InfoHub Logo

Ata saltym – asyl qazynam
Bekturqyzy Aıǵanym, 264 mektep-lıseıiniń  2 synyp oqýshysy
Omıralıeva Aıgýl Dankıbekovna
264 mektep-lıseıiniń bastaýysh synyp muǵalimi. Qyzylorda qalasy. Qazaqstan Respýblıkasy

Kirispe

Zertteý jumysynyń ózektiligi: Qazaq - kóne dáýirden bastaý alatyn kúrdeli de baı tarıhy, san qyrly mádenıeti, ózindik ıgi ǵuryp-dástúri bar, peıili óziniń baıtaq dalasyndaı keń de qonaqjaı halyq. 
Qazaq «qazaq» degen atyn osy kezge deıin qazaqı salt-dástúrlerimen, yrymdarymen, toı-mereke, ádep-ǵuryptarymen talaı eldi tań qaldyryp keledi. Táýelsiz elimizde ata-babamyzdyń qaldyrǵan asyl murasyn qadirlep, joǵalǵandy jańǵyrtyp, qaıta jańartatyn endigi bolashaq urpaq-bizdiń qolymyzda.

Jumystyń maqsaty:
Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan salt-dástúrleri, yrymdary óte kóp. Ata-babalarymyzdan saqtalyp qalǵan salt-dástúrdiń biri – «Erýlik». Osy dástúrdiń tarıhyn, mán-maǵynasyn tereń zerttep, onyń halqymyzyń salt-sanasynda alatyn ornyn aıqyndaý, urpaqqa pash etý.

Jumystyń mindetteri:

1. Qazaqtyń salt–dástúrleriniń biri - «Erýlik»tarıhyna zer salý.
2. «Erý», «Kórshi», «Aırylysar kóje» salttaryn ajyrata bilý.
3. Erýliktiń otbasy tárbıesindegi mańyzyna toqtalý

Negizgi bólim

2. 1 Qazaqy saltyń – ata-dástúriń

Qazaq – kóne dáýirden bastaý alatyn kúrdeli de baı tarıhy, san qyrly mádenıeti, ózindik ıgi ǵuryp-dástúri bar, etnografıalyq ahýaly ár qıly, peıili óziniń baıtaq dalasyndaı keń de qonaqjaı halyq. Halqymyzdyń bitim-bolmysyn zerttegen etnograf ǵalymdardyń atap ótkenindeı, qazaq – jaıshylyqta táýbeshil, jaýgershilikte táýekelshil, zerdeli de oıshyl, sabyrly da tózimdi, shydamdy da jomart, elgezek te eliktegish, keńpeıil de kishipeıil, eregeskenmen eregesetin, dospen dos bola alatyn, ádildikti baǵalaı biletin halyq. Qaz daýysty Qazybek bıdiń sózimen aıtqanda:
«Biz qazaq degen mal baqqan elmiz,
Biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz.
Elimizden qut-bereke qashpasyn dep,
Jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep,
Naızaǵa úki taqqan elmiz.
Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz,
Basymyzdan sóz asyrmaǵan elmiz.
Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz,
Dám-tuzdy aqtaı bilgen elmiz» – degen.
Ata dástúrin ardaqtaý – qazaqtyń halyq pedagogıkasynyń ulttyq ujdany.
«Atadan bala týsaıshy, ata jolyn qýsaıshy» dep, halyq atadan balaǵa mura bolyp kele jatqan jaqsy qasıetterdi kelesi urpaqtyń boıyna sińirip, izgilikke tárbıeleıdi. Ata dástúri boıynsha eń áýeli ákeni, sodan soń atany, ata-babany qurmettep, solardyń aldynda urpaqtyq qaryzdardy óteý – keıingi urpaqtyń mindeti. Ol urpaqtyq boryshtar: ananyń aq sútin, eńbegin óteý, ata dástúrlerin qurmettep, odan ári ol dástúrlerdi jalǵastyrý, adamgershilik qaǵıdalardy qaltqysyz oryndaý bolyp tabylady. Táýelsiz memleketimizde ata-babamyzdan qalǵan qazynanyń biri salt-dástúrlerdi umytý múmkin emes. Endeshe osy eldiń erteńi jasóspirimderge salt-dástúrimizdi nasıhattaı otyryp, ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan tárbıe kózin maqsat etý. Ár jumysty ulttyq negizde qura otyryp, halqymyzdyń tamasha salt-dástúriniń biri – «Erýlik» jóninde keıingi urpaq jan-jaqty bilýi tıis dep oılaımyn.

Qazaqstan – ulan-baıtaq terıtorıasy bar álemdegi eń úlken toǵyz memlekettiń biri. Jońǵar shapqynshylyǵynan buryn qazaqtar eń kóp sandy túrki halqy bolǵan sekildi. «Qazaq kóp pe, masaq kóp pe» degen túrikmen máteli osyny meńzeıdi. Halyqtyń óz ata qonysynda azshylyqqa aınalýy – qazaqtar sekildi óz tarıhynda áldeneshe ret joıqyn qasiretke ushyrap, taǵdyrdan kóp teperish kórgen elde ǵana bolatyn jáıt. Keń-baıtaq atamekenniń árbir qarys súıemin san ǵasyr boıy ata-babamyz syrtqy jaýdan som bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen qan tógisip, jan berisip qorǵap, ultjandylyq, otansúıgishtik rýhyn boıǵa sińirýdi keler urpaqqa amanattaǵan. Alaıda tirshilik tezinen ótken, jastardy ulttyq úrdiske tárbıeleýde mańyzy bar kóptegen dástúrimizden de jazyp qalǵanymyz belgili. Ómirdegi bar súreńsizdik, adam boıyna kóleńke túsiretin búkil jamanshylyq ataýly ata saltyna, eldik dástúrine solqyldaqtyqtan ekeni belgili bolyp otyr. Ulttyq tárbıeden qaǵajý qalyp bara jatqan jastardyń otanshyldyq sezimine de kesiri tıetinin ómir dáleldep beredi. «Ata saltyń – halyqtyq qalpyń» degendeı, óz jurtynyń qadir-qasıetinen málimet beretin ǵuryp qasıetpen, oǵan meılinshe qurmetpen qaraý – ultymyzǵa, eldigimizge syn. Tyndar qulaqqa, kórer kózge, seziner júrekke tanymal, basqa elderde joq dástúr órnekteri, ortaq muralary, turmys-tirshiligindegi keremet salt-ǵurpy maqtanysh sezimin týdyryp, jurtshylyqty jalpy otanshylyq pen eljandylyqqa tárbıeleýde mańyzdy mindet atqarmaq. Qazaq halqynyń rýhanı tirshiliginde, qarttardy qurmetteý, úlkenderdi syılaý, balalarǵa janashyrlyq, jastarǵa qamqorlyq etý, ata-anany ardaqtaý, áıelderdi aıalaý izgi dástúrge aınalǵan. «Qasqa qatal, dosqa adal bolý» – qazaq halqynyń negizgi minez-qulqy. Qazaq halqy tarıhtan beri óte meımandos halyq bolǵan. Sondyqtan meımandostyqtan ádet-ǵurpyn aıta kelsek.

2. 2 Erýlik – kóshpeli qazaq halqynyń salty

Qazaq etnopedagogıkasynyń úlken bir salasy qazaq halqynyń salt-dástúri bolyp tabylady. Halyqtyń ıgi ádetteri daǵdylana kele ádet-ǵuryptar, salt-dástúrlerge halyqtyń ómirinde qalyptasqan salt-dástúrler salt-sana bolyp qalǵan. Halyqtyń salt-dástúrleri, rásimder men jón-joralǵylar, yrymdar men tyıymdar, túrli senimder ómirde qoldanys taýyp keledi. Onyń bári damyp, tolysyp, jańaryp otyrady. Qazaq halqynyń salt-dástúrleri osy ulttyń minez-qulqyn, qasıetterin kórsetedi. Keıbir salt-dástúrler men ádet-ǵuryptar sol halyqtyń turmysyna, tárbıesi men minezi, senimine, yrymyna qaraı qalyptasyp keledi. Qazaq «At tuıaǵyn taı basar» dep keıingi urpaqtyń ata saltyn buzbaýyn, umytpaýyn talap etedi.

Salt – kásipke, senimge, tirshilikke baılanysty ádet-ǵuryp, dástúr. Ol urpaqtan-urpaqqa aýysyp otyrady. Ýaqyt ótken saıyn saltqa ózgeris enip, ózgerip, qoǵamǵa baılanysty beıimdelip keledi. Jańa qoǵamdyq qatynasqa saı kelmeıtin dástúrler yǵysyp, ómirge qajetti jańalary damyp otyrady.

Dástúr – urpaqtan-urpaqqa aýysatyn, tarıhı qalyptasqan normalar men úrdister. Ol – qoǵamdyq uıymdar men halyqtyń minez-qulqynyń, is- áreketiniń rýhanı negizi. Dástúr mádenıetpen tyǵyz baılanysty, sondyqtan mádenıeti damyǵan el dástúrge de baı. Ata-anany qurmetteý, úlkendi syılaý, adaldyq, ádeptilik, meıirimdilik sezimderi ozyq dástúrlerge jatady.

Qasıetti qazaq halqynyń salt-dástúrleri óte kóp. Sonyń ishinde qazirgi kezde umytylyp bara jatqan salt-dástúrimizdiń biri – «Erýlik» týraly izdenip, sony sizderge usynyp otyrmyn. Ata-babalarymyz ulttyq dástúrinde joly túsip, úıine at basyn tiregen jolaýshy – qudaıy qonaqqa mal soıyp, keń dastarqan jaıyp, dám-tuzyn tatqyzatyn. Jańa qonysty betke alyp, aýyl tusynan ótpekshi kósh adamdaryna aq jaýlyqty analar zereńderi toly aq qymyz, shubat, aıran usynǵan. Tústendirip ne qona jatqyzyp syıly meımanǵa laıyq kádeli qonaqasy bergen. «Kósh kólikti, kórikti bolsyn» desip attandyrǵan. Aýylǵa, úıge qońsy qonǵan otbasyna erýlik ataýly dámdestik syıly dastarqan jaıylǵan. Jańa ǵana shańyraq kótergen jas jubaılar da kórshi-kólemin shaqyryp, «Tana taǵar» ataýly alǵashqy qonaǵasyn usynǵan.

Erteńgisin sálemdesýge kelgen «Tańǵy as – Táńirden» yrymymen dám tatqyzbaı jibermegen. Osy rette aıta keterlik jáıt – qazaqtyń dastarqandy kıeli sanaýy. Dastarqan taza ustalǵan, jıegi jıylmaǵan, ústine ydys-aıaqtan, taǵamnan ózge nárse qoıylmaǵan. Dastarqan basynda otyrǵandarǵa beıpil sóz aıtýǵa, urys-keriske, nasybaı atyp, shylym shegýge, ústinen attap ótýge tyıym salynǵan. Kez kelgen qazaq azamaty jol - jónekeı jaıaý-jalpy sharshaǵan jolaýshyny kezdestirse, erýli atyna mingizgen ne astyndaǵy atyna mingestirgen. Tuldyrsyz jaqybaıdy kórse, esirkep, ıinine birkıer, «Dushpankóz» kıimin japqan.
Erýlik – kóshpeli qazaq halqy kóshi-qondy asa keleli is sanady. Kóshý- qazaqtar úshin saltanat esepteldi. Qazaq sanasynda kóshe almaı jurttan qalýdan úlken qorlyq joq. Qazaq qaýymy kóshken kúni – erýde kımeıtin jaqsy kıimderin kıedi, kóshtegi júk artqan túıege kilem-kilemshe, syrmaqtaryn oń betine qaratyp jaýyp, saltanat etedi. Erý otyrǵan aýyldar janyna kelip, qonǵan aýyldy jabyla qarsy alyp, «Qonys jaıly bolsyn» aıtyp, olardyń júgin túsirisip, úıin tigisedi jáne «erýlik» aparady. Bul erýlikke dastarqan kóterip, shaı aparý, sabalap qymyz aparý, tipti qoı soıyp aparý isteri de bolady. Bul kóship, sharshap kelgen týys- juraǵattaryna jasalǵan syı-qurmet jáne qamqorlyq edi. Bul ister aǵaıyn arasynda «erýge qarý» retinde alma- kezek bolyp otyrady. Muny qazaqtar «aǵaıyn berekesi»dep ataıdy.

Kóship kele jatqan kósh erý otyrǵan aýyldar ústinen ótkende toqtamasa da adamdary dám tatady. Olar at ústinen sýsyndap ketedi. Qazirgi kezde jańadan kóship kelip qonystanǵan kórshini burynnan turatyn adamdar úıine shaqyryp qonaqasy beredi. Bul jańa adamdardy bótensiretpeı óz ortasyna tartýdyń, syılasýdyń úlken belgisi. Munyń áleýmettik, qoǵamdyq máni de bar. Mysaly, jańa kóship kelgen úıde otyn, sý bolmaıdy. Ony ákelýge biraz ýaqyt kerek. Mine, keń oılap, tereń tolǵaıtyn qazaq salty muny da umytpaǵan.

Erý – «Erý otyrǵan aýyl kóship kelip keregesin jaımaı, jappanyń astynda jatqan aýylǵa erýlik bermese úlken uıatqa qalatyny erteden kele jatqan salt». Kóship bara jatqan úı uzaq jolda ózderi de, at-kóligin de tynyqtyrý úshin jolda otyrǵan bir aýyldyń janyna kelip 1- 2 kún aıaldaıdy. Úı tikpeı abylaıshylap (shańyraqty ýyqpen kóterip otyrý) nemese jappa tigip (keregelerdiń basyn qosyp) otyrady. Kóshýlerdiń mundaı aıaldaýyn «erý» deıdi. Osyndaı kezde aýyl adamdary kelip, sálemdesip, jón surasady. Olardy «erýlikke» shaqyryp, qonaq etip, rıza qylyp, jolǵa shyǵaryp salady. Eger erý kóshtiń ıesi 4-5 kún otyratyn bolsa, «erýlikke-qarýlyq» dep bir qoıyn soıyp, aýyl úlkenderin shaqyryp, batasyn alady. Bul saltta elimizdiń birligi men adamgershilik, syılastyq belgisi jatyr.

Kórshi – qonysy ortaq, etene aralasyp, kúndelikti júzbe-júz kezdesip, aman-saýlyq surasyp júretin kisiler. Qazaq halqy «kórshini Qudaı qosady» deıdi. Jańa orynǵa kóship kelisimen erýlik berip, qonys toıyn jasaý dástúrinde de eń áýelgi nıet-kórshi qolańdarmen tanysý bolǵan. «Adam kúni - adammen» demekshi, kúndelikti ómirde árkim-aq kórshini qajetsinedi. Óıtkeni, bir is týyp qınalǵanda, bir nárse qajet bolǵanda eń aldymen kórshilerden kómek surap jatamyz. Kórshimen syılastyq - eldiń syılastyǵyn, kórshimen tatýlyq-qoǵamnyń tatýlyǵyn uqtyratyndyqtan, ıslam dini kórshimen jarasymdy syılastyqta bolýǵa shaqyrady. «Alys týystan jaqyn kórshi» artyq dep beker aıtpaǵan.

Aırylysar kóje - kórshi qonǵanda «erýlik» berip, qystaı nemese jazdaı birge otyrǵan, syılasqan otbasylar qonys aýdaryp bólingen jaǵdaıda olar endi «aırylysar kójege» shaqyrady. «Kóje» dep sypaıylap ataǵany bolmasa syıly, sybaǵaly tabaq tartylady. Olar bir-birine rızashylyǵyn bildirip, «uryspaı aırylǵan uıalmaı qosylar» dep taǵy da aman-saý qosylýǵa tilek bildiredi. Budan olardyń birin-biri syılaý, qımastyq kóńilderi kórinedi. «Aırylysar kóje» – adaldyq ári ádemi dástúr.


2. 3 Qonaqasy – qazaqtyń bólinbegen enshisi

Meımandostyq – qazaqtar úıine kelgen ár qandaı meımandy (onyń qaısy ult bolýyna qaramaı) tanysa da, tanymasa da jyly shyraımen qushaq jaıa qarsy alyp, syılap kútedi. Óziniń aıaýly asyn qonaqasyǵa beredi. «Qonaqasy – qazaqtyń bólinbegen enshisi» bolyp esepteledi. Qonaq kelse «qoı soıyp, qol qýsyrý» – qazaqtar úshin asa abyroıly is jáne jaltartpaıtyn mindet. Óte qadirli qonaqtarǵa taı soıylyp, qonaqasyn berip attandyrady. Soıylatyn maldy aldymen qonaqtar otyrǵan úıdiń bosaǵasyna ákelip, bata tileıdi. Qonaqtar bata jasaǵan soń mal soıylyp, et asylady. Et piskenshe meımandarǵa keń dastarqan jaıylyp, dastarqanǵa qurt, irimshik, baýyrsaq, jent, sary maı qoıylyp, qaımaqtaǵan shaı quıylady. Shaıdan soń jazdygúni bolsa qymyz, qystygúni bolsa ezilgen qurt beriledi. Osy kezde ádette úı ıesi jaǵynan dombyra shertilip, kúı tartylyp, án aıtylady. Et pisken soń qolǵa sý quıylyp, et tartylady. Qonaqtar aldyna qoıylǵan qoıdyń basy, jambasy, súbesi taǵy basqa jilikterden jasalǵan tabaq tartylady. Qonaqtyń eń syılysy bastyń oń ezýinen bir kesip jep, oń qulaǵyn kesip tabaqqa qoıyp, basty úı ıesine qos qoldap qaıtarady. Meıman kútýde maldyń on eki jiliginiń óz aldyna mártebesi bar. Jasy úlken syıly qonaqtarǵa bas pen jambas, kúıeý men kelinge asyqty jilik pen tós tartylady. Balalarǵa til, qulaq, búırek, júrek beriledi. Tamaq jep bolǵan soń as qaıtarý, ıaǵnı bata tileıdi, qonaqtardyń qolyna sý quıylady. Mine, qazaq halqynyń meıman kútý dástúri osyndaı!

Erýlikke, qonaqjaılylyqqa qatysty maqal-mátelder:

*Salt-dástúrin el buzbas, Ýáde – sertin er buzbas.
*Alty jyl ash bolsań da, atańnyń saltyn umytpa.
*Ant buzǵan ońbaıdy, salt buzǵan sorlaıdy.
*Qonaq kelse qut keler.
*Qonaǵyńnyń altynyn alma, alǵysyn al.
*Ot jaǵylmaǵan úı – qora, Kisi kelmegen úı – mola.
*Sanaly el saltyn saqtar.

Qorytyndy

Ata saltyń – asyl qazynań

Jalpy, bul ǵylymı jumysta bala tárbıesine, jalpy adam tárbıesine tereń mán berip, onyń sátti qaǵıdalary men erejelerin jasaǵandardyń biri – qazaq halqy. Onyń tárbıe-tásilderi men tájirıbeleri óte kóp. Halyqtyń ǵasyrlar boıy jasaǵan zor eńbekterin jazyp shyǵý úlken eńbek. Sol jumystyń bir tamshysy retinde ulttyń tárbıe isindegi salt-dástúrdiń biri «Erýlik».
Ata dástúri boıynsha árbir urpaq qazaqtyń tarıhyn, salt-dástúrin, ádet-ǵuryptaryn, ósıet-ónegelerin ózine úlgi-ónege tutýǵa tıis. «Erýlik» salt- dástúrin zertteı kele meniń kóńilge túıgenim jáne uqqanym – onyń adam ómirindegi alatyn ornynyń mańyzdy ekeni, tárbıelik mániniń zor ekeni Men onyń adamdy izgilikke, qonaqjaılyqqa, meıirimdilikke, syılastyqqa baýlıtynyna kóz jetkizdim.
Bul bolashaq urpaǵynan zor úmit kútip otyrǵan halqymyz úshin mańyzdy. Biz óz urpaǵymyzdy bilimdi de tárbıeli, ónegeli de izetti, meıirimdi ári qaıyrymdy, qonaqjaı etip tárbıelegimiz kelse, halyqtyq salt-dástúrge, onyń ishinde erýlikke erekshe mán berýimiz kerek.
Eldiń týyn kóterip, táýelsizdik talaptaryn oryndaý isine batyl betburys jasaǵan búgingi tańda adamzattyq ıgilikterdi, halqymyzdyń ǵasyrlar boıy armandaǵan mádenı salt- dástúrlerimizdi umytpaýymyz kerek.
Ata tegin ardaqtaý dástúri, kóbinese otbasynda, mektepte, balabaqshada sóz bolyp otyrsa, keıingi urpaq qazaqtyń salt-dástúrlerin boıyna sińirip, tárbıelik mánin biler edi dep oılaımyn.

İzdený jumysymdy myna óleń joldarymen aıaqtaımyn:

Týǵan soń adam bop, Baýyrlasqan tánimiz,
Bilimsizden jaman joq. Buzylmaǵan antymyz.
El dástúrin bilmeseń, Keń dalanyń ejelgi,
Jurt aıtady «nadan» dep. Qazaq deıtin halqymyz.
Ata-babań ardaqty, Ózge ulttaı bizdiń de,
Jamandyqqa barmapty. Bar dástúr men saltymyz.
Ardaq tutyp úlkendi,
Ata jolyn jalǵapty.

Usynys:

Bala tárbıesindegi ata-babalarymyzdan qalǵan ulttyq salt-dástúrlerimizdi nasıhattaıtyn balalarǵa arnalǵan qazaq fılmderi, múltfılmder, sýretti kitaptar, beınetaspalar, elektrondy kitapshalar shyǵarylsa dep oılaımyn.

Ádebıetter tizimi:

1.Qazaqtyń salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary. S.Kenjeahmetuly. Almaty. «Ana tili»1994j

2. Jeti qazyna. S.Kenjeahmetuly. 1-kitap. Almaty. «Ana tili»2003j.

3. Qazaq maqal- mátelderi. Almaty. «Qazaqstan» 1990j

4. Qazaqtyń salt-dástúrleri. Almaty.

5. Halyq taǵylymy. Á.Tabyldıev. 1992j

6. Qazaq etnopedagogıkasy.Almaty.1999j

7. Baldyrǵan, Aıgólek, Móldir bulaq jýrnaldary.

---