InfoHub Logo

Jońǵar áskerleri únemi kútpegen jerden qazaq dalasyna joıqyn shabýyl jasaıtyn. Sondyqtan da ár shabýyly beıǵam jatqan qazaq aýyldary úshin sheksiz aýyr soǵatyn. Ár aýyldyń azamattary habarlanyp, tize qosyp úlgermesten qalyń jaýǵa dara-dara soǵysatyn. Kóptiń aty-kóp: kózsiz erler nópir jaýǵa tótep bere almaı, maıdan dalasynda qapyda sheıit ketip jatatyn. At jalyn tartyp miner erkek kindik qalmaǵan aýyldar aıaýsyz tonalyp, órteletin.

Mal-múlik jaý qanjyǵasyna ilinip, qyz-kelinshekter áıeldikke, kúńdikke áketiletin. oılamaǵan jerden órt bop tıgen jaý qashan qazaq aýyldaryna jappaı habar baryp, batyrlary qol jınap, qarýly qarsylyq kórsetkenshe, dalamyzǵa tym boılap enip úlgeretin. Jaý izinde ańyraǵan ana, shyrqyraǵan sábı, shashyn julyp, betinen qandy sorasyn aǵyzǵan jesir, shubalǵan shań, jalyndaǵan órt, shýdalanǵan tútin qalyp jatatyn.

Beıǵam jatqan aýyldarǵa ash bórideı tıisken jaý ózderine qarsy asyǵys attanǵan úrkerdeı-úrkerdeı shaǵyn qazaq jasaqtaryn taýdan qulaǵan topan sýdaı jutyp, ilgerileı berdi. Sol ekpinderi Nurata taýyna jetkenshe tolastamady. Buryn qaıraty kesek bitiminen ǵana baıqalatyn, biraq buryn-sońdy beline qarý taǵynyp, jaýǵa qaırat kórsetpegen Áıtekeni ol kezde sol aımaq aıyr tildi sheshen, kemel aqyl ıesi, qara qyldy qaq jarǵan ádil bı dep qana tanıtyn. Bul joly Samarqan tóńiregindegi Alshyndardan asyǵys jınalǵan bes myńdyq qoldy Áıtekeniń óziniń basqarýyna týra keldi. Áıteke bes myńdyq qolmen qalyń jaýǵa Nurata men Qyz-Bıbi tóńireginde betpe-bet keledi. Jońǵarlardy bastap kele jatqan bul joly Qaldan-Boshaqtynyń ózi eken. Eki jaq bir-birine jaqyndaı bere, jońǵar hany sýyrylyp alǵa shyǵady. Áıteke de kidirmeı ózgelerden at basyn ozdyryp, alǵa umtylady. Buryn Táýke hannyń saraıynda bir qaıyra ushyrasqan ekeýi bir-birin jazbaı tanıdy. Qaldan-Boshaqty birden óktem, ópirem tıisip, kekete-muqata aıbar shegedi.

— Áı, Áıteke, seni qazaqtar buryn «Aıyrtaý» urandy, aıyr tildi bı demeýshi me edi. Qatyndaryń qylysh ustaıtyn bir ul týmaǵany ma?

— Qazaqtyń qaı-qaı ulynyń da qamshysyn jegen qalmaqsyń ǵoı, — deıdi Áıteke.-Bul joly bıiniń qamshysyn tatyp kór! Múmkin, aqylyń osydan keıin kirer!

— Seniń basyń meniń qanjyǵamda búgin. Hanyńnan bastap talaıyńnyń basyń myna meniń qanjyǵamda ekenin umytaıyn degen ekensiń, qý jaq bı!

— Salqam Jáńgirdiń qapyda qalǵanyńa masaırap, butyńdy kóp kótere berme! Kúlin shashqan kók doly qatyn qusap salǵylasa bermeı, soǵysatyn qarýyńdy tańda! Sosyn meniń senen jasym úlken, kezegimdi ber!

— Sen menen úsh-aq jas úlkenmin dep bulyńdy ótkize almaısyń. Meniń jolym úlken. Men — hanmyn, sen — qarasyń. Kezek — meniki!

— Onyńa da kóndim. Qyryp ketetin bolsań, al basta!

— Ajalyńa asyqpa! Biz ekeýmiz áýeli sózben synasyp kórelik. Áıtpese, qazir qanyń sýsha shashylǵan kezde seniń sheshendik, synshylyq ónerińdi kóre almaı qalarmyn.

Áıteke:

— Biz qaı-qaısysyna da ázirmiz.

Qaldan-Boshaqty:

— Onda sen myna meniń qaı atamnan han ekenimdi aıtshy!

— Seniń qara basyń ǵana han. Arǵy atalaryń teksiz qul.

— Ony nemen dáleldeısiń?

— Jańa jekpe-jekke shyǵyp kele jatyp, art jaǵyńa úsh qaıyra jaltaqtadyń. Tekti han sen sekildi jan-jaǵyna jaltaqtamas bolar!

— Bul sóziń dálel emes. Qazymyrdyń qyzyl sózi.

— Onda seni shesheńniń qazirgi ákem dep júrgen kisińnen emes, esigindegi qul qytaıdan tapqanyn qalmaqtar ǵana emes, búkil qazaqtar biledi.

Osyndaı sybysty buryn da óz jurtynyń arasynan qulaǵy shalatyn Qaldan-Boshaqty túnere túsip baryp, múldem mundaı áńgimeni qulaǵyna ilmegen syńaıda, tez boıyn jınaıdy.

— Sen sekildi aıdaladaǵy tilin saýyp, kún kórip júrgen teksizdiń sózi maǵan syn emes! Endi sen myna meniń astymdaǵy atyma syn aıt!

— Atyń — júırik, oıǵa-qyrǵa birdeı. Kúni-túni jortsań, búıir qaqpaıtyn myqty. Biraq báribir taza qandy arǵymaq emes. Esekke shatysy bar.

— Dálelde!

— Taza qandy arǵymaq qońyraýdaı kúńgirlep kisiner bolar. Al seniń atyń jańa ishin tartyp, ústi-ústine azynady. Búıtip esek qana qyshqyrady.

Qaldan-Boshaqtynyń astyndaǵy aty áý basta shynynda arǵymaq tuqymy ekeni ras-ty. Biraq, myqty bolady dep, qulyn kúninde esekke teligeni de ras-ty. Qaldan-Boshaqty qan jutqandaı bop, tas músinge aınalǵandaı sileıgen kúıi qolynan naızasy tómen túse beripti. Hannyń qaralaı masqara bolǵanyn kórgen myńbasynyń biri «Qaýla! Qaýla!» dep ámir beredi de, qalmaqtar lap qoıyp, jan alyp, jan berisken qan maıdan bastalyp ketedi.

Birinshi kúni kúshi basym jaýǵa Áıteke qoly tótep berip baǵady.

Ekinshi kúnniń ózderine aýyr soǵaryn bilgen bir qazaq sarbazy keshke taman ótirik attan aýyp qalǵansyp, jaý qolyna túsedi. Qaldan-Boshaqtynyń aldyna barǵanda ol: «Áıtekege Samarqannan, Buqara, Kermıneden qarýly kómek kele jatyr, aldy tań aldynda jetedi» degen ótirik málimet beredi. Buǵan ılanǵan jáne Samarqan men Buqaradan ylǵı myltyqty jasaq keletinin biletin Qaldan-Boshaqty:

«Jaman habar jetkizgeni úshin» álgi sarbazdy qazyqqa otyrǵyzyp óltiredi de, tań aldynda áskeriniń basyn negizgi kúshi jatqan Saıram jaqqa burady. Olarǵa qýa júrip soqqy berýge kúshi az qazaq jasaǵynyń qaýqary jetpeıdi.

Keıin bel sheship, tynys alǵan sátte bir sardar Áıtekege renish bildiredi.

— Naızasyn tómen túsirgen sátte qalmaq hanyn nege shaýyp tastamadyńyz! Hany ólgen qalmaq odan ári bizben soǵysyp jarytpas edi.

— Ol — han. Men — qaramyn. Sóıte tura, sózim súıeginen ótken kezde han ekenmin demedi, jaý ekenmin demedi. Ýájge bógelip, qarýyn tómen túsirdi. Qarý kezenbegendi óltire salý - qaraqshy men teksizdiń isi. Iilgen basty qylysh kespeıdi. Meniń sol jerde qalmaq hanyna qarý kótergenim - qazaq degen halqymnyń bedeline qarsy qarý kótergenim emes pe?! Odan keıingi meniń bılik sózime jat túgil, jaqynym da kónbes edi, — deıdi Áıteke.

Sonda da álgi sardar qarsy daý aıtyp baǵady. Oǵan renjigen Áıteke:

— Aqyldy jaý seni kókke kóterer, aqymaq dos seni kórge ıterer. Aqyldy qasyńnan qoryqpa, aqymaq dosyńnan qoryq degen osyndaıdan shyqqan eken-aý! — dep burylyp júre beripti.

Sóıtip, tapqyrlyǵymen, batyldyǵymen, kóregendigimen ısi qazaqty ǵana emes, ata jaýdy da moıynusyndyrǵan Áıteke jekpe-jekte eshbir qantógizsiz jeńiske jetken eken degen ańyzǵa bergisiz aqıqat urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, bizge de jetipti.

---