InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Qyzylqoǵa aýdany, Qonystaný selosy
Jańasharýa qazaq orta mektebi
İ sanatty pedagog-psıholog: Kabenova Gýljazıra Saınovna
 

1. Balany óz qolyńyzben urlyq ústinde ustaı almasańyz, qansha jerden kúdiktengen jaǵdaıda da, bala jazyqsyz bolady.

2. Óte saq bolyńyz, sonymen qatar óte  uǵymtal bolyńyz, esińizde ustańyz-sizdiń aldyńyzda ákki ury emes, bala tur. Bala qalaı, qandaı bolyp ósedi, ol sizge baılanysty.Tez sheshim qabyldasańyz, siz balanyń túbegeıli túrde ómirine balta shapqandaı bolasyz. Osydan keıin bala óz-ózine senimsizdik tanytyp, ortada da oqshaýlanyp, basqalarmen baılanysýǵa, qarym-qatynas jasaýǵa kóńili soqpaıdy.

3. Keıbir ata-analar óz balalarynyń qoldarynan uryp, balany jazalap, qorqytyp, balaǵa úkim shyǵaryp jáne óte ertede urylardyń qoldaryn shabatyn bolǵan dep, balany qorqytyp, eger taǵy keleside qaıtalaıtyn bolsa, polısıa qyzmetkerlerine óziniń  aparyp tapsyratyndyǵyn eskertip, balany jazaǵa tartady. Bundaı keleńsiz jaǵdaılar balany qatal adamǵa aınaldyrady, balaǵa óziniń jeke basynyń kemshiligin sezdiredi.Sondyqtan balamen birigip jaýapkershilikti bólisińiz, jaǵdaıdy túzeýge kómektesińiz, bundaı jaǵdaılar týraly bala kitaptardan oqyp, ata-anasynyń ózin qıyndyqta tastap ketpeıtindigine qýanady.

4. Balaǵa jasaǵan isiniń jaman ekenin, ózińizdi qatty qynjyltyp renjitkendigin aıtyp, túsinik berińiz, biraq jasaǵan isiń – qaraqshylyq, urlyq, qylmys dep balaǵa uryspańyz. Jaı áńgimelesý, óz sezimderińiz jóninde talqylaý, kez-kelgen qıyn jaǵdaıdan shyǵý joldaryn balamen birigip otyryp izdeý, eń jaqsy sheshim jáne is-áreket bolmaq.

5. Bul is–árekettiń negizgi sebepterin jetik túsinýge tyrysyńyz, múmkindik bul urlyq negizi bir qıyndyqtyń saldarynan bolyp turǵan shyǵar, soǵan nazar aýdaryńyz. Mysaly bala suramastan aqshany ne sebepten aldy dep oılańyz, múmkin bireýge qaryz berýge kerek shyǵar, al bul jóninde aıtýǵa uıalyp, qysylatyndyqtan aıta almaǵan bolar nemese ol bireýdiń zatyn joǵaltyp alyp, endi sol zattyń qarymtasyn qaıtarýy kerek bolǵan shyǵar. Osylaı týyndaǵan qıyndyqtan birge shyǵýǵa áreket etińiz.

Esińizde ustańyz – bul ekeýińizdiń birigip qabyldaǵan sheshimderińiz bolsyn, siz ony ózińizdiń buıryǵyńyzǵa aınaldyrmańyz.

6. Urlanǵan zatty mindetti túrde óz ıesine qaıtarý qajet, biraq buny balaǵa ózdiginen jasatý mindetti emes, balamen birge baryp qaıtaryńyz. Bala kez-kelgen adamnyń qoldaýǵa, jaqyndarynyń kómekterine súıenýge quqyly ekendigin sezinýi tıis.

7. Eger balanyń bóten zatty ruqsatsyz alǵanyna senimdi bolsańyz, biraq balanyń ózi ony moıyndamaýǵa qınalsa, bul jaǵdaıda balaǵa zatty eshkimge bildirmeı óz ornyna qaıtadan aparyp qoıýyn aıtyńyz. Mysaly, kishkentaı balaǵa: «Menińshe, úıdiń ishinde úı ıesi» bar sıaqty. Keıbir zattardy sol alyp ketken bolýy kerek. Múmkin ony biz syılap, as daıyndap bersek, múmkin meıirlenip, bizge joǵalǵan zatty qaıtaryp berer - degen sózderdi aıtýǵa bolady. Balaǵa ózdiginen sheshim etýge, ózdiginen jaǵdaıdy jaqsartýǵa jol berińiz. Psıholog E.Le.Shan bylaı keńes beredi: eger balańyzdyń qolynan bógde oıynshyqty (urlap alǵan oıynshyǵyn) kórseńiz, balańyz ol oıynshyqty bireýdiń syıǵa tartqanyn aıtsa, ondaı jaǵdaıda bylaı aıtyńyz: -

Men seni óte jaqsy túsiner edim, bul zatty syıǵa tartty – dep ózińdi sendiresiń. Urlyqtyń  sebebi óz erkińniń jigersizdigi ǵana emes,  sonymen qatar dostary da úlgi bolýy múmkin. Jaı ǵana joldastarymen birge júrýi úshin, urlyqqa barýy múmkin. Jasy kishi, kishkentaı  kezinde balaǵa is-áreketteriniń jaman ekenin, jaqsylyqqa jatpaıtyndyǵyn aıtyp túsindirý jetkilikti, sonymen birge balany jaman ádetke úıretip, úlgi kórsetetin ortadan qorǵaý qajet. Eseıgen shaǵynda barlyǵy da ózgerip, durys naqty eskertilýi kerek. Bala dosty, qurbyny ózi tańdaıdy jáne sizdiń oıyńyz, balaǵa olarmen dostasý jaraspaıdy deýińiz, olar sıaqty dostardy tańdamaý kerektigi týraly aıtý, sizdiń jáne balanyń arasynda tikeleı qarama-qaıshylyqqa soqtyrady. Balańyz sizden alystap ketýi múmkin, kimdermen ýaqyt ótkizedi, kimmen dostasady, sonyń barlyǵyn sizden jasyra bastaıdy. Sonymen qatar, óz dostarynyń ortasynda, solardyń kózinshe urlyq jasaý, urlyqshy toppen birigý, burlyqqa barý – osynyń barlyǵy balanyń óz ortasynda bedelin joǵarylatady. Balanyń barlyq joldastaryn, dostaryn, qurbylarynyń kim ekendigin bilip otyrý mindetti túrde qajet, eger siz balańyzdyń dostarynyń jaman qylyqtaryn úlgi qylyp, sol dostarynyń yqpalyna berilip bara jatqandyǵyn tolyq sezseńiz, balańyzdyń qurbylaryn, birge júretin dostaryn úıge shaqyryńyz, múmkin bolsa olardyń ata-analarymen tanysyńyz. Eń mańyzdysy, balańyzben ekeýińizdiń aralaryńda jaqsy syrlasyp, áńgimelesetin bir jaǵdaıdy ortatyńyz, buny balańyz kishkentaı kezinde qamtamasyz etken jaqsy, balańyzdy jaqsy, tártipti ortanyń balalarymen kishkene kezinen tanystyryp, sol ortaǵa beıimdeńiz. Bul ortany óz dostaryńyzdyń balalarymen, balańyzdyń synyptastarymen, negizgi bir klýbtyń qatysýshy múshelerimen, úıirmeniń, sporttyń seksıanyń qatysýshy múshelerimen, bir sózben aıtqanda, kez-kelgen mádenı orta, mádenıoshaqqa qatysýshylarynan quralǵan áleýmettik qyzyǵýshylyqtary bar jáne bir–birine  jaqsy kózqarastaǵy balalarmen qurǵan jón.

8. Senimdi áńgime – ol mańyzdy ádistiń biri. Balamen senimdi túrde áńgimelesý – eń jaqsy profılaktıka. Balańyzben birge otyryp, onyń qıyndyqtary týraly áńgimelesińiz, óz qıyndyqtaryńyz týraly aıtyńyz. Ásirese eń jaqsysy, eger siz balańyzǵa óz qıyndyqtaryńyzdy jáne ýaıymdaryńyz týraly, balańyzdyń ádistik qylyq (urlyq ) jasaǵan kezdegi óz qaıǵyńyzdy, senimińizdi aıtyp bólisińiz. Bala sizdiń shyn janashyrlyǵyńyzdy, túsinistik bildiretin kózqarasyńyzdy, dostyq tilegińizdi sezinedi. Balańyzǵa negizgi ómirlik qajettilikterdi aıtyńyz. Mysaly: sportpen aınalysý, ónermen shuǵyldaný, koleksıalar jınaý, kitaptar oqý, fotoǵa(sýretke) túsirý. Siz bul áreketti erterek bastaǵanyńyz jón.

Ómiri neshe túrli qyzyqty áserlerge toly bolsa, qyzyqty istermen aınalyssa, onda sol adam ózin óte baqytty jáne kerek ekenin sezinedi.

Ol balaǵa, bireýlerdiń nazaryn ózine aýdaryp jatpaı – aq, bireýimen bolsa da onymen dos bolýǵa nıettenedi. Balany, ózin basqalardyń ornyna qoıyp, basqalardyń sezimderi jóninde oılaýǵa mindetti túrde úıretý kerek. Eń mańyzdysy, balanyń ózi úıdegi ózinen kishi  baýyrlaryna nemese úıge qajetti zatqa úlken jaýapkershilik bildirgeni jaqsy, sonymen qatar úıdegi gúlge sý quıý, dúkennen nan ákelý, 7-8 jasynan bastap óziniń jeke sómkesin, ústelin, bólmesin jınap, taza ustaýǵa úırenip, daǵdylanyp, jaýapkershilikpen qaraýy kerek. Birte-birte oǵan jumys tapsyryp, jaýapkershilikti bólisińiz.

Ásirese bozbalalyq (eseıgen) shaqtaǵy qaıtalanyp jasalatyn urlyq pen úıden tys jerlerde jasalatyn urlyqtyń nemese tonaýdyń ózi kóp alańdaýshylyq týǵyzady. Negizi balanyń bozbalalyq (eseıgen) shaǵy qıyndyq týǵyzady .Eger bala únemi urlyq jasasa, bul jasan ádetke aınalyp ketýi múmkin. Eger ol januıasyn emes, úıinen  tys jerlerden urlyq jasasa, bul óziniń keıbir jetispegen qalaýlaryn urlyq arqyly jetistirýi bolady. Eger bala urlyqqa únemi barsa eseıgen shaǵynda  - bul minez-qulqynyń bir qalyptasqan daǵdyǵa aınalǵan bólimi bolady. Biraq kez–kelgen jaǵdaıda bala sizdiń túsinýshiligińiz ben keleshegińizge, aıaýshylyǵyńyzben kózqaras, nazaryńyzǵa arqa súıeýge bolatynyn bilý kerek. Balanyń keıbir qıyndyqtary, úlkenderdiń kózqarasy boıynsha keı kezde kúlkini, oıdan shyǵarylǵan sıaqty, oılaýǵa da  turmaıtyndaı bolyp, kórinedi, biraq balanyń oıynsha ol olaı emes. Balaǵa keıbir jaǵdaılardan shyǵý óte qıyn bolyp kórinedi. Bul jóninde tek ata-analar men muǵalimderge ǵana emes, sonymen qatar psıhologta umytpaǵany mańyzdy. Urlyqtyń  qıyndyqtarymen jumys jasaı júrip, ózińizdi balanyń ornyna qoıyp kórgen mańyzdy, bundaı jaǵdaıda siz ózińizdi qalaı ustar edińiz, ne seziner edińiz – osynyń barlyǵy balany tolyq túsinýge kómektesedi. Urlyq  jasaǵan balaǵa negizinde túsinýshilikpen qaraý jetispeıdi.

• Balańdy bes jasqa deıin patshańdaı syıla (Oı-sanasyn oıatý).
• On bes jasqa deıin qulyńdaı jumsa (Aıtqandy eki etpeıtin estilikke baýlyp, ár isin «Talappen bastap, talǵammen aıaqtaýǵa» daǵdylandyrý).
• On bes jastan qurbyńdaı syılas («On úshte otaý ıesi» bolar tulǵanyń oı-sanasy men minez-qulqynyń, ar-ojdanynyń qalyptasýyn qadaǵalaı otyryp, kemshilik obektisine baǵdarlaý).     
 
Halyqtyq pedagogıkadan.

---