderi qatty áser etti. Patsha úkimeti ony túsinip, «qazaq oıanyp ketedi» dep qorqyp, Mirjaqyp Dýlatulyn tutqyndap, túrmege jaýyp, eńbegin kámpeskelegeni bárimizge málim.

1916 jyly qazaq jáne qyrǵyz jerinde  ult-azattyq kóterilis boldy. Kóterilis oshaqtary basylmaı, Reseıde ekinshi orys revolúsıasy bastalyp, 1917 jyly, patsha İİ Nıkolaı taǵynan aıyryldy. 1916 jylǵy kóteriliske qatysýshylar qýǵyn-súrginge ushyrap, elinen ketýge májbir boldy. Osy máselege baılanysty Mirjaqyp Dulatulynyń «Oıan, qazaq! (Bosqyn qyrǵyz baýyrlaryma arnadym) atty qysqa da nusqa habarlamasyn usynyp otyrmyz. Habarlama «Qazaq» gazetinde, İshki habarlar bóliminde 1917 jyly, aqpan revolúsıasynan keıin jarıalanǵan. Habarlama mátinin belgili jınaq «Qazaq» gazeti basyp shyǵaryp, Alash azamattarynyń rýhyna baǵyshtaldy. Qurastyrýshylar: Ú.Sýbhanberdına, S. Dáýitov, Q.Sahov., atty eńbekten aldyq. («Qazaq» gazeti/Bas redaktor Á.Nysanbaev.- Almaty: «Qazaq ensıklopedıasy» Bas redaksıasy, 1998.- 394  bet).

Mirjaqyp Dýlatuly. «Oıan, qazaq! (Bosqyn qyrǵyz baýyrlaryma arnadym).

«Oqýshylarǵa maǵlým, «Oıan, qazaq!» atty óleń kitabymdy eski úkimet sham kórip, «Qazaq oıanyp ketedi» dep qorqyp, 1911 jyly meni sýdqa berdi, sol sebepti jyl jarymnan artyq abaqtyda jatyp shyqtym. «Oıan, qazaq!» halyq arasyna taramasyn dep, úkimet haqim saldy. Sonan keıin kolǵa túspegen 1000 dana shamaly «Oıan, qazaq!» alty jyldan beri bir orynda jasyrynyp jatyr edi. Endi, qudaıǵa shúkir, azattyq tańy atty, eski úkimet múrdem ketti,  shaǵymshy «baýyrlarymyzdyń da» kózi joǵaldy.

Jaýyz úkimettiń jaýyzdyǵymen byltyrǵy 25 ıýn jarlyǵy taqyrypty qazaq halqy qan jylady, bárimizden artyǵyraq qyrǵyz baýyrlarymyz qyrǵynǵa ushyrady. Kúni búginge sheıin sol qyrǵyz baýyrlarymyzdan kóp el Qytaı jerinde bosqyndyqta, asharshylyqta, qyrǵynda. Jas balalaryn bir shelek bıdaıǵa, bir toıatyn tamaqqa satyp, qatyn-qyzdaryn bir qoıdyń pýlyna aıyrbastap, estıarly moıyndaryna dorba salyp, tilenshi bolyp ketkendigi maǵlým bolyp tur.

Sondyqtan saqtaýly myń dana «Oıan, qazaqtyń» aqshasyn álgi bosqynda júrgen jetim-jesirlerdiń paıdasyna baǵyshtadym. Burynǵy qaqy 20 tıyn edi, endi puly mynadaı qaıyrly iske jumsalatyn bolǵan soń, alýshylarǵa baǵasy 50 tıyn bolsyn dep mólsherledim. Posta qaqy kitap baǵasy 2 tıyn. Skıdka joq. Bir kisige 50 kitaptan kem satylmaıdy. Aqshasyn tómengi adres boıynsha kúni buryn jiberý kerek. Bulaı deýimniń  sebebi tezirek ótip, aqshasy asharshylyqtaǵy beısharalarǵa tezirek tapsyrylsyn degen. Myń dana kitap tez satylsa, sonan óngen 500 som shamaly aqsha, kóp pul bolmasa da, el-jurt, jer-sý, mal-múlkinen aıyrylyp, bul kúnde bir tilim nanǵa zar bolyp turǵan sorlylarǵa az da bolsa, qorek bolar edi. Bul beıshara baýyrlarymyzdy  eskerý, ólimnen-qyrǵynnan  qutqarý alash azamatynyń adamshylyq boryshy!

«Oıan, qazaqty» joǵarǵy shartpen aldyrýǵa talaby bar, sorly bolǵan baýrlaryna jany ashyǵan azamattar mynaý adrestegi Jumaǵalı Tileýlınnen aldyrsyn. Adresi: g. Petropavlovsk, Akmola obl., Ýeznaıa bolnısa, feldsherý Djýmagalıý Tleýlıný». Habarlama sońynda – Mirjaqyp Dýlatov dep jazylǵan.

Mirjaqyp Dýlatulynyń adamgershilik, jańashyrlyq, ultjańdylyq qasıetteri joǵary bolǵan, jáne de uly tulǵamyz qazaq tarıhynda birinshi ret Qyzyljar qalasynda bosqyndarǵa kómektesý úshin járdem qoryn uıymdastyrǵan.

Ahmetjanova Ajar. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ. 

Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti

---