InfoHub Logo

(Úsharal qalasynyń Qurmetti azamaty Isagul Joljanov jaıynda zamandastary profesor Jumahan Balapanov pen aqyn Sáken IMANASOVTYŃ suhbaty)

Sáken Imanasov, aqyn: — Jumahan aǵa, "Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt nury tasysyn" degen sóz baryn bilesiz. Sizdiń zamany birge dosyńyz, qatar ósken syılas ta syrlas joldasyńyz, biz úshin árdaıym aǵa Isekeń, Isaǵul Joljanov osy kúnderi seksenniń seńgirine kóterilip, sol bir jotaly kúnin aýyldastary arasynda atap ótkeli jatyr eken. Aýyl-aımaq, aǵaıyn-jurttyń bile júrgeni artyq bolmaıdy, men óz basym sizderdiń osynaý aradan qyl etpes derlikteı uly dostyqtaryńyzǵa qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta qaraıtyn adammyn.

Sonaý bir jyldary (onda Almaty — Alakól arasyna kúnine neshe dúrkin samolet ushyp turatyn) kezdeısoq qana birer ret ushaq ishinde jolymyz túıisip, Alakólge sizben birge ushyp barǵan em. Samolet qonar-qonbastan sizdiń aldyńyzdan Isaǵul dosyńyz, kúni keshe aramyzdan ketken aıaýly Muqametbaı Myńbaev, marqum Babaqumar Ydyryshovtar quraq usha qarsy aldy. Biri óziniki, biri ózgeniki bolýy da múmkin, bári de sizdiń aldyńyzdan avtokólik alyp shyǵypty. Árqaısysy ózine tartyp ábiger boldy da qaldy.

Men de tura umtylyp, aǵalaryma sálem berip edim. Olar sizdiń aıaǵyńyzdy tipti de jerge tıgizer emes. Úsh-tórt joldasyńyz aldyńyzǵa tartqan ártúrli markaly mashınalardyń qaısysyna minýdi oılap, az-kem daǵdaryp ta qaldyńyz-aý deımin, oqshaý syrylyp qalǵan maǵan qarap:

Sáken, saǵan kólik keletin be edi? — dep suraǵanyńyz da esimde.

Keledi, aǵa, keledi, alańdamaı júre berińiz, — dedim men de.

Meniń de "qıyspaspyz" dep júrgen birer atqaminer jora-joldasym bar edi. "Qarsy alarmyz" degenderi de bolǵan. Yrǵalyp-jyrǵalyp, qaıda qashar deısiń, bararmyz dep asyqpaı shyqqandarynsha sol bolyp jatqan shyǵar dedim de, sizderden syrylyp qala bergenmin.

Sonda da, keıin de sizderdiń osynaý bereke-birlikterińizge, tatýlyqtaryńyzǵa, bir-birińizdi jattaı syılaıtyn adal dostyqtaryńyzǵa bir jyl, eki jyl emes, jarty ǵasyr, tipti odan da kóp ýaqyt boıyna birińizdi-birińiz kótermelep, saǵyna izdep, aıtqan sóz, aıtýly ýádege berik kúıde kele jatýlaryńyzdyń qandaı ǵana syry bar? Isaǵul aǵany ortaǵa ala otyryp, osy jaıly azdy-kem pikirińizdi tyńdap, oıyńyzdy bólissem dep edim.

Jumahan Balapanov, ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor, Eýroazıa Halyqaralyq akademıasy men Qazaqstan aýylsharýashylyq akademıalarynyń akademıgi:

Ekeýara jazǵan Isaǵul jaıly áneýkúngi bir maqalamyzda shet jaǵasyn bildire ketken edim, shynynda da Alakól topyraǵynda jup jazbaı qatar júrgen biraz azamat boldyq. Jańa óziń tizgen tizimdi ári qaraı jalǵastyrar bolsaq bizden sál ǵana jasy úlken Ydyrys Týǵanbaev, Kókimseıit Qasymjanov, osy Isaǵul Joljanov, topyraǵyń torqa bolǵyrlar Sámet Jumanqulov, Toqtabaı Qaraıǵanov, taǵy basqa biraz azamattarmen elý jyldaı syrlas-muńdas bolyp, dám-tuzymyz jarasa qatar júrgen ekenbiz. Bizdiń balalarymyz da, qudaı qosqan qosaqtarymyz da aǵaıyn-týǵan, abysyn-ajyn bolyp birge júrip, bite qaınasyp ketken adamdar. Bizdiń bárimiz de dúnıe asty-ústine shyǵa tóńkerilgen sonaý jańa dáýir — Keńes kezeńiniń alǵashqy jyldarynda dúnıege keldik te, joq-jitik, ashtyq pen jalańashtyqtyń dámin tym erte tatyp edik. Alǵan bilimdermiz de yńǵaılas, ushqan uıamyz bir, murat tutqan arman-úmit ortaq bolyp edi. Qadirlep, qasterlegen ıdeıalarymyz da biryńǵaı. Qoǵam múddesin óz múddemizden árdaıym joǵary qoıyp óstik, solaı erjetip, bir kez, bir mezgilde at jalyn tartyp minip, el-jurtqa adal qyzmet ete bastadyq.

Ol bir ar-ojdannyń áli de laılana qoımaǵan tunyq kezi edi. Tasqa jazyp qoıǵandaı aınýǵa bolmaıtyn adamı kodeks bar, sodan burylmaýǵa, bura tartpaýǵa tyrystyq. Aǵaıyn-jurtqa adaldyq, joldas-joranyń kóńiline qaraý, otansúıgishtik, paryz, qaryz degenderdi jalaý ete kóterip, bir adamnyń ala jibin attamaýdy murat tutyp ósken býynnanbyz. Qazir biz ekeýimiz sóz etip otyrǵan Isaǵul Joljanov Alakólde 25 jyldan astam ýaqyt aýdandyq tutynýshylar odaǵy sıaqty sol kezgi iri saýda mekemesin basqardy. Ot-jalynnyń ortasynda, perishteni de joldan taıdyrar altyn, kúmis ishinde júrgen Isaǵań jaıly jurt aýzynan jaman sóz estip kórgen jeriń bar ma ózińniń?

Sáken Imanasov: Joq. Estigen emespin.

Jumahan Balapanov: Óıtkeni ol eń aldymen eline, halqyna, úkimeti men partıasyna qyzmet etip júrgenin esten bir sát shyǵarmady. Abyroı tapsa altynmen, aqshamen emes, adaldyqpen, adamdyq, kisilikpen ǵana tabatynyna sendi. Óziniń sol berik ustanǵan jolynan aınyp, aýytqyp kórgen kisiń emes. Aınalasyna da sony úıretti, óz bala-shaǵasyn da soǵan tárbıeledi.

Aqyry aıtyp qaldyq qoı, nesin jasyraıyq, el bolǵan soń ne túrli minezdi, alýan qylyqty adamdar kezigýi de zańdy qubylys. Biraq biz, sol Muqametbaı, sol Isaǵul, sol Jumahan bolyp 50-60 jyl boıyna:

Kókireginde qaıaý joq, qıanat joq,
Qajymas, qaıta aınymas qaıran tatý! —

dep Abaı aıtqandaı, dostyǵymyzǵa daq túsirip kórmedik. Búgin tatý, erteń qatý, ásireqyzyl aınyǵyshtardan aıaǵymyzdy tartyp ustap, aýlaǵyraq júrýge tyrystyq. Sol Abaı taǵy da:

Jaman tatý qazady ózińe or,
Oǵan senseń bir kúni bolarsyń qor.
Ary bar, uıaty bar úlkenge sen,
Ózi zordyń bolady yǵy da zor, —

degen emes pe edi. Sol aıtqandaı, birdeńemizdi qolma-qol bólip bermesek te kári-jastan járdemimizdi aıamaı, qolǵabys, qamqorlyǵymyzdy saýdasyz qıyp, rýhanı bolsa da qoldap, qolpashtap, bolatyn balaǵa bolat tuǵyr bolýǵa tyrystyq. Isaǵul tarapynan aǵalyq yqylas kórgen azamattar ishinde ózińde bar shyǵarsyń-aý, solaı ma?

Sáken Imanasov: "Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi aýyzdan ketpeıdi" deıdi ǵoı. Osydan-qyryq jyl burynǵy bir oqıǵa túsip otyr esime.

Ákem ekeýimiz samannan qalap úı sala bastadyq ta, ol da bir aýy men baýy bite qoımaıtyn ushy-qıyrsyz sharýa eken, kún saıyn bir nárse qat bolady da turady. Ásirese, avtokólik jaǵy qınap bitti. Ondaıda Jora-Orynǵajy deıtin, sol Isaǵańnyń qaraýynda isteıtin shopyr dosym bar, soǵan kúsh salatynmyn Bir kúni sol aıtty. "Bizdiń bastyqqa kirip, meni ýaqytsha bolsa da surap alsańshy, ol ózi kisi kóńilin qaldyrmaıtyn jany jumsaq, meıirman adam", dep edi.

Salyp uryp Isekeńe baraıyn. Buıymtaıym jaıly sabyrmen tyńdap aldy da, sol "Raıpotrebsoıýzdyń" avtokólik jaǵyn basqaratyn adamdy shaqyryp "Myna Sákendi bilesiń ǵoı" dep bir quptatyp aldy da, — úı salyp jatyr eken. Alys bir jol-saparǵa shyǵyp ketpese, suraǵan kezinde bir kúnge me, bir aptaǵa ma, tarylmaı-aq ana óz joldasy Orynǵajyny bosatyp turaıyq", — dep shegeleı tapsyrdy.

Tóbem kókke jetkendeı bolyp, tanaýym deldıe ákeme maqtanyp kelgenim áli esimde.

Jumahan Balapanov: Bizdiń jasymyzdaǵy adam úshin áýletiniń kúıli de syıly bolýynan asqan abyroı joq. Qudaı Isekeńe de aqyldy ul men qyz bergen. Bul kúnde ordaly da qordaly, balaly-bazarly, keıingi urpaǵy da, qudaı kópsinbesin, ósip-óngen ónegeli áýlet. Otaǵasy úshin odan artyq qandaı baqyt kerek. Úsh ul men tórt qyzdan taraǵan nemereleriniń ózi bul kúnde osy áýlettiń órisin uzartyp, alys-jaqyn elmen quda bolyp, quıryq-baýyr jesip jatyr, Isekeńe shóbereler súıgizip otyr. Bala berekesiz, kelin kerdeń bolyp bitse qaıter edi. Qudaıǵa shúkir, bul jaǵynan da Isekeńniń taǵdyrǵa ókpesi joq.

Sáken Imanasov: Alakólde Isekeńniń aldyna baryp aqyl suramaıtyn, keńesine qulaq asqysy kelmeıtin adam, az. Sonaý bir jyldary Qazaqstannyń halyq depýtaty bolyp dodaǵa túskende eń aldymen aýylǵa baryp Isekeńniń aqylyn tyńdap, aq batasyn alǵandardyń biri ózimiz edik.

Esime túsip otyr, Isekeńniń jaqsy kórgen adamynyń ózin urmaı-soqpaı sabasyna túsirip, asyǵyp-aptyǵý, artyq ketip, asqaq sóıleýden saqtandyra biletin, aǵalyq bedelimen-aq táýbesine túsiretin qasıeti baryna tánti bolǵan adammyn. Óz kóńilińe kóbirek ornyǵyp aldy ma, tańdaıyma tatı qaldy ma, bilmeımin, áıteýir Dosbol jyraý aıtypty deıtin:

Han aldyna barǵanda,
Han tappady minimdi.
Bı aldyna barǵanda,
Bı qaqpady tilimdi,
Óz elime kelgende,
Itke bersin kúnimdi, —

deıtin óleń joldaryn Alakóldegi úlkendi-kishili árbir basqosýlarda jón-josyqsyz qaıtalaı bersem kerek. Sony baıqap júrgen Isekeń "Sáken-aý, — dep edi birde, — úlkenimiz bar, kishimiz bar seni quraq usha qarsy alyp, jatyp jastyq, ıilip tósek bolyp jatamyz. Osy bizge neǵylmadyń dep ókpeleısiń. Kelgen saıyn aıtatynyń jańaǵy bir "ıtke bersin kúnimdi" degen sóz. Sony qoısań qaıtedi" degeni bar.

Ataly sózge aqymaq qana daý aıtady. Biz onshalyq aqylsyzdar sanatynan emes edik.

Taǵy birde televızıada qyzmet isteıtin qurdasym, dosym, qazaqtyń úlken aqyndarynyń biri Ótejan Nurǵalıev men týraly teleocherk túsirtken. Sonda ol: "Keıin montajdaý kezinde kózińshe qıyp tastaımyz", — deı otyryp, ári-sári ártúrli suraqtar qoıyp meni sóılete berip edi. Sóz arasynda aramyzda joq úlken bir aqynnyń mánsapty bir kisiniń aldyna baryp, bes bólmeli páter alǵany jaıynda da áńgime bolǵan.

Ótejan sózinde turmaı, álgi ocherkti túsirilgen qalpynda montajdamaı efırge jibere salypty. Sony kórgen Isaǵań óz úıimniń tórinde otyryp: "Sáken, biz ǵoı senderdi, ıaǵnı jazýshylardy zıaly qaýym ókilderi dep júrmiz. Sóıte tura álgindeı keleńsiz áńgimege jol berip alatyndaryń qalaı osy? Kimniń qaıtip, qalaı, kim arqyly páter alǵanynda jurttyń sharýasy qansha? Sony táptishtep aıtý kórermen úshin qajet dep pe ediń?" dep meni taǵy da jerge qaratqany bar.

"Dos jylatyp aıtady" men aǵanyń sol eskertpelerin de áli umytqan joqpyn. İshteı ózim rıza bola qabyldaǵam.

Jumahan Balapanov: Sáken, áńgimemiz uzaqqa sozylyp ketken joq pa osy? Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini — Isekeńe "aman júre berińiz, abyroıly azamat" deý emes pe edi? Osymen tujyrymdaı tursaq qaıtedi?

Sáken Imanasov: Sóıteıik endeshe.

"Jetisý" gazeti, tamyz, 2001 jyl

---