InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi
Taqyryby: Jıde – paıdaly aǵash

Seksıasy: Tabıǵat tańǵajaıyptary

Oryndaýshylar: №264 mektep-lıseıiniń 2 synyp oqýshysy

Aty – jóni: Bolat Nýrmýhammed

Oblysy: Qyzylorda

Jetekshisi: №264 mektep-lıseıiniń bastaýysh
Synyp muǵalimi Baıkadamova Gýlsım Seıtkalıevna
2014 jyl

Mazmuny
1. Anotasıa
2. Jospar
3. Kirispe
4. Negizgi bólim
5. Qorytyndy
6. Usynys
7. Paıdalanylǵan ádebıetter

1
Anotasıa
Búgingi tańta elimizdiń ekologıalyq jaǵdaı alańdatyp otyrǵan kezeń bolyp otyr. Bul adamzat aldynda turǵan úlken problema. Týǵan jerimizdi kókaldandyryp, aýasyn tazartyp, halyqtyńdensaýlyǵyn jaqsartyp, ómirin jaqsartý, paqyrlanýdan qorǵaý – alǵa negizgi maqsat bul búkil Qazaqstan úshin kókeıtesti másele.

2
Jospar

Kirispe

Negizgi bólim

I. Jıde qandaı aǵash?
II. Jıdeniń adam ómirindegi paıdasy
Qorytyndy
Usynys

3
Kirispe
Tabıǵat pen adam egiz dúnıe desek te bolady. Óıtkeni birinsiz birine ómir joq. Meniń týǵan kentim Shıeliniń ekologıalyq jaǵdaıy alańdatady. Aýanyń lastanýy arqasynda adamdar júrek, qan tamyr qysymy, ókpe, demikpe t.b. aýrýlarǵa shaldyǵýda. Buryn ájelerimiz tek úlken kisi qaıtys boldy dese, qazir jastar da dúnıeden kóp ketýde. Búgin bar adam erteń joq. Qas qaǵym sátte jaqyndarymyzdan aıyrylyp qalyp jatyrmyz. Buǵan qorshaǵan ortanyń lastanýy birinshi áser etýde. Atam qazaq « Babyn tap ta, baq ósir », « Ákeden mal qalǵansha, tal qalsyn » nemese « Aǵash jemisimen de , jelegimen de qymbat » dep ketken. Bizdiń jerimiz sortań topyraq. Kez kelgen aǵash óse bermeıdi. Osy tyǵyryqtan shyǵý maqsatynda ózimniń ǵylymı jobamdy « Jıde – paıdaly aǵash » dep alyp, jıde aǵashyn zerttep, halyqqa nasıhattaýdy jıdege asa mán berip kentimizdi kókaldandyraıyq dep, kóp qasıetterin qoldanýǵa usynys bergim kep otyr.

4
Jumystyń maqsaty: Elimizdiń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda jergilikti jerdiń topyraǵynyń ereksheligin eske ala otyryp, kókaldandyrý jolyn qarastyrý.
Zertteý jumysynyń ǵylymı boljamy: Eger jıdeniń elimizdiń sortań jerlerine eksek, basqa aǵashtardan góri shydamdy, berik, jıde jerdiń taqyrlyǵynan saqtap, elimizdiń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartýǵa yqpalyn tıgizer edi.
Zertteý isiniń mándiligi:Qorshaǵan ortada ósimdiktiń, aǵashtardyń durys óspeýi – aýanyń qurǵaýnan, lastanýyna, jer betinniń taqyrlanýyna aparyp adam densaýlyǵyna keri áserin tıgizedi. Eger tabıǵatta ósimdik óspese, óli organızmmen tiri organızmde zat almasý bolmaıdy. Mádenı emes ósimdikterdiń ózi ólkemizge ekologıylyq ózgerister ákelip, tabıǵat bergen syıyn ózgerte almaıtyndyǵymyzdy ǵylymı turǵydan qarastyrdyq.
Zertteýdiń taktıkalyq erekshiligi: Jıde aǵashynyń qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, adam ómirine tolyq paıdasy bar ekendigi anyqtalyp, tabıǵat syıyn kóbeıtýge kúsh salyp, zor mán berý kerektigi usynylady.
Zertteýdiń jańalyǵy: Sortań topyraqty Qyzylorda oblysynyń jerinde elimizdi kógertý, kórkeıtý, ekologıalyq apattan qutqarý jolynyń biri – jıde aǵashyn ósirý arǵyly bal alý, tosap sýsyndar jasaý, juqpaly aýrýdan saqtaný, arylý úshin dári-dármek óndirý, kosmetıkalyq zattar lak, boıaýlar shyǵarý, qolóner, qurylys zattaryn óndirý, otyn retinde paıdalaný. Eń negizgisi qorshaǵan ortany qorǵaý.

5
1. Jıde qandaı aǵash?
Qorqyt ata jazbasynda Syr boıyn mekendegen Oǵyz ulysynyń begi Qazannyń bel balasy Orazdyń aýzymen aıtylǵan mynadaı asyl sóz jazylǵan:
« Atyń aǵash desem, shamdanba, aǵash! O, Mekke men Mádenıeniń esigi bolǵan – aǵash! Erlerdi eri Álıdiń dúldiline er bolǵan – aǵash! Zulypqarǵa sap bolǵan, - aǵash! Hasan men Husaıynǵa besik bolǵan – aǵash! Meni saǵan asar bolsa, qulap tús aǵash! » - dep keletin aıshyqty sóz bar. Jıde paıdaly aǵash. Onyń qoldanylmaıtyn jeri joq. Odan eshqandaı qaldyq qalmaıdy. « Qalaýyn tapsa qar janar » degendeıonyń dińgegi, butaqtary, gúli, jemisi, untaǵy men súıegide qoldanylady. Ony men qazir dáleldeımin. Negizi, jıde - jıde tuqymdasyna jatatyn mádenı, japyraǵan tastaıtyn aǵashtardyń ishinde eń sońynda gúldeıtin máńgi jasaıtyn aǵash. Dúnıejúzinde qońyrjaı jáne sýbtropıktik beldeýde ósetin úsh týysy elýdeı túri bar. Qazaqstanda eki túri ósedi. Onyń biri súıir jemisti jıde. Onyń bıiktigi 3 – 8 metr, butaqtary tikendi, japyraqtary syrtyn maıda kúmisti tústi taramdalǵan túkter jaýyp jatady. Japyraǵy bútin jıekti kezektesip, ne qarama - qarsy ornalasady. Gúli eki úıli, qos kıde dara jynysty. Jel nemese jándikter arqyly tozańdanady. Bizder kóshelerge, úıimizdiń baý – baqshasyna kósheti arqyly tamyrymen de, kesipalap qalemshe arqyly kez – kelgen sortań jerge ósire alamyz. Jıde jer talǵamaıdy. Respýblıkamyzdyń batysynda, ońtústiginde jáne Jońǵar Alataýynda, İle Alataýynda, Qarataýda, sonymen birge ózimizdiń Syrdarıa, Shý, Talas, Arys ózenderi jaǵalaýynda kóp ósedi. Jıde aǵashtyń paıdasy zor bolǵandyqtan aýdan ortalyǵynda, oblysymyzda ósirýdi maqsat tutyp, onyń ómirde qoldanylyp iske asyrýdy usynamyn. Jasynyń uzaqtyǵy 40-50 jyl. Bizdiń oblys tóńireginde bundaı az ýaqyt ishinde jemis berip, uzaq jasaıtyn jıdeden basqa jemis joq desem qatelespeıtin shyǵarmyn.

6
2.Jıdeniń adam ómirindegi paıdasy Jıde 1. Adamdy tabıǵat apattarynan qorǵaýǵa, aýany tazartýǵa qoldanylady
2. Tamaq retinde qoldanylady 3. Medısına salasynda qoldanylady 4. Hosh ıisti boıaýlar jasaýda qoldanylady 5. Qolóner zattaryn jasaýda qoldanylady 6. Úı qurylysy zattarynda qoldanylady 7. Turmystyq zattar jasaýda qoldanylady 8. Otyn retinde qoldanylady 9. Qazaq halqynyń seniminde, yrymynda qoldanylady

Erterekte kópendiler birinshi aǵash ekke onyń tóńiregindigi 6 qadam jerge qudyq qazǵan. Odan qyryq qadam jer jeke menshigine kóshedi dep túsingen. Bul qaǵıdaǵa handar da, bıler de qarsy tura almaǵan. Sonda aǵash ósirýdiń mańyzyna apalarymyz úlken mán bergeni kórinip tur. Endeshe jıde aǵashyn otyrǵyzyp, óz kentimij, kóshemizdi taza ustap, qadirlep kútýmiz kerek. Men joǵarbda aıtqandaı basqa aǵashtardaı emes jıde aǵashynyń erekshe qasıetterin tómendegi mysaldar arqyly dáleldeı otyryp óz ólkemizde otyrǵyzyp, ósirýdi usynamyn. 1) Adamdy tabıǵat apattarynan qorǵaýǵa, aýany tazartýǵa qoldanymyz. - japyraqtarykómirtegini sińirip, ottegini shyǵarady; - qońyrjaı kólenkesinde jazda ystyq, kúnge kúımeı dem alamyz; - kentimizdi kókaldandyryp, kórqeıtedi, jasyl jelekke jamyltyrady; - jıde aǵashymen qum toqtatýǵa, aryq, ózen boıyn bekitýge bolady; - gúliniń hosh ıisi gúldengen kezde aýany tazartyp, adamdardyń kóńil – kúıiniń kóterilýine áser etedi; 2) Tamaq retinde qoldanǵanda. - 1930 jyldardaǵy asharshylyq kezinde jıdeniń untaǵnan un jasap ony ılep nan qylyp, pisirip jep ashtyqqan aman qalǵan; -jyl saıyn jemis beredi; - jıdeden tosap ( varene ) jasalady; - sýsyn ( kompot ) jasalady: - jıde baly qunarly bolady. Jıde gúldegen kezde omartashylar aralaryn jiberip bal jınatady . Jıde balyn anemıa, salqyn tıip ımýnıtet tómendegen de jese óte paıdaly. Buryn aýdanymyzdaǵy SPTÝ mańynda jıde toǵaıy bolǵan, Qazir úıler salynyp onyń barlyǵy joıylyp ketken.
3) Medısına salasynda qoladanylǵanda. - jıdede E dárýmeni kóp. Sondyqtan gúlin de, jemisinde kúnge qaptamaı arnaıy jerde keptirilip, qaınatyp ishken; 7 - ish aýrýyna shaldyqqan kezde; 3.1) jıdeniń qabyǵynyń talshyqtaryn alyp

3.2) jıdeniń jemisin alyp 1 lıtr sýǵa 1 kese sýǵa salyp qaınatyp ishken.Sol kezde ish ketý tez tyıylady - jasalǵan sıroptyń asqazan, ishek qurylysyn tazartýǵa paıdasy bar;- anemıa bolǵanda, adamnyń ımýnıteti tómendegende jıde jeý kerek;- jıde bizdiń jerimizde mamyr,maýsym aılarynda, soltústikte maýsym, shilde aılarynda gúldeıdi. Gúli qosh ıisti, qyzǵylt sary tústi. Gúliniń ıisi ótkir júz metrge deıin jetip turady;- bala tilep júrgen otbasy jıde gúldegende ıisi adam aǵzasyna áser etip, tabıǵı ógerister engizip, ımýnıtetin kúsheıtkendikten jıdeniń astyna baryp qoný kerek.Sonda dúnıege sábı kelýine kómegi bolady; 4)Hosh ıisti boıaýlar jasaý. –jıdeniń gúlinen kosmetıkalyq zattar alynady; - ıissýlar; - laktar jasaıdy; - sabaǵynan alynatyn saǵyzdy zattan komed,lak jáne boıaýlar óndiriledi; 5) Jıde aǵashyn sándik materıal úshin paıdalanady
Aǵashtyń tehnıkalyq qaseti beriktik, sepindilik qasıetterimen, sándilik órnektiligimen baǵalanady.
- Jıde aǵashynan kese salǵysh, kebeje, qamshynyń saby t.b zattar jasalady;
- Jıde aǵashynyń súıeginen, japyraǵynan, butaqtarynan san alýan kartınalar jasaýǵa bolady;
- Súıegin qaınatyp, shaıyrynan boıaý jasaýǵa bolady;
- Jıdeniń qabyǵyn sýǵa qaınatypta boıaý alýǵa bolady;
- Qaınatylyp, jumsar, ań súıeginen qyz balalarǵa tabıǵı ádemi monshaqtar jasalady;
6) Qurylsysta -Dingegin qıyp ustalar úı salýǵa paıdalanady; -Jas butaqtarynan qarasha úıdiń súıegin jasaǵan;
7)Turmysta- Keli, kelsap jasap buryn ájeler bıdaı,tary, kúrish túıgen; - Kúbi jasap, aıran pisirgen;
8) Otyn retinde qýraǵan jıdeniń butaǵyn, dinin paıdalanǵan
9) Qazaq halqynyń seniminde, rymynda jıde aǵashynyń qasıetine sengen.- Naızaǵaı otynan saqtaný úshin úıge sekseýil ne jıde aǵashynyń butaǵyn ilip qoıatyn bolǵan.Bulda aǵashtyń kıeli ekendigin bildiredi.Mysaly. 8
tobylǵynyń túbine qonsań – basyń aýyrady, janǵaq astyna qonsań ýlanasyń.

Qorytyndy
Jıde aǵashynyń joǵarydy aıtyp ketken qasıetterin, paıdasyn negizge ala otyryp, týǵan jerimizdiń aýasyn tazartýǵa, elimizdi kórqeıtý, adamzat densýlyǵyn jaqsartýǵa qoldaný kerek dep oılaımyn. Bizdiń topyraǵymyz sortań, bul jerde kez kelgen aǵashtyń óspeıtindigin este saqtaý kerek. Kentimizdiń jasyl jelekke aınaldyrý óte qıynǵa túsip tur. Tipti kóp jerler taqyrlanyp qalýda. Týǵan jerdiń taǵdyry meni alańdatady. - Araldyń tuzy - Baıqońyr ǵarysh aımaǵynan keletin zardap - Shıeliden óndiriletin ýran gazynyń áseri - Jerimizden óndirilip jatqan munaı – gaz qaldyqtary - Tehnıkadan bólinip shyǵaratyn ýly gazdar t.b. adam ómirine úlken qaýip tóndirýde. Munyń bári oılandyratyn jaǵdaı. Qazir kez kelgen kishkene baladan kárige deıin surasańyz « aýyratyn jeriń joq » degendi aıtatyndar az. Balalar týǵannan bas aýrýy, qan qysymy, búırek, júrek aýrýlary t.b. aýrýlarymen týylady. Tipti daýna, sındromy bar balalar sany kóbeıýde. Sondyqtan da jaksy ósetin, qaı jaǵynan da paıdaly jede aǵashyn egip, qókaldandyryp, tabıǵat apatymen kúresýimiz kerek. Al elimizdiń bolashaǵyn oılaıtyn bizder ekenimizdi eshqashan esten shyǵarmaýymyz kerek. Qazaqstanda 1997 jyly BUU « Taqyrlanýmen kúresý konvensıasyn bekitý » týraly zań qabyldandy. Sóıtip konvensıa talaptaryn oryndaý mindetterin aldy. 1999 jyldan bastap strategıalyq baǵyttar oryndalyp jatyrn. Naqta aıtar bolsam, qóqaldandyramyz dep jyl saıyn aqsha bólip, aǵashtar men gúlder otyrǵyzylyp jatyr. Biraq olardyń kóbi almaı jatady. Kez kelgen aǵashty otyrǵyzbaı ózimizdiń topyraǵymyz da ósetin joǵaryda men aıtyp ketken jan- jaqty paıdasy bar mádenı, ádemi aǵash jıdeni otyrǵyzsaq deımin. Kezinede Almatynyń kóshelerinde alma kóp ósip turǵan emes pe? Kez kelgen adam dárýmendi jemisti syrtan izdemegen. Kóshede kele jatyp – aq aportty jep kete bergen. Bizde jıdeni otyrǵyzyp Kentti qórqeıtip jaqsartsaq nur ústine nur bolar edi dep oılaımyn. Sonda halyq úshin de, memleketimiz úshin de paıdaly is bolar edi. Jıde – paıdaly aǵash dep ala otyryp bide – bir qaldyq qalmaıtyn jıde aǵashynyń qasıetin paıdalanaıyq demekshimin. Eger meniń aıtqan usynysymdy tyńdarman qabyl alsa, tabıǵatty qorǵaýǵa qosqan úlesim bol edi. 9

Usynys
1. Elimizdiń ekologıalyq jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda, jergilikti jerdiń topyraq ereksheligin eske ala otyryp, kókaldandyrý jolyn qarastyrý;
2. Jıde aǵashynyń qorshaǵan ortany qorǵaý, adam ómirine tolyq paıdasy bar ekendigi anyqtalyp, dáleldenip, tabıǵat syıyn kóbeıtýge kúsh salyp, zor mán berilse;
3. Jıde aǵashynyń kóptep ósirý arqyly tosap, sýsyndar shyǵaratyn óndiristi damytý;
4. Eń negizgisi – jıde ósirý arqyly qorshaǵan ortanyń ekologıalyq jaǵdaıyn turaqtandyrý.

Paıdalanylǵan ádebıetter
1. S.Arystanǵalıev «Jıde»
2. Q. Ahmetov «Jıde tuqymdasy»
3. R. Álimqulov «Qazaq ensıklopedıasy» 201 bet
4. M.Q. Smaǵulova «Bıologıa oqýshy anyqtamasy» Arman PV baspasy
5. M. Qonysbekov «Dárilik ósimdikter» «Qazaqstan» baspasy Almaty 1905
6. E.M. Úpishev, S. Muqanuly «Tabıǵatty paıdalaný jáne qorshaǵan ortany qorǵaý»
7. Altynbek Nálibaev «Aǵash oıý » Almaty «Óner» baspasy 1994 jyly
8. Internetten google.kz saıtynan ashyq ensıklopedıadan materıal

---