InfoHub Logo

Men televızıa mamany emespin, kórermenmin. Sol kórermen retindegi kórgen-bilgenimdi, kóńilge túıgenimdi, túıtkilder men túıindeýlerimdi ǵana aıtqym keledi. Úı-ishimiz bolyp qazaqsha habar tyńdaıtynymyz bar. Sondaǵy dıktorlardyń, ártúrli taqyryptyq habarlardy júrgizýshilerdiń, sholýshylardyń pikirindegi keleńsiz oılarǵa, tilindegi múkiske shydamaı ketip: "Qap, mynaý búldirdi-aý. Ózinen basqanyń bárin aqylsyzǵa balagany ma, dikektep, digerlep bitti-aý" — dep qopańdap qalatynym bar. Endi qaıteıin, qazaqtyń oılaý sıpatyndaǵy logıkany buzyp jatsa, tilimizdi búldirip jatsa — kúıinbeı, qalaı tynysh otyraıyn.

Aqparat quraldarynyń barshasy sekildi qazirgi televızıa da bizge eń aldymen jańalyqtardy jetkizýshi. Ol jedel aqparattyń, qala berdi sol tasqyndy habar-oshar men oıyn-saýyqtyń jóne bıznestiń ortasynan jaralǵan jańa bir sıntez be dep qalamyn. Álemdik ónegege nazar aýdarar bolsaq, rynok qandaı taýar qajet dep tapsa, tele kásipkerler de soǵan qaraı beıimdelip shyǵa keletinin baıqar edik. Alysqa barmaı-aq, ejelgi kórshimiz Reseı telearnalarynyń aqparattaryna den qoısańyz da sony baıqar edińiz.

Men kóbine-kóp "Habar", "Habar-2", "Qazaqstan-1" telearnalarynyń aqparatyna qulaq túretinim bar. Árıne, memlekettik telearna bolǵandyqtan da shyǵar, bularda kóbine egiz qozydaı bir-birine uqsas habarlar beriledi, biz de sony talǵajý etip úırenip ketkenbiz.

Bizdiń ulttyq telearnalar áli kúnge deıin úırený ústinde sıaqty. Sondyqtan da bolar, ne júrekti jylytpaıtyn, ne sezimdi selt etkizip, oıǵa túrtki bolmaıtyn qurǵaq sóz, qysyr áńgimege qumarlyq basym. Ekrannan kóringen adamnyń ne aıtyp, ne qoıatynyn da komentatordyń habarlamasynan-aq ańǵara qoıasyń da, ári qaraı tyńdaýǵa quqyń bola bermeıdi.

Attaryn atap jatpaıyn, qazir qazaq sóziniń qadirin ketirip, aıaq asty etip jatqanyna arlana qoıar telejýrnalıst kemde-kem. Bul ásirese onsyz da ana tiliniń ýyzyna áli jarı almaı júrgen keıingi jastarymyzǵa keri áserin tıgizip-aq júr. Áli kúnge "ń" dybysyn aıta almaıtyn, qala berdi áńgimesiniń ár sóılemi saıyn "kútilýde", "oryn alýda", "kórinedi", "syńaıly" sıaqty sózderdi qoldanyp, keıde san esimnen keıingi sózge kóptik jalǵaýyn jalǵap ta jiberetin jýrnalıserimiz bar. Olar úzip-julqyp sóılegende tynysyń tarylyp, demiń jetpeı qalady. Olar onysyn sóket dep te sanamasa kerek, áıtpese búgingi qatesin erteń taǵy qaıtalap, óshi bardaı-aq ústi-ústine tópep aıta bermes edi ǵoı. Bul orystyń "ojıdaetsá", "ımeet mesto", "pohoje" sózderiniń sózbe-sóz aýdarmasy ekenin eskerip jatqan eshkim joq. Keıde men telejýrnalıster sózin tyńdap otyryp "oı, búgin bir til biletin basshysynan qatyryp sógis estıtin boldy, sirá, tyıym da salynar" — dep oılap qalam. Biraq "baıaǵy jartas, bir jartas", basshylary da memlekettik tildi álgi júrgizýshi, sholýshylary dárejesinde meńgergen adamdar, ne óz habarlaryn ózderi de kórip jarytpaıtyn kisiler me degenge taban tireı beremin.

Orys tildi telearnalar habaryna jurt nege qumar degen pikirtalas meni de jaıbaraqat qaldyra almaıdy. Qazaq tilindegi telehabarlar kóbeıýine tilektesterdiń biri bola tura, biz nege Vladımır Pozner, Tatána Mıtkova, Svetlana Sorokına, Evgenıı Kıselev, Vladımır Molchanov, Andreı Karaýlovtardyń atyn jatqa bilemiz de, ózimizdiń jigitter men qyzdarǵa kelgende kibirtikteı beremiz.

Óıtkeni, olar jurttyń kókeıindegi oıdy dóp basyp, túıindi pikir aıta alady, azýly, kótergen problemalary tóńireginde óz oılaryn da ımenbeı, jaltaryp-jaltaqtamaı ashyq bildire alady. Qazirgi qazaq telejýrnalıstıkasynda solardyń qataryna tura alar bireý bar ma, — degende kádimgideı qınalyp-aq qalamyz.

Buryndary "telegenıchnost degen uǵym bolatyn. Qazir ol da asa mańyzdy emes. Qazirgi telejýrnalıster ımıjiniń jóni basqaraq. Syrtqy symbatynan góri oılylyǵy, jedel de naqtylyǵy, kókeıkesti taqyrypty qozǵaýy, otyrys-turysynyń tabıǵılyǵy, ár sóz, ár sóılemdi saýatty túrde ornymen qoldanýy qajettirek. Kezge de sol arqyly túsip, kóńilde de sonysymen qalady. Áıtpese, biz joǵaryda aıtqan Pozner, Osokınder de anaý aıtqandaı áketip bara jatqan kelbet te, kóz tartar kórik te shamaly ǵoı. Ázimizdiń o jaq, bu jaǵymyzdaǵy ǵana adamdar. Biraq, tıanaqty oı tujyrymdy pikir, eń bastysy, ór dybys, ár sózi arqyly bir kórgennen ishi-baýyryńa kirip, baýrap ala jóneledi. Osyǵan qaraı, búgingi órbir telejýrnalıstiń óz taǵdyry, bolashaǵy óz qolynda degenge oıysasyń. Sheberlikti shyndaı berý eshqashan kóptik etpesin sezinesiń.

Taty bir tilek, bizdiń telehabar júrgizýshi jigitterimiz ben qyzdarymyz tym aqylgóısı bermese eken. Kózin ejireıtip, saýsaq bezep, jurtqa aqyl aıtyp ketýden saqtana júrse bolar edi. Jeke adammen suhbat júrgizgen kezde áldebir suraqty qoıyp alyp, álgi kisi oıy men boıyn jıyp alǵansha: "Siz bylaı degeli otyrsyz toı" dep, "Iá, solaı degeli otyrmyn" dep quptatýmen sózin aıaqtaıtyn da jýrnalıser bar. Bul da abyroı ápermes qylyq. Tek kúlkińdi keltiredi.

Ótken aptada birneshe telearnalar boıynsha Amerıka Qurama Shtattaryna baryp qaıtqan, Kongres májilisine qatysqan adamdardyń pikirin tyńdadyq. Sonda óli kúnge deıin ol jaqta Qazaqstan degen eldi eshkimniń bilmeıtinin kerdik. Belgili tilshi talym Ómirzaq Aıtbaevtyń kúıine sóılegen kelbeti de kóz aldymyzda túr. Endeshe, bizge shet el habarlaryn tópep kórsete bergenshe, ózimizdi shet elderge nasıhattaý jaǵyna basa kóńil bólgen jón sıaqty. Bul "Habar" sıaqty qarjylyq múmkindigi mol, shyǵarmashylyq jatynan qýatty telearna úshin asa qıyn da sharýa bolmas dep oılaımyz.

Reseılik telejúrgizýshilerdiń tájirıbesine súıensek, olar "shaınap bergen as bolmasyn" jaqsy biletinge uqsaıdy. Apta boıy tilshilerden túsken materıaldy olar ózderi iriktep, suryptap, elep-eksheýden ótkizip baryp, eń qat, eń qajet, ıaǵnı búgingi kúnge eń keregin alady eken de, talǵamnan tyqpaı qalǵanyn qaıtaryp beretin kórinedi. Baǵdarlamanyń búkil kompozısıasyn ózderi qurastyryp, baǵyt-baǵdaryn ózderi qalyptastyrady. Bizdiń telejúrgizýshilerimiz burandaly qýyrshaqtaı, kezin mátinnen aıyrmaǵan kúıi qatady da qalady. Jazyp bergen materıal mátininen asyp ta ketpeıdi, kem de túspeıdi. Qysqasy, bizdiń qaı arnamyzda da júrgizýshilerimiz báz-baıaǵy dıktor kúıinde qalyp keledi.

Bul jerde tyrnaq astynan kir izdep otyrǵan jaıymnyń joqtyǵyn basa aıta ketkim bar. Televızıa bizdiń ómirimizdiń bólinbes bólshegine aınaldy. Ol tek aqparat qana emes, utqyr da utymdy kúlkisi, ájýasy, ázili aralas ár túrli mazmundaǵy teleqoıylymy arqyly da ózine tarta bilýi kerek. "Sóz túzeldi, tyńdaýshym, sen de túzel" degendi kerisinshe alsaq, sol mazmuny tereń, tanymdyq, taqyryptyq habarlardy kórýge'zıaly oqyrman da, qoǵam da daıyn, tek...

Qaıtalap aıtsam, aýyzdy qý shóppen súrtip, "bizde túk joq" deýden aýlaqpyn. Tek bolǵan ústine bola, tolǵan ústine tola tússek degen úmit-tilekten týǵan oılar edi bul.

"Egemen Qazaqstan", tamyz, 2001 jyl

---