InfoHub Logo

1942 jyldyń mart aıy. Sonaý qalyń úskirik qaqaǵan Soltústik Qazaqstannan typ-tynyq, jyp-jyly, kúni eljirep tónip turǵan kók munar Almatyǵa kelip tústik. Armıa qataryna shaqyrylǵan birkelki balań jigittermiz. Ýaqytsha turaǵymyz - qazirgi «Ýdarnık» kınoteatrynyń keń zaly. Sol jerden ár qaıysymyzdy ár jaqqa attandyryp jatty.

Bir kúni ruqsat alyp, qala aralap qaıtyp kelsem, jurt dúrligip júr.

— Sábıt Muqanov keledi deıdi. Sábıt Muqanov kelip osynda kezdesý ótkizedi deıdi.

Qalanyń ońtústigin túgel orap, kók aspanmen talasyp, sýlap jatqan aq basty Alataý eń alǵash kórgenge qandaı áser etse, myna habar da maǵan sondaı áser etti. Men kezdesý sátin asyǵa kúttim.

Sábeń aıtýly ýaqytynda keldi. Soǵys keziniń áseri bolsa kerek, ústinde soldat gımnasterkasy, kıgeni galıfe shalbar, aıaǵynda etik. Mol denesine qaramastan jeńil qımyldap minbege shyqty...

Sábeń eń áýeli qyzǵylyqty áńgime aıtyp berdi. Sodan keıin óziniń «Gvardıashy baýyrlarǵa» - degen óleńin oqydy. Jastar demin ishine tartyp, tynyp qaldy. Zalda shybynnyń yzyńy estilerdeı: Kúni búgingideı esimde, Sábeń tarǵyl daýysymen:

Bir úmit halyq kútken taǵy aqtaldy: Qırata qyrqyp fashıs — jaldap tarady Erleri Qazaqstan qan maıdanda Jaýynger gvardıa dep ataldy.

E, báse, solaı bolsa kerek edi! Tarıhta qazaq halqy er el edi. Halqynyń namysyna janyn qıar Batyrdyń talaılaryn bergen edi, - dep bir toqtady. Sodan keıin:

Esek jaý arǵymaqsyp kisinediń

Kisineý nıetińdi túsinemin.

Dobymen zeńbirektiń óńeshińdi

Biteıdi Dmıtrıı Onegın.

Endi, jaý jyljymassyń sen jasyryn

Jyljımyn deseń onyń jan ashýyn

Sharıpov, Amanjolov, Bekbatyrov

Qıt etseń qıǵaly tur úsh Qasymym.

Taǵy bar baǵyrlarym júzdep - myńdap,

Joryqta olar otap jaýdy qyrmaq.

Erligin batyrlardyń Marabaıdaı

Halyqqa tanytamyn ózim jyrlap, -

degende jurt ovasıa jasap ketti. Óleńniń sońǵy shýmaǵy ádeıi arnap osynda otyrǵandarǵa aıtylǵandaı, dabyl sekildi áser saldy. Onyń ústine Sábeńniń ár sózin, ár dybysyn anyqtap, aıqyn etip, jetkize oqyǵany, basqasha emes, ózinshe, Sábeńshe oqyǵany jaqsy óleńge odan saıyn nár berip, qulpyrtyp jiberdi.

Sábeń keterde basshymyzǵa qarap bylaı dedi: - Bárin shaqyrar edim, úı tar. Sol sebepti qasyma bes-alty jigit ertip ber, qonaq bolyp ketsin. - Sodan keıin qalǵandarǵa qarap, -myna alty jigit senderdiń attaryńnan bara jatyr. Olaı bolsa, báriń de Sábıt Muqanovtyń úıinde boldyq dep esepteńder, - dep jurtty dý kúldirdi.

Qudaı ońdap sol altaýdyń biri bolyp Sábeń úıine men bardym. Shejire Sábeńniń qyzyqty áńgimesin tyńdap, Merıam ananyń dámdi tamaǵyn iship, bir kún aýnap-qýnap kelesi kúni biz jataǵymyzǵa oraldyq. Sábeń keterde maǵan 1937 jyly túsken bir sýretin eskertkish etti. Ol sýret kúni búginge deıin qıyn-qystaý kezeńniń asyl jádigeri esepti úı ishimizdiń álbomynda saqtaýly tur.

Men Sábeńmen eń alǵash osylaı kezdesken edim. Arada úsh jyldan astam ýaqyt ótti. 1945 jyldyń oktábr aıynda taǵy da Almatyǵa keldim. Ol kezde Soltústik Qazaqstannyń «Lenın týy» gazetinde istep júrgen kezim bolatyn. Almatydaǵy partıa mektebiniń janynan ashylǵan toǵyz aılyq jýrnalısik kýrsqa oblystyq partıa komıtetinen joldamam bar. Astanaǵa samolet túngi saǵat on bir kezinde kelip qondy. Avtobýs, mashınanyń joq kezi, jaıaýlap, jalpylap qalanyń ortalyǵyna kelgenshe tún jarymynan aýdy. Qonaq úıde oryn bolmaı shyqty. «Ýdarnık» kınoteatry óziniń baıyrǵy qyzmetine aýysqan. Tanys, jaqyn degen taǵy da joq. Endi qaıttym? Kenet kóz aldyma Sábeńniń jyly júzi kele qaldy. Óıtpesek qazaq bolamyz ba, uıyqtap qalǵanyna qaramastan salyp Artılerıa kóshesindegi (qazir Qurmanǵazy) tanys úıge keldim de, esik qaqtym. Kóp kúttirmedi. Sábeńniń kópke tanys daýsy shyqty.

— Bul qaıyssyń?

— Bul bir el adamy, - dedim men atymdy umytyp qalǵan shyǵar degen oımenen.

Álgindeı bolmaı esik ashyldy.

— E, Safýan ekensiń ǵoı? El adamy degenshe, jónińdi nege aıtpaısyń! Al, tórlet, - dep Sábeń tym jyly, qushaq jaıyp qarsy aldy. Jadynda eken, umytpapty. Arada talaı kún ótti. Sábeń jáı-kúıime ábden qanǵan soń:

— Kýrs degen ne, táıiri, óziń jazýshy bolǵyń keledi eken. Ýnıversıtetke tús. Talantyń qansha asyp tursa da bilimsiz jazýshy bolý ońaı emes, - dedi.

— Ýnıversıtette sabaq bastalyp qaldy ǵoı. Túsem degenimmen, qabyldamaıtyn shyǵar.

Sábeń qaǵaz, qalam aldy da, áldeneler jazyp, maǵan ustata berdi.

— Má, myna joldamany ýnıversıtettiń rektoryna aparyp ber. Keshikseń de túsersiń dep oılaımyn.

Ýnıversıtetke bara jatyp «ne jazdy eken?» dep úńilsem Sábeń bylaı depti.

«Bul jigit jańa jaza bastaǵandardyń ishindegi kóp úmit kúttiretini. Ýnıversıtette oryn bolmaǵan kúnde, tómen oqıtyn bireýdi shyǵarsań da, qabyldaýyńdy ótinemin!»

Rektor sóz aıtqan joq. Joldamany oqyp sál jymıdy da, «qabyldansyn» dep buryshtama soqty. Men ýnıversıtetke tústim. On bes jıyrma kúnnen keıin Sábeń úıine alǵys -rahmetimdi aıtyp, jataqhanaǵa shyqtym. Biraq qarym-qatynasymyz nyǵaıa tústi.

Bir kúni men Sábıt aǵaǵa óleńderimdi alyp bardym (ol kezde eptep óleń jazatyn da «ónerim» bolǵan). Sábeń bárin de zor yjdahatpen qulaq qoıyp tyńdady da:

— Óleń tehnıkasyn meńgere bastapsyń, biraq bastan-aıaq sary ýaıym eken, — dep sál kidirdi de kishkene mongol kóziniń quıryǵymen maǵan qarady, — meni jurt jalpaq shesheı dep kinálaıdy. Sirá sonyń jany bar-aý deımin. Búginnen bastap sol jalpaq shesheılikpen hosh aıtysyp, beti - júziń demeı neni bolsyn týra aıtýǵa belimdi bekem baılap otyr edim. Sol serttiń ústine sen keldiń. Renjime, - dedi.

Meniń zárem ushty. Tym bolmasa bir kún erterek te kelmegenimdi qarashy dep ókindim.

Renjime dese de Sábeń men túsken teris joldyń negizsizdigin jaılap otyryp jetkize aıtty:

— Balań jigit úshin ómir gúl - baqsha esepti. Qyzyl gúl, aq gúl, kók, jasyl gúl... Balań jigit sol ómir baqshasynyń alǵash ret esigin ashqanda, kózi eń aldymen bir gúlge túsedi. Albyrt minez, ystyq sezimmen kep julyp alyp, tósine qadaıyn dese, onysy tikendi roza gúli bolyp shyǵady. Qolyn qanatady. Sodan baryp beti qaıtady, kóńili qaıtady. Gúl kórse, bárin de tiken eken dep uǵady. Tikensiz de gúl bolaryn jańaǵy baıǵus ańǵarmaıdy. Melanholıaǵa urynady, myna sekildi sary ýaıym óleńder jazady. Qazirgi zamandaǵy aqyn júgi aýyr júk. Sezimtal, sergek bolýy óz aldyna, aqyn oıly bolýǵa tıis, aqyn fılosof bolýǵa tıis. Sary ýaıymynda qandaı negiz bar? Menińshe eshqandaı negiz joq. Kóp bolsa, bir qyzdy jaqsy kórgen shyǵarsyń, kóp bolsa, ol qyz seni túsinbegen shyǵar, qaramaı ketken shyǵar. Biraq munyń bári ótkinshi sezim, aldamshy sezim. Jazýshy bolam, aqyn bolam deseń, eń aldymen osy jalǵandyqtan qutyl, kúırektikten saqtan. Jarǵa jyǵylasyń áıtpese.

Sábeńniń osy aıtqany arada jıyrma bes jyl ótse de áli kúnge qulaǵymda tur. Men budan myqty qorytyndy jasadym.

Qazir oılasam; óz ómirimde eki úlken bet burylys bar eken. Biri — Sábeńniń aqyl kómegi men ýnıversıtetke túskenim. Ekinshisi Sábeńniń ádil synymen tvorchestvolyq týra jol tapqanym. Aǵalyq osy qamqorlyǵy úshin Sábeńe myń da bir rahmet.

Aıta berse, Sábeńniń bizge tıgizgen sharapaty tolyp jatyr. Eń alǵash «Bolashaqqa jol» atty romanymdy Almatyǵa alyp kelgenimde aldymen oqyp, ádil pikir aıtqan úsh qadirmen aǵanyń biri osy Sábeń bolatyn. (Qalǵan ekeýi respýblıkamyzdyń belgili memleket qaıratkeri ári ádebıetshi İlıas Omarov marqum men dańqty jazýshy Ǵabıt Músirepov).

Qazaq Sovet ádebıetiniń negizin qalasyp, sol ádebıetpen qatar jasap kele jatqan Sábıt aǵanyń basy sol Ǵabıt Músirepov bolyp bizge deıingi, bizden keıingi ádebı býynnyń ishinde sharapat - áseri tımegen jazýshy joq desek asyryp aıtpaǵan bolamyz.

Men óz zamandasym Ábdijámil Nurpeıisovpen de Sábeń úıinde, Sábeń arqyly tanysqanmyn. Ábdijámil jazyp ákelgen «Kýrlándıa» romanynyń talaı nusqalaryn Sábeńniń talaı kúnder qaıta-qaıta oqyp, qaıta-qaıta ózine oqyttyryp ádil pikir, túzetýler jasaǵany meniń áli esimde.

Budan jıyrma alty jyl buryn Sábıt:

«Biraq men adam emen izim taqyr,

Meıli jurt «altyn» desin, meıli — «baqyr»,

Jolynda ózim ergen uly kóshtiń

Bir talaı men qaldyrǵan múlik jatyr» —

dese, eshkim ony artyq aıtty demegen. Al búgingi ata Sábıttiń sonda «qaldyrǵanyna» taǵy da talaı-talaı múlik qosylǵany kópke aıan.

Sábeń jetpiske kelgenimen tynyǵý degendi bilmeıtin, jazbaı otyra almaıtyn jazýshy. Bir kezdeskende Sábeńnen jaı-kúıin surasańyz:

— Sharshańqyrap júrmin. Jazýdy sál doǵaryp, tynyqsam ba deımin, — der edi. Al sol kúnniń erteńine jolyń túsip, úıine bara qalsań, Sábeńdi jazý stolynda kóreriń qaq.

Jazýshy únemi jaza bere almaıdy. Ár jazýshynyń qoly bos kezinde ár qıly ermek, mashyǵy bolmaq. Al Sábeńde ondaı ermek te, mashyq ta joq. Onyń bar mashyq - ermegi de, bar mashyq — kásibi de jalǵyz ǵana ádebıet. Jazýdan qoly bosasa, Sábeń qaıta jazýǵa otyrady. Qazaq ádebıeti - Sábeńniń bar bolmysy, bar tynys aýasy. Erterek jyldarda Sábeń:

— Men birneshe shyǵarmany qatar jazýdy unatam, — deýshi edi. Sonysy ras ta. Syr jóninde roman jazyp júrip, Málik Ǵabdýllın jóninde poves bitirgeni esimde. «Bizdiń zamannyń batyrlarynyń» ústinde Abaı týraly qalyń monografıa aıaqtaǵany da bar.

Sábeń kóp jazady. Eń jaqsysy qınalmaı jazady. Kóp jazý, tez jazý - jazýshy úshin taptyrmaıtyn qasıet. Apta saıyn roman jazyp baspaǵa tapsyratyn jazýshy buryn da bolǵan, qazir de bar. Biraq mynadaı uly músheldi toı ústinde Sábeńniń jańaǵy jaqsy qasıeti keıde mini bolyp ketetinin jasyrmaýymyz kerek. Sóıtse de biz ony kóp jazasyń, tez jazasyń dep kinálaı almaımyz. Az jazsyn, aqyryn jazsyn, Sábıt Sábıt bolyp qala beredi. Sábeńe talap qoıǵysh keıingi býyn - bizder muny bilsek kerek.

Mynadaı bir oqıǵa esimde:

Sábeńniń jazýshylar odaǵynyń predsedateli kezi. Álde qalaı sharýamen kabınetinde otyr edim, aty belgili bir jazýshy kirip keldi. Sondaı ashýly. Sóz saptasynan ańǵardym - aty belgili jazýshy kitap jazǵan eken. Ol kitapty bir ólermen synshy gazette synap tastaǵan eken.

Sábeń aty belgili jazýshyny qoldaǵan joq. Turyp baryp kitap sóresine úńildi:

— Beri qara, mynaý danyshpan Lev Tolstoıdyń toqsan úshinshi tomy. Biraq sońǵy tomy emes bul, Tolstoı júz tomnan artyq dúnıe qaldyrǵan! Sóıtse de sonyń bárin altyn deı almaımyz. Tolstoıdy Tolstoı etken, Tolstoıdy danyshpan etken sen biletin, men biletin on shaqty - aq shyǵarmasy.

Sábeńniń osy ádil pikirin onyń ózine de qaıtalap aıtýǵa bolady. Sábıtti «kádýilgi Sábıt Muqanov» etken talaı-talaı dúnıeleri bar. Olardy qalyń oqýshysyna kópten málim.

Sábeńniń taǵy bir keremet qasıeti sonshama kóp biletindigi. Qazirgi jazýshy qaýymynda qazaqtyń aýyz ádebıetin, qazaq ádebıetiniń tarıhyn Sábeńdeı biletin adam joq desek te bolady. Myna bir detaldi eske alamyn: qazirgi «Juldyz» jýrnalynyń ekinshi ishki betinde «shyǵa bastaǵanyna pálen jyl» - degen bir jol bar. 1953 jylǵa deıin osy bir kishkene anyqtamany jýrnal buryshyna jazyp otyrý eshkimniń oıyna kelmepti. Biz «eski qulaqtyń» bárine de suraý saldyq. Solardyń ishinde «Jyl qusynyń» alǵashqy sanyn shyǵarysqandar da bar. Biraq «Pálen jyl» dep eshkim dóp basyp aıta almady. Sábeńmen aqyldasýǵa týra keldi. Sábeń: «Jyl qusynyń» alǵashqy sany 1922 jyly shyqqan, - dep irkilmeı aıtty. Sábeń sózi keıin arhıvtik materıalmen dál shyqty.

Men Sábeńdi jigit Sábıt kezinde kórdim. Qazir Sábeń ata Sábıt boldy.

Jigit Sábıttiń de, aǵa, ata Sábıttiń de aınymas jaqsy qasıeti bar. Onysy - ádebıetke, qalamdas joldastaryna, keıingi býynǵa qamqorlyǵy.

Halqymyzdyń baǵyna, ádebıetimizdiń baǵyna ata Sábıt uzaq jasaı bersin.

---