InfoHub Logo

Soltústikte bir qanaty Sibirdiń qalyń ormanyna súńgip, al qubyla jaǵy kerilgen aq seleýli keń jazyqqa aınalyp ketetin bir aýdan bar — Presnov aýdany. Qaıtyp oralmas balalyq shaǵymdy ótkizgen ystyq ólke bul maǵan. Men mine sol aýylyma asyǵyp kelemin. Sebebi, osy bir ystyq uıadan ushqanyma, eńbekqor, saýyqshyl ortadan ketkenime kóp jyl boldy. Sol elden saran keler hattarda únemi qaıtalap aıtylar bir jáı bar edi: aýylda ulan — qaıyr ózgeris bolyp jatyr. Kolhoz baıydy, el toǵaıdy. Kel. Óz kózińmen kór! — deıtin.

Ne ózgeris bar eken? Qalaı ózgerdi eken?

Men kózimdi jumamyn. Týǵan aýylym elesteıdi. Jańarǵan, baıyǵan aýyl emes, baıaǵy ózim ketkendegi jupyny, júdeý aýyl bolyp elesteıdi.

Jasyratyn nesi bar, ol kezde men ósken Amankeldi atyndaǵy kolhoz tym kúısiz edi-aý. Mine, jetpis jastaǵy palýan deneli Ybysh qarttyń úıi meniń kóz aldymda týr. Bul úıden soqtaýyldaı tórt eńbek ıesi shyǵatyn edi. Ybysh qarttyń ózi astyq saraıyn kúzetetin. Úlken balasy Muhamedjan qysy-jazy demeıtin, sıyr sońynda júretin. Qurmany bolsa qurylys brıgadasynda, al kelini Dámen saýynshy edi.

Osy bir tatý, eńbekqor semá ár jyl saıyn eki-eki jarym myń eńbekkún taýyp otyratyn. Sol eńbegine Ybyekeń neshe put astyq, neshe myń aqsha alatyn edi deısiz ǵoı. Aıtaıyn: eńbekkúnge aqsha alý degendi ol kezde bul kolhozdyń sharýalary múlde bilmeıtin-di. Al astyq bolsa, o da tapshy edi. Shyǵymsyz jyly Ybysh sıaqty jandy - jaqty úıdiń birer aı talǵajaý etýine jetpeıtin. Al shyqqan jyly ysyrap bolatyn. Sharýa adamy bir ǵana astyqqa qaraǵan soń kıer kıimi men isher shaıynyń da, soıar soǵymynyń da salmaǵy kelip sol astyǵyna túsetin.

Kolhoz memleket qaryzynan qutyla almaıtyn. Mart týysymen «Tuqym jetpeıdi» — dep aýdanǵa shaýyp júretin bastyqty kóretinsiń. Onda monsha, klýb, dıirmen degendi de bilmeıtinbiz. Kolhozshylar alty aı jaz, alty aı qysta bir de bir kıno kórmeıtin. Ár úıdiń bosaǵasynda mehnat pen sordyń dál bir ózindeı bolyp qol dıirmen turýshy edi.

Al mine, meniń sol aýylym ózgerip ketipti. Men sol ózgergen aýylymdy kórsem dep asyǵamyn.

***

El shegine de iliktik. Buryn at-arba ǵana júretin eski súrleý úlken mashına jolyna aınalyp ketipti. Sol jolmen zýlap kelemiz. Mashına mine bir shoq aǵashtyń ishine súńgip barady. Kózge ystyq, Kóseneı shoǵy degen tanys aǵash. Osy ormannyń ar jaǵynda týsyrap jatqan aq seleýli jalpaq jón bar. Sol jondy assań boldy, arǵy oıda bir tamshy kóz jasyndaı móp-móldir, dóp-dóńgelek bolyp kishkene kól jatady. Men týyp ósken kolhoz mekendeıtin Ylyıa kóli ol.

Osylaı ár butasy ózime tanys týǵan jermen oısha ilgeri ketip qalyp edim, mashına Qoseneı shoǵynan shyǵa bere kenet jalt buryldy da, men kórmegen jańa bir jolǵa tústi. Aýyr mashınany jeńil quıǵytyp kele jatqan kishkene boıly bala shofer Jadyra Nurqanov meniń óńimdegi suraýdy ańǵardy bilem:

— Qazir týra jol joq, ana aldymyzdaǵy jalpaq jón túgel aıdalyp tastalǵan, — dedi. Sodan keıin: — Baıaǵy ózińiz kórgen dala emes bul, múlde ózgerip ketti. Al sol ózgeris degeniń myna joldan bastalǵan, — dep kúle sóıledi.

Jas shoferdiń osy bir oıly sózin qýattap kelemin. Sonda da meniń kózime ózgeristiń basy dál osy balanyń ózi sekildene beredi.

Jadyra bir kezde dál osy aýylda meniń aldymda sabaq oqyǵan edi. Jasyratyny joq, nashar oqyǵan. Klastan klasqa kóshe almaı otyryp qalǵan kezderi de bolǵan. Nege ekenin ózim de bilmeımin, áıteýir osy Jadyra keleshegin kóp oılaı beretin boldym. «Sabaqty nashar oqıdy, ne adam bolady bul?» — degen suraq kúndiz-túni oıymnan ketpeıtin. Sodan bolsa kerek, bir kúni men onyń ákesi Toqqojın Nurqanmen sóılestim.

— Jadyra oqý oqyp mandytar túri joq, traktor kýrsyna jiberińiz, — dedim. Jadyram teris aınalyp ketti. Dúnıeniń ashysy men tushshysyn kóp kórdi degen Nurekeńniń ózi de unatyńqyramaı qaldy.

— Traktor aıdap júrgenderdiń qaryq bolyp jatqany belgili ǵoı osyndaǵy. Ústi-basyn maılaǵannan basqa ne tabary bar? — dep bir-aq qaıyrǵan.

Mine, bul sondaǵy Jadyra.

Sol jáıdi men onyń esine saldym.

— Ol kezde traktorısterdiń tabysy az edi ǵoı. Remont degeniń de shala júrgiziletin. Alty kún júrse, alpys kún azasy bolmaýshy ma edi. Qazir jaǵdaı basqa. Tipti bul kúnde solardan mol tabysty halyq joq. Endi traktorǵa barýǵa ábden bolady, — dep jaýap berdi ol. Ornyqty jigit bolǵan. Ózi jýyrda ǵana úılengen eken. Áli de eńbekten qalmaǵan ákeniń qazirgi qolǵanaty, keleshektegi myqty tiregi sıaqty.

Jadyra taǵdyry meni qatty qýantty.

Bul buryn «Ylyıa», «Talpyn» degen qoıyndas jatqan sharqy shaǵyn eki kolhoz edi. Jany aralas, qoıy qoralas degendeı, kórshiniń ishindegi tatýy da solar bolatyn. Mine, endi oraıy kelgen soń irilenip, mal-múlikti qosyp bir kolhozǵa aınalǵan.

Biz eń aldymen týǵan kolhozdyń birinshi brıgadasynda boldyq. Aýmaqty oramdy qorshap alǵan úlken aýlanyń ishi tolassyz qımyl. Qyrman qaqpasynda úlken avtotarazy tur. Arasha qujynaǵan kóp samosval mashınalar álsin-áli sol tarazyǵa kelip sál kidiredi de, úlken saraıǵa ene berip qanatyn qomdaǵan búrkitshe jaýyrynyn kúdireıtedi. Sodan keıin artynda shubalǵan shań qaldyryp, qyr asyp bara jatqanyn bir-aq kóresiń. Bul shaqta kolhoz dalasynda otyz alty kombaın jumys isteıdi eken. Sodan túsken astyqty tasyp úlgerý ońaı sharýa emes qoı.

Baıaǵy tanys ta jaqyn adamdar. Mine, mynaý aýylda «adal sary» atanǵan Moldash Musabaev. Shynynda kolhoz sharýashylyǵyna jany ashıtyn adal sarynyń dáp ózi. Onyń uzaq jyldyq is-tájirıbesi sony tanytady. Moldash sońǵy jıyrma jyl boıyna kolhozdyń esep - qısabyn júrgizdi. Endi sharýashylyǵy ulǵaıǵan iri kolhoz predsedateleı orynbasary. Ózgermegen. Aqyryn ǵana kúńk ete túsip teris aınalyp ketetin, sonda da degenin istettiretin baıaǵy qalpy.

— Osy bes kúndikte memleketpen esep aıyrysamyz ba dep edik, ábiger bolyp jatyrmyz, — dedi ol bizdi qarsy alyp turyp.

Ábiger bolyp? Jo-oq Qarbalastyq bary ras, biraq ábigerlik sezilmeıdi. Jurt qımyly baıaý sekildi. Dán aqtaǵandardyń ishinen tipti mańdaıy jipsigen birin kórmeısiń. Onyń sebebi de bar. Mundaǵy azǵana toptyń kóbi baqylaýshy ǵana. On eki kılovattyq kishkene motor damylsyz jumys istep tur. Osyndaǵy dán ushyrǵysh, dán aqtaǵysh, dán artqysh quraldardyń bárin de qozǵaltyp qoıǵan sol elektr qýaty. Mashına qımyly shapshań da, adam qımyly pań kórinedi. Al olar tap osylaı pań júrip-aq kún saıyn memleketke jıyrma myń puttan astyq ótkize alady eken. Bir kúnde jıyrma myń put!

Meniń esime osydan on jyl burynǵy egin oraǵy kelip túsedi. Shyn qyzyl tanaý ábigerlik sol kezde bolatyn edi-aý. Jurt kóbine jumysqa shyqpaıtyn. Bireýdiń basy aýyrady, bireýdiń baltyry syzdaıdy. Áıteýir jumysqa shyqpaýǵa dálel tabylady. Kolhoz belsendileri ár úıdiń esigin qaǵyp júrgeni. Bireýge ursady, ekinshini qorqytady, úshinshini balaǵa uqsatyp aldamaq bolady. Yryń-jyryń bir dúnıe. Osyndaı halde kolhoz predsedateli qarap otyra ala ma. Belsendilerdiń sońynan ózi júredi. Tipti asqynyp ketken bir shaq bolsa kerek, bir rette atqa minip alyp: «Órt! órt! qara órt qaptap keledi. Aldynan shyǵyńdar!» — dep kóshede shapqylap aıqaılaǵany da bolǵan. Endi baıqasam, jumysqa qulyqsyzdyqtyń basty sebebi — alar tabystyń mardymsyzdyǵynda eken.

Qaıtse de tártipke moıyn sunǵan adal halyq qoı, sáske túste bolsa da qyrman basyna jınalatyn. Ondaǵan kúrek aspanǵa kóteriledi, bıdaı ushyrady. Úsh taǵandy mosyda qol eleýish ızeńdeı bastaıdy. Sóıtip júrgende kishi besin bolady. Qyryq rýly eldeı odan -budan quralǵan ógizdi, atty, sıyrly astyq kerýeni memleket qoımasyna qaraı ubap -shubap jónele beredi. Endi bir ýaqytta kún uıasyna qonady. Qybyrlaı basyp qyr asyp bara jatqan úlken kóshke uzaq qarap, uzatyp salǵan jańaǵy Moldash Musabaevty kóretinsiń. Sonda ol aıryqsha bir yrzalyqpen:

— Búgin, mine eki júz put astyq jónelttik, — deýshi edi.

— Eki júz put?!

Bul keshegi men búgingi kúnniń adymy. Osy bir «keshegimiz», «búgingimiz» — dep ótkendegi shaǵyńdy qazirginiń molymen salystyra berý degenniń ózi jaýyr bolǵan kóne ádis qoı. Alaıda araǵa talaı jyl salyp oralǵanymda týǵan aýylymda bolǵan ózgeristi osylaı salystyrmaqqa amalym bolmady.

Men Ybysh qartpen osy qyrman basynda kezdestim. Baıaǵy tyń da sergek qalpy. Ybekeń óz úıiniń úlesine tıgen astyqty ala kelipti.

Biraq burynǵydaı qappen de, kólikpen de emes, úsh tonnalyq eki mashınany bastap keldi. Mashınalardy taýdaı bolyp oqshaý úıilip jatqan altyn dánge jiberdi de, ózi bizge bettedi.

— Ybeke, munshama astyqtyń bárin qaıta bermeksiz? — dep qaljyńdadym men.

Qart taıaǵyna súıene berip murtynan kúldi:

— Tuqymyn quıyp ala almaǵan kolhoz bolsa, qaryzǵa beremin.

Kolhozda uzaq jyl kiltshi bolyp istegen qara murt Álmyrza sózge aralasty:

— Burynǵy irilenbeı turǵan kezde kolhozǵa kerek tuqym qory osy myna bıyl baryp Ybekeń albaryna úıiletin astyqtan asyp ta kete bermeıtin.

— Jón aıtasyń, — dep bizdiń qasymyzda turǵan betinde qorasan daǵy bar mysyq kóz jalpaq sary Álmyrzanyń sózin tiriltti. Bul kolhoz uıymdasqannan beri adal eńbek etip kele jatqan Bısáriniń Ramazany. Eki sóziniń birinde «Oı, dońyz!» — dep sóıleıtin bolǵandyqtan el ishinde «Dońyz» atalyp ketken bir doǵa, qatal adam. — Bıyl astyqqa shash etekten bolatyn túrimiz bar. Tipti egin shyqpaıdy degendi umyttyq qoı, shyraǵym. Shúkirshilik. Al bir kezde júgeriniń qara kójesine taryqqan kúnimiz de bolǵan. Sen bala ediń onda, bile bermeýiń de múmkin, — dedi Ramazan.

Joq, men bala bolsam da kójelikke zar kúndi umytpappyn. Aty-shýly 1931 jyldyń kóktemi. Qys boıy aq tútek boranmen, ashtyqpen, kolhoz qurylysynyń jaýlarymen alysyp shaldyqqan el eginge shyqty. Bir jaqsysy kolhozǵa arba-arba júgeri kele bastady. Jumys istegender endi paek alatyn boldy. Ertemen eńbek isteýge jaraıtyndar jumysqa attanady. Qos basynda osy Ramazannyń áıeli Aısha ekeýimiz-aq qalamyz. Men bala bolǵandyqtan qalamyn. Al Aısha bolsa as pisiredi. Jurt oǵan ólshep kójeligin qaldyryp ketedi.

Kishi besinde Aısha ot jaǵady. Kishkene qazan asylǵan shaǵyn oshaqtar jypyrlaı bastaıdy. Men de qarap otyrmaımyn. Shópshek terip ákelip kómektesken bolamyn. Sóıtip júrgende kesh túsedi. Kún uzaq bas bilmeıtin asaý da aryq-turaq sıyrmen alysyp, aryp-ashyp sharshap jer jyrtyp kelgen jurt júgeri kójege japyrlasady. Al Aısha bolsa óz qazanyn sonda ǵana kótere bastaýshy edi. Óıtkeni Rakeń áıeline senbeıtin. Júgeri salǵan jáshiktiń kilti únemi óz qaltasynda júretin. Kójeniń tatymyn baıqaımyn dep ojaýdan urttamaq bolǵan Aıshanyń talaı ret sógis te estigenin bilemin. Ramazannyń sondaǵy: «Oı, dońyz, menen buryn aýyz salyp áketip bara ma, tart qolyńdy!» deıtin sózi kúni búgin qulaǵymda turǵandaı.

Sóıtken Ramazan mine endi adal eńbeginiń arqasynda aýyldaǵy mol dáýletti, irgeli bir úıge aınalǵan. Baıaǵy usaqtyqtyń izi de joq. Qoly ashyq, qonaq asyǵa myrza úı. Bir dám ústinde áńgime sol júgeri kóje jaıyna aýysyp ketip edi. Rakeń:

— Qaıdaǵy joq esterińe keledi eken túge, odan da myna dám alyńdar. Kisini kisi jazǵyratyn zaman emes-ti ol kez, — dep qyzaraqtaı sóıledi. — Adal eńbek ettik. Úkimet jaryqtyq jetkizdi mine.

Osy rette men eki nárseni oıǵa túıemin: birinshiden, kolhozdasqannan bergi jıyrma -jıyrma bes jyl adam tabıǵatyn múlde ózgertip jibergen. Kisini kisi jazǵyratyn zaman bolmaı-aq qoısyn ol kez. Sonda da kolhozshylardyń kóbi senip Aıshaǵa kójeligin qaldyryp ketip jatqanda óz áıeline kúdikpen qaraıtyn Ramazanǵa ne kún týypty?! Bul «adamǵa adam qasqyr» — degen eski zaman mineziniń salqyny bolsa kerek-ti. Sony tabıǵaty ózgergen Rakeńniń ózi de túsingen endi. Qyzaraqtaıtyny da sodan.

Ekinshiden, eńbek beınet emes, zeınetke aınalǵan. «Pálenshe ótken jyly pálen istep edi, pálen myń tapty ǵoı», — degen ekiniń aýzynan shyǵar maqtanysh sóz. Buryn jurttyń jumysqa qalaı shyǵatynyn aıttym ǵoı joǵaryda. Al endi birli-jarym kejir, kerenaý tabyla qalsa, «seleńdep bos júredi, ne ońar deısiń!» — dep kópshilik ondaıdy aıyptap otyrady eken.

Qyzyq bir jáı: áýelgi kúnderi men ertemen shyrqap salǵan ánnen oıanyp júrdim. Ásem saz terbep oıatady meni. Júgirip syrtqa shyǵamyn. Júk mashınasynyń ústi sahna ispettes. Kóńildi jastar ketip bara jatady. Keıin bildim, bular fermadaǵy jastar eken. Jumysqa mashınamen barady, án shyrqap barady, jumystan mashınamen qaıtady, án shyrqap qaıtady. Bul meni aıryqsha qýantady. Óıtkeni sonaý sıyrmen egin salyp júrgen kezde jumysqa óleńdetip shyǵý degen dástúr bolmaıtyn. Sebebi de bar. Ondaǵy eńbektiń zeıneti joq ta, beıneti kóp, rahaty az da, azaby mol edi.

Búgingi eńbektiń bar aýyryn tehnıka kóteredi, rahatyn adam kóredi. Mashına kolhoz sharýashylyǵyna ǵana emes, kolhozshynyń azyn - aýlaq jeke menshik sharýashylyǵyna da batyl aralasyp ketken. Ogorod salatyn mashına, kolhozshy malyna shóp ákep beretin mashına. Tipti otyn-sý da traktormen tasylady. Bir sózben aıtqanda, mashına búgingi sharýanyń qol balasyna aınalǵan. Bir ǵajaby osynyń bári kúndelikti turmystyń eleýsiz bir kórinisteri bolyp ketken. Tek ótken kúndi eske ala bastasań, sonda ǵana qadirin túsingendeı bolasyń.

* * *

Meniń aýylymnyń endigi bir kózge túseri úı-jaı ózgerisi. Buryn bul ólkede balshyq úı degen bolatyn. Onyń turýy da, qulaýy da ońaı edi. Bir sharýa baspanasyz qalsa, tús kezinde oıpań jerge soqa aparyp salatyn, on shaqty jigit aýdarylyp túsken shymdy tasyp ákelip, kesip-kesip birine-birin qalaıtyn da, keshke deıin úı quramyna keltirýshi edi. Muny ol jaqta «pomysh salý» deıdi. Biraq mundaı úıdiń ǵumyry tórt-bes-aq jyl. Áýeli qabyrǵalary jan-jaqqa shalqaıa tartyp shatynaı bastaıdy, sodan keıin basyla, alasara beredi de otyryp qalatyn. Biraq muny elep úı turǵyzýdyń basqa bir ádisterin tabaıyn deıtin bir jan tabylsaıshy sonda. Soǵystan keıingi bir jyly Qajymurat degen kolhozshynyń balshyq úıi qulap qaldy. Jurt pomysh salýǵa jınaldy. Men sonda Qajekeńe:

— Kúshińiz ǵoı jetedi, myna kórshi Jeke kóldegi ýkraın sharýalaryna uqsatyp, tym bolmasa, quıma úı soqtyrsańyz qaıtedi? — dedim.

— Baspaqtaǵy taýsylǵansha bas aman bolsyn. Bul qulaǵansha aman bolsaq boldy, bir reti tabylar, — dep jaýap bergen Qajekeń.

Mine, endi meniń aýylymdaǵylar quıma. nemese soqpaq úılerdiń beriktigi men artyqtyǵyn tanı bastaǵan.

Eńsesi bıik, aq shatyrly úıler qanatyn keń jaıyp kóbeıip keledi eken. Sondaı sándi úlken úıdiń biri baıaǵy Qajekeńdiki bolyp shyqty. Ol ózi Uly Otan soǵysynyń múgedegi, qadirli bir adam edi, sálemdese bardym.

— Al Qaje, jaqsy etip úı salǵan ekensiz. Ózi myqty, ishi qutty bolsyn, — dedim men.

Qajymurat tegi baıaǵyda ózi aıtqan baspaq pen bas amandyǵy degendi esine aldy bilem, kúldi.

— Myqty úı bolǵanda qandaı. Balanyń balasyna ketedi, — dedi. Sodan keıin oılantar bir jáıdi sóılep ketti. - Shyraǵym, biz osy kózimizdiń aldyndaǵyǵa ǵana ıe, bala ispettes adambyz ba dep shamalaımyn. Myna turǵan Jeke kólde Mákálaı degen tamyrym bar. Álgi aqsaq Shodyrdyń balasy. Ákesi men ákem tamyr bolǵan. Úıin biletin de shyǵarsyń. Qol jaqta. Quıma úı ǵoı. Sony Shodyrdyń ákesiniń ákesi salyp ketipti. Júz jyl turǵan úı. Áli de talaıǵa keter túri bar. Al men bolsam, qysqa kúnde qyryq jerge qondym degendeı sońǵy on bes jylda úsh-tórt ret úı qabyrǵasyn kóterippin. Sonda ana kúnde baryp júrgen Mákálaıdyń úıi jaıynda nege oılamadym eken deseńshi!.. Mine, endi kesh bolsa da álgi jaman iniń Mansur balanyń arqasynda myna bir úıdi qalqaıttyq. Myqtylyǵyna kózim jetedi. Qutty bolsyn degen adal tileýińe rahmet, — dep toqtady ol. Bir Qajymurat emes, bul osyndaǵy kópshiliktiń pikiri. Buryn bar sharýashylyǵy mal tuıaǵyna baǵynǵan el irgeli, berik qora-qopsy, úı-jáıdiń mánin endi túsine bastaǵanǵa uqsaıdy. Oılantary da osy Qajeń sóziniń.

* * *

Bir kúni bizdiń úıge qapsaǵaı deneli bir josatty dáý qara keldi. Bul osy aýyldaǵy kóp kombaınnyń biriniń tutqasyn ustaǵan Tapauly Sábıt degen kisi.

— Naýqan ýaqyty ǵoı, qaraǵym, bosaı almadym. Attanatyn da keziń jaqyndaǵan shyǵar, tipti kórise almaı qalyp júrermin dep ádeıi sálemdese keldim. Kombaındy álgi óziń biletin boqmuryn bala júrgizip qaldy. Biraq qazir soıtaldaı jigit, — er jetti, qolqanat boldy, — dedi ol oraq murtyn shıratyp.

Sáken ekeýmiz syrtqa shyqtyq. Kóp áńgimelestik. Úlken balasy jańaǵy aıtqanyndaı er jetken, ózine kómekshi bolyp kombaın shtýrvalynda isteıdi eken. Ótken jyly bes júz gektar egin oryp jaqsy abyroımen shyqqan. Bıylǵy tabysy da az kórinbeıdi.

Biz osylaı áńgimelese júrip Ylyıa kóliniń dóńine shyǵyp ketkenimizdi baıqamaı qalyppyz. Arǵy qyrqa túgelimen eginjaı. Sol eginjaıda malsha órip kombaın júr. Aǵylǵan mashınada san joq.

Sáken qolymen mańdaıyn qalqalap solaı qaraı kóz saldy. Sodan keıin:

— Álgi boqmuryn bir shı shyǵarǵan ba deımin, kombaıny toqtap tur ǵoı. Renjimeseń barǵanym jon bolar, — dep kúrekteı alaqanymen qolymdy qatty qysty. — Al qaraǵym, jat baýyr bolyp alystaı bermeı, jıi-jıi kelip tursańdarshy aýylǵa. Shet jaılaǵannyń qyzyǵy bolsa, biz de kórgenbiz. Aınalyp kelip taptyq qoı týǵan jerdi. — Sáken osyny aıtty da, adymdaı basyp aıańdap ketti. Men onyń artynan qarap turmyn. Qarap turyp oılap turmyn. 1934 jyl. Qystyń ymyrt shaǵy edi. Sol jyly kolhoz keńsesiniń úıi qulap qalyp, Qásenov Nábı degen sharýa úıine kóship barǵan. Bárimiz de sonda otyrǵanbyz. Kenet qyraý basqan esik syqyrlaı ashyldy da, lap etip aq bý kirdi. Sodan keıin osy Sábıt kórindi. Otyrǵandar onymen solǵyn amandasty. Qaıdan júrgenin de, qaıda baratynyn da suramady. Óıtkeni Sábıt osydan birer jyl buryn kolhozdan qashyp ketken bolatyn.

— Adasqannyń aldy jon, arty soqpaq degen bar ǵoı. Osynymyz jón dep ketip edim, adasqanymdy bilip qaıtyp keldim mine. Ýa, aǵaıyn, ortalarynda oınaqtap júrgen laq edim, ańdaýsyzda ot bastym. Keshirer dep keldim. Jyǵylǵan ústine judyryqtamas, kóterer, súıer dep keldim, — dedi Sábıt. Onyń bul sózi eski hıssalarda kezdesetin jalǵyz-jarym batyr sózindeı qatty áser etti maǵan. Men ony aıap kettim. Biraq kolhoz belsendileri tis jaryp eshteńe demedi, syrǵytpa jaýappen reń bermeı qaldy. Men sonda: ne qylǵan tas baýyr edi bular, mynadaı taýsyla sóılep, aıaqqa jyǵylǵan jannyń qateligin nege keshpeske? — dep renjip qaldym. Biraq kolhoz belsendileri saǵynyp otyrǵan adamsha birden sholp ete túspeıik dep syr búkse kerek, kóp keshikpeı kópshilik jınalysy shaqyryldy. Sábıt kolhozǵa qaıta múshe bolyp kirdi.

...Mine, myna alystap bara jatqan qapsaǵaı deneli qara kisi sondaǵy Sábıt. Ótken kúnniń sol bir kóńilsiz elesin esine aldy ma, joq pa, men ony bilmeımin. Qaıtse de maǵan bir maqtanysh oı keldi. Sol bir qysqy keshte bul aǵaıyn kolhoz esigin kelip qaǵyp tur edi. Mine endi osy aýyldyń janashyr jaqyny, kolhoz sharýashylyǵynyń shyn ıesi bolyp erkin basyp tórinde ketip barady.

Asyly kolhozdan tys jerdegi sharýa adamynyń kórgen kúni ne deısiń!

* * *

Kesh bolǵanyn da bilmeı qalyppyn. Batys jaqty alqyzyl nurǵa malyp kún batyp barady. Men endi aýyldyń ekinshi jaǵymen aınalyp júrdim. Mine, mynaý «Kishkene sor» degen kól. Jańbyry joq keıbir shamyrqanǵan ystyq jazda tuz baılanady. Ártingi bir zamanda osy kóldiń týzyn kásip etip te kún kórgen kez bolypty. Sordyń shyǵys jaǵynda aýylǵa irgeles mola bar. Osy kolhozdyń ózimen birge jasap kele jatqan mola. Onda da qıan - qıly taǵdyrdyń adamdary jatyr. Mine, mynaý qomaqty bir tóbede qyrshyndaı on jigit bar. Kolhoz malyna shabýyl jasaǵan qaraqshylarmen aıqasta sháıt ketken. Mynaý bir tap jaýynyń qolynan qaza bolǵan kolhoz belsendisi. Al myna jerde Jambolat degen qarttyń beıiti. Ol ózi bir úıli jannan jalǵyz qalǵan edi. Otyz birinshi jyldyń qysynda opat boldy. Bul bir meniń bala kóńilime óshpes tańbasyn qaldyrǵan, esten ketpes oqıǵa. Kolhozdyń bas kótererleri jaýmen alysyp jatqan kez. Ákem Jambolatty shyǵarýǵa jalǵyz keldi, qasynda men barmyn. Aq kúrtik qoranyń tóbesinen júrip ketken. Esikke jaqyndap bolmaıdy. Sodan amal qaısy, ákem terezeni qaratty. Ólikti arqanmen tartyp shyǵardy da jalǵyz aparyp jerledi... Aıta berse bul kóp tarıh.

Men, mine aýylǵa bettep kelemin. Ymyrt úıirilip, qas qaraıǵan shaq. Qyrman basynan elektr jaryǵy jymyńdaıdy. Al juldyzdy al qarakók aspan bir qalyppen jaǵaǵa baıaý soǵyp tynysh shaıqalǵan Ylyıa kóline tóńkerile túsip jatyr. Manaty Sábıt asqan qyrqadan kombaın daýsy keledi. Abalap ıt úredi. Endi bir jaqtan jastar shyrqaǵan án sazy kelip jetti. Bir aýyq álde qaıdan tezek tútininiń ashshy ıisi keldi.

Ómir syryna, sazdy únge toly ádemi kesh.

Men, mine, júrip kelemin. Qarsy aldymda týǵan aýylym jatyr. Marqaıǵan, ózgergen aýyl. Onyń tarıhy da shaǵyn. Sonda da ótken kúnine kóz salsaq, talaı romanǵa tıek bolar talaı qaltarys buralań joly jatyr, keler kúnine kóz salsań, jarqyn úmit bar, baqytty bolashaq bar. Meniń aýylym qanaty qatqan qyran qus sıaqty. Ol qazir bıik belge shyqqan. Mine, endi qanatyn qomdap, quz-qıaǵa samǵap bara jatqandaı.

---