Atys negizderi
Sabaq taqyryby: Atys negizderi
Maqsaty: Oqýshylarǵa atys negizderi týraly túsindirý.
Sabaq ádisi: Kórnekilik.
Sabaqtyń materıaldyq jabdyqtalýy: Pnevmatıkalyq myltyq, plakattar: «Pnevmatıkalyq myltyqpen atý sqemasy», «Myltyqtyń keri tebý kúshiniń áreketi».
Sabaq barysy.
İ. Kirispe-4 mın
Sapqa turý, sálemdesý, oqýshylardyń sabaqqa daıarlyǵyn tekserý.
Qaýipsizdik erejesimen tanystyrý.
İİ. Jańa sabaq – 25 mın
Qamtylatyn suraqtar:
1. Atys.
2. Myltyqtyń keri tebýi.
3. Oqtyń traektorıasy.
4. Oqtyń quldılaýy.
5. Oqtyń orta tıý núktesin anyqtaý.
Atýdyń teorıalyq negizderi
Pnevmatıkalyq myltyqpen atý. Pnevmatıkalyq myltyqty atý úshin syǵylǵan aýa energıasy paıdalanylady. Ol aldyn-ala syǵylǵan urystyq serippeniń áserimen porshenniń jyldam qozǵalýy nátıjesinde uńǵy qorabyndaǵy aýa kamerasynda paıda bolady. Urystyq serippe uńǵynyń ushyn rychag sekildi qaıyrǵanda syǵylady. Aýa qysymy aýa ótkizgish arqyly uńǵy arnasyndaǵy oqqa áser etedi. Oq uńǵy arnasymen 200 m/s2 údeýmen qozǵalady.
Oq uńǵy arnasynan shyqqan kezde uńǵy arnasyndaǵy aýa qysymy shuǵyl tómendeıdi jáne aýa tolqyny – atys dybysy paıda bolady. Oqtyń uńǵy arnasyn shyǵý sátindegi jyldamdyǵy oqtyń bastapqy jyldamdyǵy dep atalady. Oqtyń bastapqy jyldamdyǵy neǵurlym úlken bolsa soǵurlym oq uzaq ári dál ushady. Qysym áseri alǵa jáne artqa birdeı, sondyqtan oq alǵa, myltyq artqa oryn aýystyrady. Biraq, oq pen myltyqtyń massalary ártúrli bolǵandyqtan olar ártúrli jyldamdyq alady. Qozǵalys jyldamdyqtary massalarǵa keri proporsıonal: myltyqtyń qozǵalys jyldamdyǵy / oqtyń jyldamdyǵy = oqtyń massasy / myltyqtyń massasy.
Oqtyń massasy 0, 5 g, al IJ-38 myltyǵynyń massasy 2800 g, sáıkesinshe olardyń salmaqtarynyń qarym-qatynasy mynaǵan teń: 2800 : 0, 5 = 5600. Demek, myltyqtyń artqa qozǵalý jyldamdyǵy oqtyń jyldamdyǵynan 5600 ese kishi, ıaǵnı óte eleýsiz (0, 01 m/s).
Myltyqtyń keri tebýi – atý kezindegi urystyq serippeniń qysymynyń, sodan soń uńǵy qorabynyń aýa kamerasyndaǵy syǵylǵan aýanyń áserimen myltyqtyń artqa qozǵalýy.
Myltyń keri tebý kúshi oq uńǵy arnasynan shyqqansha áser etedi. Atqysh keri tebý kúshin myltyqtyń dúmbisi taqalǵan ıyqpen qabyldaıdy. Keri tebý baǵyty men ıyqtyń ıterý kúshi birdeı emes. Sondyqtan, qarýdy tik jazyqta aınalmaly qozǵalysqa keltiretin juptasqan kúsh paıda bolady. Atý kezinde uńǵy joǵary kóteriledi.
Keri tebý kezindegi myltyqtyń burylý buryshy onyń konstrýksıasyna, massasyna, ustaý tásiline, oqtyń bastapqy jyldamdyǵyna jáne basqa da faktorlarǵa baılanysty.
Oqtyń ushý traektorıasy
Syrtqy balıstıka degenimiz oqqa oq-dári gazy nemese syǵylǵan aýa áseri toqtaǵannan keıingi oqtyń qozǵalysyn zertteıtin ǵylym. Uńǵy arnasynan ushyp shyqqannan keıin oq ınersıamen qozǵalady.
Traektorıa degenimiz ushý kezindegi oqtyń aýyrlyq ortalyǵyn sıpattaıtyn qısyq syzyq. Ushý kezinde oq aýyrlyq kúshi men aýa kedergisi kúshine tap bolady. Aýyrlyq kúshi oqtyń tómendeýine, al aýa kedergisiniń kúshi onyń jyldamdyǵynyń azaıýyna ákelip soǵady.
Ushý núktesi degenimiz uńǵynyń aýyz bóliginiń ortasy. Ol traektorıanyń bastamasy bolyp tabylady.
Kóterilý núktesi degenimiz baǵyttalǵan qarýdyń uńǵy arnasy osiniń jalǵasy bolyp tabylatyn túzý syzyq.
Kózdeý núktesi degenimiz kózdeý syzyǵy baǵyttalǵan núkte.
Aýanyń kedergi kúshi orasan zor. Aýa kedergisiniń kúshtiligi aýanyń tyǵyzdyǵyna, oqtyń ushý jyldamdyǵyna, onyń túri men kalıbrine, sondaı-aq onyń syrtynyń jaı-kúıine baılanysty. Aýa kedergisiniń kúshi oqtyń ushý kezindegi jyldamdyǵyn azaıtyp qana qoımaı, ony aýdarýǵa kúsh salady. Bundaı jaǵdaıda oqtyń ushý jyldamdyǵy edáýir azaıady.
Oqtyń ushý kezindegi aýa kedergisi kúshiniń áserin azaıtý úshin uńǵy arnasyndaǵy tilikter kúshimen oqtyń óz osimen tez aınalýyn qamtamasyz etý arqyly oqtyń ushýyn turaqtandyrady.
İİİ. Jańa sabaqty bekitý –12 mın
Suraq-jaýap.
İÚ.Qorytyndy – 4 mın
Oqýshylar bilimin baǵalaý.
Úıge tapsyrma, oryndaýǵa nusqaý berý.
Maqsaty: Oqýshylarǵa atys negizderi týraly túsindirý.
Sabaq ádisi: Kórnekilik.
Sabaqtyń materıaldyq jabdyqtalýy: Pnevmatıkalyq myltyq, plakattar: «Pnevmatıkalyq myltyqpen atý sqemasy», «Myltyqtyń keri tebý kúshiniń áreketi».
Sabaq barysy.
İ. Kirispe-4 mın
Sapqa turý, sálemdesý, oqýshylardyń sabaqqa daıarlyǵyn tekserý.
Qaýipsizdik erejesimen tanystyrý.
İİ. Jańa sabaq – 25 mın
Qamtylatyn suraqtar:
1. Atys.
2. Myltyqtyń keri tebýi.
3. Oqtyń traektorıasy.
4. Oqtyń quldılaýy.
5. Oqtyń orta tıý núktesin anyqtaý.
Atýdyń teorıalyq negizderi
Pnevmatıkalyq myltyqpen atý. Pnevmatıkalyq myltyqty atý úshin syǵylǵan aýa energıasy paıdalanylady. Ol aldyn-ala syǵylǵan urystyq serippeniń áserimen porshenniń jyldam qozǵalýy nátıjesinde uńǵy qorabyndaǵy aýa kamerasynda paıda bolady. Urystyq serippe uńǵynyń ushyn rychag sekildi qaıyrǵanda syǵylady. Aýa qysymy aýa ótkizgish arqyly uńǵy arnasyndaǵy oqqa áser etedi. Oq uńǵy arnasymen 200 m/s2 údeýmen qozǵalady.
Oq uńǵy arnasynan shyqqan kezde uńǵy arnasyndaǵy aýa qysymy shuǵyl tómendeıdi jáne aýa tolqyny – atys dybysy paıda bolady. Oqtyń uńǵy arnasyn shyǵý sátindegi jyldamdyǵy oqtyń bastapqy jyldamdyǵy dep atalady. Oqtyń bastapqy jyldamdyǵy neǵurlym úlken bolsa soǵurlym oq uzaq ári dál ushady. Qysym áseri alǵa jáne artqa birdeı, sondyqtan oq alǵa, myltyq artqa oryn aýystyrady. Biraq, oq pen myltyqtyń massalary ártúrli bolǵandyqtan olar ártúrli jyldamdyq alady. Qozǵalys jyldamdyqtary massalarǵa keri proporsıonal: myltyqtyń qozǵalys jyldamdyǵy / oqtyń jyldamdyǵy = oqtyń massasy / myltyqtyń massasy.
Oqtyń massasy 0, 5 g, al IJ-38 myltyǵynyń massasy 2800 g, sáıkesinshe olardyń salmaqtarynyń qarym-qatynasy mynaǵan teń: 2800 : 0, 5 = 5600. Demek, myltyqtyń artqa qozǵalý jyldamdyǵy oqtyń jyldamdyǵynan 5600 ese kishi, ıaǵnı óte eleýsiz (0, 01 m/s).
Myltyqtyń keri tebýi – atý kezindegi urystyq serippeniń qysymynyń, sodan soń uńǵy qorabynyń aýa kamerasyndaǵy syǵylǵan aýanyń áserimen myltyqtyń artqa qozǵalýy.
Myltyń keri tebý kúshi oq uńǵy arnasynan shyqqansha áser etedi. Atqysh keri tebý kúshin myltyqtyń dúmbisi taqalǵan ıyqpen qabyldaıdy. Keri tebý baǵyty men ıyqtyń ıterý kúshi birdeı emes. Sondyqtan, qarýdy tik jazyqta aınalmaly qozǵalysqa keltiretin juptasqan kúsh paıda bolady. Atý kezinde uńǵy joǵary kóteriledi.
Keri tebý kezindegi myltyqtyń burylý buryshy onyń konstrýksıasyna, massasyna, ustaý tásiline, oqtyń bastapqy jyldamdyǵyna jáne basqa da faktorlarǵa baılanysty.
Oqtyń ushý traektorıasy
Syrtqy balıstıka degenimiz oqqa oq-dári gazy nemese syǵylǵan aýa áseri toqtaǵannan keıingi oqtyń qozǵalysyn zertteıtin ǵylym. Uńǵy arnasynan ushyp shyqqannan keıin oq ınersıamen qozǵalady.
Traektorıa degenimiz ushý kezindegi oqtyń aýyrlyq ortalyǵyn sıpattaıtyn qısyq syzyq. Ushý kezinde oq aýyrlyq kúshi men aýa kedergisi kúshine tap bolady. Aýyrlyq kúshi oqtyń tómendeýine, al aýa kedergisiniń kúshi onyń jyldamdyǵynyń azaıýyna ákelip soǵady.
Ushý núktesi degenimiz uńǵynyń aýyz bóliginiń ortasy. Ol traektorıanyń bastamasy bolyp tabylady.
Kóterilý núktesi degenimiz baǵyttalǵan qarýdyń uńǵy arnasy osiniń jalǵasy bolyp tabylatyn túzý syzyq.
Kózdeý núktesi degenimiz kózdeý syzyǵy baǵyttalǵan núkte.
Aýanyń kedergi kúshi orasan zor. Aýa kedergisiniń kúshtiligi aýanyń tyǵyzdyǵyna, oqtyń ushý jyldamdyǵyna, onyń túri men kalıbrine, sondaı-aq onyń syrtynyń jaı-kúıine baılanysty. Aýa kedergisiniń kúshi oqtyń ushý kezindegi jyldamdyǵyn azaıtyp qana qoımaı, ony aýdarýǵa kúsh salady. Bundaı jaǵdaıda oqtyń ushý jyldamdyǵy edáýir azaıady.
Oqtyń ushý kezindegi aýa kedergisi kúshiniń áserin azaıtý úshin uńǵy arnasyndaǵy tilikter kúshimen oqtyń óz osimen tez aınalýyn qamtamasyz etý arqyly oqtyń ushýyn turaqtandyrady.
İİİ. Jańa sabaqty bekitý –12 mın
Suraq-jaýap.
İÚ.Qorytyndy – 4 mın
Oqýshylar bilimin baǵalaý.
Úıge tapsyrma, oryndaýǵa nusqaý berý.
You Might Also Like
