InfoHub Logo

Banktik kapıtaldy basqarýdy jetildirý joldary

 

MAZMUNY

 

	KİRİSPE...........................................................................................	2
1	NARYQTYQ EKONOMIKA JAǴDAIYNDA EKİNSHİ DEŃGEILİ BANKTERDİŃ BANKTİK KAPITALDY BASQARÝDY QALYPTASTYRÝDYŃ TEORIALYQ ASPEKTİLERİ
1.1 1.2	Banktiń menshikti kapıtaly uǵymy jáne onyń qurylymy................... Qazaqstandaǵy ekinshi deńgeıli bankterdiń túsinigi........................	4 10
1.3	Ekinshi deńgeıli bankterdiń resýrstarynyń quramy men qurylymy.........................................................................................	24
2	QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNDA EKİNSHİ DEŃGEILİ BANKTERDİŃ BANKTİK KAPITALDY TALDAÝ
2.1	Ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalynyń serpini men qurylymyn taldaý...........................................................................	30
2.2	Bank kapıtalynyń jetkiliktiginiń deńgeıin baǵalaý.....................	38
2.3	Menshikti kapıtaldyń bank júıesiniń turaqtylyǵy men ótimdiligin qamtamasyz etýdegi roli...............................................	50
3	EKİNSHİ DEŃGEILİ BANKTERDİŃ BANKTİK KAPITALYN BASQARÝDY JETİLDİRÝ
3.1	Ekinshi deńgeıli bankterdiń banktik kapıtalyn basqarýdy jetildirý..........................................................................................	60
3.2	Ekinshi deńgeıli bankterdiń banktik kapıtalyn basqarý máselerin sheshý joldary................................................................	65
	QORYTYNDY..................................................................................	74
	PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ...................................	77

 

 

KİRİSPE

Dıplomdyq jumys taqyrybynyń ózektiligi. Qazaqstannyń ekonomıkalyq qurylymynda erekshe rol atqaratyn nesıe-bank júıesinde ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalyn basqarý máselesi mańyzdy oryn alady. Atalǵan másele ár túrli avtorlarmen ádebıetter men jappaı aqparat quraldarynda talqylanyp jatqany birinshi jyl emes. Sebebi menshikti kapıtal kólemi kez-kelgen banktiń irge tasy ǵana emes, basty sıpattamasy bolyp tabylady.

Osyǵan baılanysty, dıplom jumysynyń ózektiligi -banktiń menshikti kapıtaly - bul bankke tóleý qabiletin , ıaǵnı banktiń qajetti merzimde jáne tolyq somada óz mindettemeleri boıynsha jaýap berý qabiletin, saqtaýǵa múmkindik beretin rezervtik resýrstar bolyp tabylatyndyǵynda. Menshikti kapıtaldy basqarý eń aldymen banktiń neǵurlym naqty qarjylyq senimdiliginiń kepili bolyp tabylady.

Jumystyń negizgi maqsaty - menshikti kapıtaldyń Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıli bankteriniń maqsatty máseleleriniń biri retindegi rolin kórsetý.

Qoıylǵan maqsatqa sáıkes avtorǵa aldynda kelesi mindetterdi sheshý qajet:

• ekinshi deńgeıli bankterdiń qarjylyq resýrstarynyń qalyp-tasýynyń teorıalyq negizderin zertteý;
• ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalynyń dınamıkasy men kurylymyn qarastyrý;
• ekinshi deńgeıli bankterdiń qarjylyq senimdiligin qalyptas-tyrýdaǵy menshikti kapıtaldyń rolin zertteý;
• ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalyn basqarýdyń negizgi alǵy sharttaryn baǵalaý jáne anyqtaý:
• kapıtaldy basqarý máselelerin sheshýdegi kemshilikterdi
  aıqyndaý;
• nesıe-bank júıesiniń jalpy damýynyń sheńberindegi
  ekinshi deńgeıli bankter úshin menshikti kapıtalyn basqarý
  máselelerin sheshý jónindegi sharalardyń optımaldy
  úılestirý varıantyn tańdaý.

Usynylyp otyrǵan jumystyń zertteý obektisi bolyp Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıli bankteri tabylady. Zertteýdiń zaty - bank salasyndaǵy belgili máselelermen qatar júretin menshikti kapıtaldy basqarý.

Zertteý prosesinde statısıkalyq, taldaý jáne sıntez ádisteri, sonymen qatar normatıvtik-pozıtıvtik tásilderdi úılestirý ádisi qoldanǵan.

Qazaqstanda máseleni zertteý QR Úkimetiniń, Qarjy mınıstrliginiń   qoldaýymen   QR   Ulttyq   Bankimen,   «Amelın   jáne partnerlar» banktik taldaý bir qatar ǵalym-ekonomısterdiń katysýymen   júrgizilýde.

Buryńǵy kezde jáne qazir ótkizilip jatqan zertteýler menshikti kapıtaldy

basqarý, ekinshi deńgeıli bankterdiń is-áreketin, rentabeldiligin retteýdi jetildirýdiń negizgi máselelerine qatysty. Negizinde osy zertteýlerdiń barlyǵy batys elderiniń nesıe-bank júıesindegi sqemalar men modelderdi kóshirý esebinen ótkizilýde. Sonymen, bul salada QR terıtorıasyndaǵy bank isiniń damýynyń tarıhı erekshelikteri eskerilmegen jáne zerttelmegen. Sonymen qatar atalmysh máseleni sheshý ádisteri ekinshi deńgeıli bankterdiń qurylymyndaǵy ótip jatqan prosesterdiń ereksheligin eskermeıdi.

Dıplom jumysynyń birinshi bóliminde ekinshi deńgeıli bankterdiń qarjy resýrstarynyń qalyptasýynyń teorıalyq aspektileri qarastyrylady.

Ekinshi bólimde Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalynyń dınamıkasy men qurylymy zertteledi.

 Úshinshi bólimde QR-da ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalyn basqarý máselelerin sheshý ádisteri usynylǵan.

Qorytyndyda baıandalǵan jumystyń barlyk bólimderi boıynsha kysqasha nátıjeleri shyǵarylǵan.

Zertteýdiń páni bolyp  Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıli bankterdindegi menshikti kapıtaldy basqarý sanalady.

Zertteý obektisi bolyp Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıli bankteri sanalady.

Dıplomdyq jumystyń teorıalyq jáne ádistemelik negizin   zertteý taqyrybyna qatysty otandyq jáne sheteldik avtorlardyń eńbekteri, zańdar, Úkimettiń jáne QR Prezıdentiniń resmı qujattary, zań jáne normatıvti qujattar, QR qarjy Mınıstrliginiń nusqaýlary men ádistemelik usynystary, ǵylymı maqalalar men statısıkalyq materıaldar quraıdy.

 

 

 

• NARYQTYQ EKONOMIKA JAǴDAIDA EKİNSHİ DEŃGEILİ BANKTERDİŃ QARJYLYQ RESÝRSTARYNYŃ QALYPTASÝYNYŃ TEORIALYQ ASPEKTİLERİ

 

• Banktiń menshikti kapıtaly uǵymy jáne onyń qurylymy

Bank resýrstary" termıni "nesıe resýrsyna" qaraǵanda keń uǵymdy bildiredi. Bank resýrstary tek nesıeleýge ǵana emes, sol sıaqty basqa da aktıvti nemese komıssıondyq operasıalardy qarjylandyrý úshin paıdalanylady [4, b.12].

Josparly ekonomıkany ákimshil jáne ámirshil basqarý júıesi jaǵdaıynda bank isin uıymdastyrýda memlekettik monopolıa kórinisi baıqaldy. Barlyq kásiporyndar, uıymdar jáne mekemeler zańdy túrde memlekettik bank mekemelerinde ózderiniń resýrstaryn mindetti túrde saqtaýǵa tıis boldy. Bankke kásiporyndar men mekemelerdiń resýrstary is júzinde aqysyz tartyldy. Tek kooperatıvtik kásiporyndarǵa ǵana jartylaı mólsherde tólendi. Osyndaı jaǵdaılarda jalpy memlekettik qaryz qory degen ekonomıkalyq túsinik qalyptasty. Jalpy memlekettik qaryz qory halyq sharýashylyǵyn nesıeleý úshin bank júıesi arqyly memlekettiń yqpalymen jınaqtalǵan qarajattar jıyntyǵyn bildiredi. Demek olar bank resýrtary bolyp sanalady. Nesıelik qordy ortalyqtan bólý sıpaty bank resýrstarynyń qurylymdaryna tikeleı áser etti. Sol kezeńderde bank resýrstary menshikti jáne tartylǵan qarajattarǵa bólingen. Mundaǵy menshikti qarajattarǵa: jarǵylyq, rezervtik negizgi quraldar, amortızasıalyq jáne bank isin damytý qorlary; al tartylǵan qarajattarǵa: memlekettik búdjet qarajaty, kásiporyndardyń, uıymdardyń esep aırysý jáne aǵymdyq shottardaǵy qarajattary jáne halyqtyń aqshalaı jınaqtary jatty. Osyndaı jaǵdaılarda bank resýrstarynyń naryǵy qalyptasyp, memlekettiń qaryz qory osy naryqtyń bir bóligin qurady [5, b.42].

Búgingi tandaǵy bank resýrstary naryǵynyń qurylýynda kóptegen erekshelikteri bar deýge bolady. Ekinshi deńgeıli bankter qyzmetiniń turaqtylyǵy úshin, eń bastysy, olardyń balanstary ótimdi bolý kerek al onyń qamtamasyz etilýi, banktik resýrstar men nesıelik jumsalymdar arasyndaǵy kólemi jáne merzimi boıynsha tepe-tendiktiń saqtalýyn talap etedi.

Bank resýrstary naryǵynyń paıda bolýymen qatar baǵaly qaǵazdar naryǵy qalyptasady. Sóıtip bankter jańa qyzmet túrleri retinde baǵaly qaǵazdarmen, faktorıń, lızıń jáne basqa operasıalarmen tikeleı jumys jasaı bastady. Bul, ıaǵnı bank resýrstarynyń quramyna tek qana aqshalaı qarajattar emes, sol sıaqty taýarly-materıaldyq qundylyqtar jáne baǵaly qaǵazdar kiredi degendi bildiredi. Ulttyń (ortalyq) bankimiz "bankterdiń banki" bolyp tabylatyndyqtan, ekinshi deńgeıli bankterdiń resýrstarynyń bir bóligi sol bankten alǵan resýrstardan da quralady [6, b.7].

Demek ekinshi deńgeıli bankger erekshe bir kásiporyn retinde deldaldyq qyzmetke baılanysty, banktik resýrstar naryǵynda aqshalaı resýrstardy satyp ala otyryp, ony qajet etetin kásiporynǵa, uıymǵa jáne halyqqa satyp otyrady.

Bank resýrstary — bul banktiń pasıvti operasıalary negizinde qalyptasqan jáne barlyq aktıvti operasıalar boıynsha bank ótimdiligin qamtamasyz etý jáne paıda tabý maqsatynda ornalastyrýǵa baǵyttalatyn banktiń menshikti jáne tartylǵan qarajattarynyń jıyntyǵy bolyp tabylady.

Naryqtyq qatynastarǵa ótý barysynda bank resýrstarynyń qurylymynda birshama ózgerister bolýda. Menshikti qarajattar qataryna, birinshiden, ekinshi deńgeıli banktiń aksıonerlik kapıtaly, rezervtik qory, sol sıaqty qosymsha qorlary kiredi. Tartylǵan qarajattardyń jańa túrine: Ulttyq bankten jáne basqa da nesıelik mekemelerden alatyn nesıeler, basqa bankterdiń, korespondenttik shottaǵy, depozıttik shottaryndaǵy qarajattary, oblıgasıalardy satýdan túsken qarajattar, lızıńtik operasıalardy júzege asyrǵany úshin alynǵan taýarly-materıaldy qundylyqtar jatady.

Ekinshi deńgeıli bankterdiń resýrstarynyń kurylymy olardyń mamandanýyna, ámbebaptyǵy men qyzmetiniń erekshelikterine qaraı erekshelenedi.

Bank resýrstarynyń qurylymyna mynalar jatady:

1)     Banktiń menshikti kapıtaly.

2)     Banktiń zaemdyq jáne tartylǵan qarajattary [4, b.45].

Bank resýrstarnynyń quramyndaǵy menshikti kapıtal úlesi tartylǵan qarajattarǵa qaraǵanda óte tómen bolǵandyqtan barlyq qarajattarǵa degen qajettiliktiń 10 paıyzǵa jýyq bóligi ótelse, al qalǵan bóligi syrttan tartylǵan qarajattar úlesine tıedi.

Ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalynyń róli men shamasy, basqa qyzmetpen aınalysatyn kásiporyndar jáne uıymdarǵa qaraǵanda ózindik erekshelikterge ıe.

Banktiń menshikti kapıtaly banktiń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýde mańyzdy. Banktiń bastapqy qurylýy barysynda menshikti kapıtal kómegimen bank qyzmetine baılanysty alǵashqy shyǵyndar: jer, ǵımarat, qural-jabdyq, jalaqyǵa jumsalatyn jáne t.b. shyǵyndar jabylady. Sebebi, menshikti kapıtalsyz banktiń qyzmetin bastaý múmkin emes. Osy menshikti kapıtal esebinen bankte qajetti rezervter quryldy. Sonymen qatar, banktiń menshikti kapıtaly uzaq merzimdi aktıvterge jumsalymdardyń basty kózi bolyp tabylady.

Menshikti jáne tartylǵan ekinshi deńgeıli banktiń resýrstary Ulttyq bankte ashylatyn korespondenttik shotta kórsetiledi. Bul aktıvti shot, sondyqtan da debeti boıynsha resýrstar, al kredıti boıynsha nesıelik jumsalymdar beriledi. Demeq debettik qaldyqtyń shamasy banktiń bos rezerviniń mólsherin kórsetedi. Banktiń bos rezerviniń mólsheri aktıvti operasıalarǵa jumsalmaǵan onyń resýrstarynyń shamasyn bildiredi. Osy bos rezervter somasy qanshalyqty joǵary bolsa, banktiń turaqtylyǵy soǵurlym joǵary, biraq paıdasy tómen bolady. Kerisinshe, eger bos jatqan qarajattarynyń shamasy az bolsa, onda turaqtylyǵy tómen, paıdasy joǵary keledi. Sondyqtan da, árbir ekinshi deńgeıli bank óziniń korespondenttik shottaǵy qaldyǵyn únemi yqshamdaýǵa umtylady.

Banktiń menshikti kapıtaly — banktiń qarjylyq turaqtylyǵyn, komersıalyq jáne sharýashylyq qyzmetin qamtamasyz etý úshin qurylǵan banktiń ár túrli qorlary men sol sıaqty aǵymdaǵy qyzmetiniń nátıjesine baılanysty jáne ótken jyldardaǵy bólinbegen paıdasy bolyp tabylady.

Banktiń menshikti kapıtalynyń qurylymy birdeı emes, sebebi, olarǵa áser etetin ár túrli faktorlarǵa, atap aıtsaq, aktıvter sapasyna, menshikti paıdanyń paıdalanylýyna, kapıtaldyń bazasyn nyǵaıtý maqsatyna jáne bank saıasatyna baılanysty jyl boıyna ózgerip otyrady.

Sonymen, qazirgi ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalyn mynadaı baptar quraıdy:

• jarǵylyq kapıtal;
• rezervtik kapıtal;
• qosymsha kapıtaldar;

• bank operasıalary boıynsha tóýekelderdi tómendetý maqsatynda qurylǵan qorlar (rezervter);
  • bólinbegen bank paıdasy.

Banktiń jarǵylyq kapıtaly banktiń zańdy tulǵa retinde mindetti túrde qurylýyn jáne ómir súrýiniń ekonomıkalyq negizin quraıdy. Jarǵylyq kapıtaldyń tómengi mólsheri qazaqstan Ulttyq bankiniń prýdensıaldyq normatıvterimen rettelip otyrady. Banktiń jarǵylyq kapıtaly, onyń quryltaıshylarynyń qosqan jarnalary nemese paılary somasynan turady.

Qazaqstanda ekinshi deńgeıli bankter mynadaı eki uıymdyq nysandarda quryla alady:

• aksıonerlik bank formasynda;
• paı qosý arqyly, ıaǵnı jaýapkershiligi shekteýli seriktestik nysanynda.

Paı qosý arqyly qurylǵan banktiń jarǵylyq kapıtaly quryltaıshylyq qujatta mólsheri anyqtalǵan paıshylarynyń jarnasynan quralyp, olar qosqan jarnalary kóleminde jaýapty bolyp sanalady. Mundaı bankterdiń jarǵylyq kapıtalyn ulǵaıtý, tek qana paı qosýshylardyń qosymsha qosqan jarnalary jáne paı qosýshylardyń sanynyń ósýi esebinen júzege asyrylady. Alaıda, aksıonerlik bankter ózderiniń jarǵylyq kapıtalyn ulǵaıtý úshin qosymsha aksıalaryn emısıalaıdy, sol sıaqty burynǵy shyǵarylǵan aksıalarynyń baǵasyn ósiredi [7, b.25].

Menshikti kapıtaldyń quramdas bóligi — aksıonerlik kapıtal. Baǵaly qaǵaz (aksıa) shyǵarý esebinen qurylǵan banktiń jarǵylyq kapıtalyn banktiń aksıonerlik kapıtaly dep ataıdy. Aksıonerlik kapıtal kólemi aksıany ustaýshylar — aksıonerler qosqan jarnalardan quralady. Aksıonerlik banktiń aksıasy — banktiń jarǵylyq kapıtalyna úles qosqandyǵyn kýálandyratyn, dıvıdend alýǵa jáne bankti basqarý isine aralasýǵa quqyq beretin baǵaly qaǵaz.

Aksıonerlik kapıtaldyń qurylymy ár bankterde ár túrli bolyp keledi. Aksıonerlik kapıtal mynadaı túrlerge bólinedi:

a) menshikti aksıonerlik kapıtal, ıaǵnı bul jaı jáne artyqshylyǵy bar aksıalardy satýdan túsken qarajattardan, únemdelgen kapıtal jáne bólinbegen paıdadan turady;

á) banktik rezervter, ıaǵnı aldaǵy ýaqyttaǵy ár túrli shyǵyndardy jabýǵa, dıvıdendtter tóleýge, qaıtarylmaǵan qaryzdyń ornyn jabýǵa arnalady;

b) banktiń uzaq merzimdi mindettemesi (uzaq merzimdi vekselderi, oblıgasıalary).

Ashyq tıptegi banktiń aksıasy qoldan-qolǵa basqa da aksıonerlerdiń kelisiminsiz ótedi. Jabyq tıptegi banktiń aksıasy qatań túrde belgilengen tizim boıynsha nemese quryltaıshylardyń arasynda bólinedi.

Banktiń jaı aksıasyn ıelenýshiler, banktiń taza tabysynan dıvıdend alyp otyrýǵa, onyń joıylýy barysynda tıisti múlkine ıe bolýǵa jáne aksıonerlerdiń jınalysyna qatysyp daýys berýge quqyly.

Banktiń artyqshylyǵy bar aksıalaryn ıelenýshiler turaqty syıaqy túrinde tabys alyp otyrýǵa, birinshi kezekte banktiń jańa aksıalaryn satyp alýǵa jáne onyń joıylýy barysynda birinshi bolyp ózine tıisti múlkin alýǵa quqyly.

Sonymen qatar, bankter qarajat tartý maqsatynda oblıgasıalardy shyǵarady. Jalpy, banktiń aksıonerlik kapıtalynyń quralýy mynadaı kezenderden turady:

• baǵaly qaǵazdardyń emısıa prospektisin daıyndaý jáne ony
  saraptamadan ótkizý;
• baǵaly qaǵazdar emısıasyn tirkeý;
• emıtent-banktiń baǵaly qaǵazdaryn tirkeý;
• shyǵarylatyn jáne   ornalastyrylatyn   baǵaly   qaǵazdardyń
  nátıjelerin tirkeý.

Aksıonerlik bankter aksıalary mynadaı jaǵdaılarda shyǵarylady:

• bankti aksıonerlik nysanda qurý;
• banktiń jarǵylyq qoryn ulǵaıtý úshin qosymsha aksıalar shyǵarý.

Banktiń menshikti qarajatynyń túrine rezervtik qor jatady. Rezervtik qor — bank qyzmetinde paıda bolýy múmkin zıandardyń ornyn jabý maqsatynda qurylǵan qarajat qory.

Sondaı-aq, rezervtik qor banktiń turaqty qyzmet etýin qamtamasyz etedi. Rezervtik qordyń shamasy zańdy túrde jarǵylyq kapıtalǵa belgili bir syıaqy mólsherinde, aıtalyq, 25 % mólsherinde qurylatyn bolsa, onyń mólsheri jarǵylyq qormen teńesken jaǵdaıda jarǵylyq kapıtalǵa tolyǵymen aýdarylady. Rezervtik qordyń quralýynyń negizgi kózine bank paıdasy jatady. Keıde bankte paıda bolmaǵan jaǵdaıda rezervtik qor esebinen banktiń artyqshylyǵy bar aksıalary boıynsha paıyzdar tólenedi.

Qosymsha kapıtaldar - negizgi quraldardyń tozýyna baılanysty aýdarylǵan aýdarymdar esebinen jáne belgili maqsatqa baǵyttalatyn paıdany bólý nátıjesinde qurylatyn qarajattar.

Arnaıy qorlar — negizgi qorlardy qaıta baǵalaý negizinde, valútalyq qarajattardy qaıta baǵalaý qory, ıaǵnı ulttyq valúta men shetel valútalary arasyndaǵy aıyrma nátıjesinde qurylady. Valútalyq qarajattardy qaıta baǵalaý qory shetel valútasynda jarǵylyq kapıtaldy qalyptastyrý barysynda mańyzdy bolyp keledi.

Kelesi qorǵa jekelegen bank operasıalary boıynsha táýekeldi tómendetý maqsatynda qurylatyn arnaıy rezevter jatady. Mundaı rezevterge; nesıe táýekelin jabýǵa jáne baǵaly qaǵazdardyń qunsyzdanýyna baılanysty qurylǵan rezevter jatady.

Bólinbegen paıda — aksıalar boıynsha dıvıdendtti tólegennen keıin jáne rezevtik qorǵa aýdarǵannan qalǵan paıdanyń bóligin bildiredi.

Banktiń menshikti kapıtalyn ulǵaıtý joldaryna mynalar jatady:

bank paıdasy;

aksıalar shyǵarý;

quryltaıshylar jáne paı qosýshylar sanyn arttyrý;

oblıgasıalardy shyǵarý jatady.

Banktiń kapıtaly banktiń derbestigin qamtamasyz ete otyryp, onyń qarjylyq turaqtylyǵyna kepil bolady jáne banktiń basynan keshiretin ár alýan táýekelderiniń zardaptaryn retke keltirip otyratyn basty kóz bolyp tabylady. Osy maqsatta banktiń menshikti kapıtaly mynadaı qyzmetter atqarady:

• qorǵanys qyzmeti;
• shuǵyl qyzmeti;
• rettegish qyzmeti;
• aınalym qyzmeti.

Bank kapıtalynyń qorǵanys qyzmeti — banktiń salym ıelerine járdem aqy tóleý múmkindigin ǵana emes, sol sıaqty aǵymdaǵy tabys bolmaǵan jaǵdaıda zıandardy jabýǵa qyzmet etýin sıpattaıdy. Sondyqtan da, onyń azaıýy banktiń bankrotqa ushyraýyna jol beredi. Qorǵanys qyzmeti — menshikti kapıtaldyń eń basty qyzmeti bolyp keledi /9/.

Bank kapıtalynyń shuǵyl qyzmeti qorǵanys qyzmetine qaraǵanda ekinshi dárejelik mańyzǵa ıe bolyp tabylady. Operatıvti qyzmeti jer, ǵımarat, qural-jabdyqtar alýǵa qajetti menshikti qarajattardy jumyldyrýdy,   sondaı-aq  kózge   kórinbeıtin   zıandar   jaǵdaıyna baılanysty rózervter qurýdy sıpattaıdy. Bul qarjy resýrstarynyń kózderi ásirese, bank qyzmetiniń bastalýy úshin mańyzdy. Keıinnen bul qarajattardyń bir bóligi uzaq merzimdi aktıvterge jáne ár túrli rezervterdi quraýǵa jumsalynady.

Qarjy jáne salym ıeleriniń múddelerin qamtamasyz etýden basqa bankterdiń menshikti kapıtaly rettegish qyzmetti atqarady. Bul qyzmet qoǵamnyń múddelerimen, sol sıaqty bank operasıalaryna baqylaý jasaýǵa múmkindik jasaıtyn zańdar jáne erejelerge tikeleı baılanysty. Bank kapıtalynyń kórsetkishteriniń kómegimen memlekettik uıymdar bankterdiń qyzmetterine baǵa berip, ony baqylaýdy júzege asyrady.

Banktiń menshikti kapıtalyna qatysty erejeler, onyń eń tómengi
mólsherine qoıylatyn talaptardy, aktıvterge baılanysty
shektelýin jáne basqa bankten aktıvter satyp alý shartyn qamtıdy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki bekitken prýdensıaldyq
normatıvterde banktiń menshikgi kapıtalynyń kólemi beriledi.
Sonymen qatar, rettegishtik qyzmetke nesıelik jáne ınvestısıalyq
operasıalarǵa baılanysty shekteý maqsatynda kapıtaldy
paıdalanady.                                                                                             

Aınalym qyzmeti. Kez kelgen bank kapıtaly bankrottyqqa qarsy, ne bolmasa zıandardyń ornyn jabý úshin qurylmaıdy. Olardyń basty maqsaty komersıalyq qyzmet kersetý bolyp tabylady. Mundaı qyzmetter táýekelmen baılanysty bolatyndyqtan, bank kapıtalynyń mundaǵy qyzmeti táýekel dárejesin esepke alatyn aktıvti aınalymdy avanstaýmen sıpattalady. Sondyqtan da, bul qyzmetti menshikti kapıtaldyń aınalym qyzmeti dep ataıdy. Bul qyzmetti atkara otyryp, óziniń aınalym kapıtalyn kasalyq aqshalar, nesıelik, faktorıńtik jáne lızıńtik operasıalarǵa, baǵaly qaǵazdar satyp alýǵa, basqa da ǵımarat, qurylǵylarǵa jáne basqa da negizgi qorlarǵa jumsaı otyryp, bankter óz nesıe berýshilerin zıandardan qorǵaıdy.

Rezervtik qyzmeti. Táýekelder tek aktıvti operasıalarǵa ǵana emes, sondaı-aq pasıvti operasıalarǵa da tıisti bolyp keledi. Pasıvti operasıalardan týyndaıtyn táýekelderdi boldyrmaý úshin bankter tartylatyn qarajattar esebinen mindetti rezervter retinde Ortalyq bankte óz rezervterin quraıdy.

Bankterdiń resýrstarynyń tapshylyǵyna baılanysty mindetti túrde kuraıtyn rezervter sıaqty, aktıvti operasıalardan bolatyn táýekelderdiń ornyn toltyrý úshin arnaıy rezerv qurýǵa májbúr bolady. Mundaı zıandar  bank kapıtalynyń  aınalym  qyzmetine jatpaıtyndyqtan, olardy basqa qyzmeti — rezervtik qyzmet arqyly ǵana qoldap otyrady.

Banktiń kapıtalynyń rezervtik qyzmeti táýekel aktıvterdiń bolýyna baılanysty emes, bank kapıtalynyń túraqty qyzmet etýin qamtamasyz etedi.

Banktiń menshikti kapıtalynyń jetkiliktiligi uzaq ýaqyt boıy ǵylymı-zertteý obektisine jáne bankter men ony retteýshi uıymdar arasyndaǵy pikirtalasqa aınalyp keledi.

Bankter ózderiniń aktıvterin arttyrý úshin kapıtaldyń tómengi mólsherde bolǵanyn qalaıdy. Al bankti baqylaýshylar, bankterdiń bankrottyqtan aýlaq bolýy úshin kapıtaldyń jetkilikti mólsherde bolýyn talap etedi. Bankterdiń bankrottyǵy ondaǵy basqarýdyń nasharlyǵynan bolýy múmkin, sebebi bankti jaqsy basqarsa, ol tómengi kapıtal normasynda jumys jasaı alady degen pikirler bar.

"Kapıtaldyń jetkiliktiligi" termıni banktiń jalpy turaqtylyǵyn jáne onyń táýekelge barý dárejesin kersetedi. Kapıtaldyń jetkiliktiligi — bul bank kapıtalynyń mólsheriniń táýekel dárejeleri eskerilgen bank aktıvterine sáıkes bolýǵa tıisti. Sondaı-aq, ekinshi deńgeıli bankter óz jumystarynda bank kapıtalyn shamadan tys ulǵaıtýdy teris sanaıdy. Óıtkeni, ol banktiń qyzmetine keri áser etýi múmkin. Bankterdiń kóbi aksıa shyǵara otyryp, qarajat tartýǵa yntasyz bolyp keledi. Sondyqtan bank jetekshileri bir jaǵynan, qadaǵalaý jáne baqylaý uıymdary, ekinshi jaǵynan, bank kapıtaly men ekinshi deńgeıli bankterdiń basqa da qyzmetindegi parametrler arasyndaǵy qolaıly qatynasty tabýǵa  tyrysady.

Banktiń resýrsyndaǵy menshikti kapıtaldyń óte tómengi úlesinde bolýy da durys emes. Sebebi, ol banktiń salym ıeleri aldyndaǵy jaýap berý mólsherine sáıkes kelmeıtindigin sıpattaıdy.

Bank menshikti kapıtalyn ulǵaıtýǵa negiz bolatyn mynadaı faktorlardy eskerý qajet:

bankterdiń dıvıdendteri ónerkásiptik kásiporyn aktıvterine qaraǵanda, syıaqy mólsherlemesiniń ózgerýine, qaryz alýshynyń nesıelik qabiletiniń nasharlaýyna baılanysty, olardyń naryqtyq qundary ózgerip otyrady;

- bank kóbine turaqsyz qysqa merzimdi qaryz kózderine kóńil bóledi, biraq olardyń kóbi talap etilýine baılanysty qaıtarylyp alynýy múmkin.

Sondyqtan, kez kelgen saıası nemese ekonomıkalyq ómirdegi jaǵdaılar bankterdegi resýrstardyń syrtqa aǵylýyna sebep bolýy tıis. Bastapqyda bank kapıtalynyń aktıvterge qatysty shekti qatynasy 20 % shamasynda bolsa, qazirgi onyń shamasy 12 %-dy quraıdy. Bul degenimiz bank júıesindegi tólem jasaý qabiletsizdigi táýekeldiń ýaqyt óte kele arta túsetindigin kórsetedi. Sebebi, bank júıesindegi bank aktıvteriniń sapasy áli de bolsa óz deńgeıinen tómen ekendigin eskersek, onda bolashaqta onyń ornyn jabatyn menshikti kapıtal úlesiniń jetkiliksizdigi oryn alatyndyǵy aıqyn.

Demek, bank kapıtalynyń jıyntyq deńgeıiniń jetkiliktigi bank júıesin qoldaıtyn basqa sharttardyń birine jatady.

Bankterdegi nemese jalpy bank júıesindegi kapıtal kólemin týra
anyqtaý qıyn, biraq joǵaryda qarastyrylǵan qyzmetterdiń
oryndalýy úshin salym ıeleri men baqylaýshy organdardyń senimi
úshin bank kapıtaly jetkilikti mólsherde bolýy qajet. Qajetti
kapıtaldyń somasy banktiń táýekel deńgeıine sáıkes bolýy tıis.
Mysaly, eger banktiń bergen nesıeleriniń táýekel dárejesi óte
joǵary bolsa, onda bankke kóp mólsherde qorlar qurýǵa týra keledi.
qajetti menshikti kapıtal mólsherin anyqtaı otyryp, bank óz
aldyna    mynadaı    mindetterdi     qoıady: táýekeldiń     artýyna baılanysty óz kapıtal mólsherin ulǵaıtý qajet pe nemese táýekel deńgeıi tómen bolyp keletin aktıvterge óz qarajattaryn ornalastyrý tıimdi me? Osyndaı jaǵdaıda bank kapıtaly, onyń aktıvter sapasyna, basqarý sapasyna, qyzmetindegi saıasatqa jáne banktiń basynan keshetin táýekelderge táýeldi me joq pa degen balama saýaldar týyndap otyrady.

Banktiń menshikti kapıtalyn baǵalaý ádistemesi týraly másele 80-shi jyldardyń ekinshi jartysynda halyqaralyq qarjy uıymdarynda úlken pikirtalas týǵyzǵan bolatyn. Sóıtip, 1988 jyly Bazel Komıteti kelisiminiń sheshimimen "Halyqaralyq birtutas kapıtal esebi jáne kapıtal standarty týraly" kelisim shart negizinde "Kýk koefısıenti" dep atalatyn kapıtaldyń jetkiliktiliginiń normatıvi iz júzine engizildi. 1993 jyldan bastap kúshine engen bul koefısıent kóptegen elderdiń Ortalyq bankterinde, bizdiń Qazaqstannyń Ulttyq bankinde prýdensıaldyq normatıv qatarynda paıdalanýda .

Kýk koefısıenti bank kapıtaly men balanstan tys aktıvteri arasyndaǵy eń tómengi shekti qatynasyn beıneleıdi. Mundaǵy menshikti kapıtal eki elementti qamtıdy: negizgi jáne qosymsha kapıtal. Olardyń jetkiliktigine baǵa berý úshin, aktıvter men balanstan tys mindettemelerdiń ólshemi tańdap alynǵan. Mundaı tásil balanstan  tys  operasıalardyń  iske  qosylýyn  qamtamasyz etýmen qatar,  tómengi táýekeldi aktıvterge  qarajattar jumsaýdy yntalandyra túsedi.

Bazel kelisimine sáıkes, banktiń kapıtaly eki deńgeıge bólinedi: I deńgeıli kapıtal jáne II deńgeıli kapıtal.

• deńgeıli kapıtalǵa: qarapaıym aksıalar, bólinbegen paıda, sol
  sıaqty enshiles   kompanıalardyń   baqylaýsyz   paketi   shegerilgen
  materıaldyq emes negizgi kapıtal shamasy jatady.
• deńgeıli (qosymsha) kapıtalǵa: nesıeler boıynsha zıandardy
  jabýǵa arnalǵan rezevter, merzimsiz  artyqshylyǵy  bar  aksıalar
  qosylǵan ekinshi dárejeli qaryzdar jatady.

Bazel kelisiminiń bekitken normatıvtik koefısıentine sáıkes, ekinshi deńgeıdegi bankterdiń qyzmetin retteýde qoldanylatyn prýdensıaldyq normatıvter qatarynda bank kapıtalynyń jetkiliktiligi koefısıentin belgileıdi.

Sońǵy jyldardaǵy bank sektoryndaǵy menshikti kapıtal dınamıkasynyń ózgerisin 1 kesteden kórýte bolady.

Ke ste 1 - Banktiń  menshikti kapıtalynyń serpini, mlrd. Tenge

 

Baptardyń attary	01.01.2007	01.01.2008	ósim, %
I deńgeıli kapıtal	91,1	110,6	21,4
Jarǵylyq kapıtal	76,8	77,0	0,3
Qosymsha kapıtal	8,7	11,2	28,7
Bólinbegen tabys	8,7	15,0	72,4
II deńgeıli kapıtal	36,0	55,7	54,7
Aǵymdaǵy tabys	7,4	20,6	178,4
Sýbordınasıalanǵan qaryz	15,3	30,1	96,7
Barlyq menshikti kapıtal	122,1	161,2	32,0

 

2008 jyldyń 1 qańtaryna ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtaly 32,0 %-ǵa ósip, 161,2 mlrd teńgeni (1 036 mln AQSH dollaryn) qurady. Birinshi deńgeıdegi kapıtal — 21,4 %-ǵa ósip, 110,6 mlrd teńgeni, onyń ishinde: tólengen jarǵylyq kapıtal — 0,2 mlrd teńgege, ótken jyldardaǵy bólinbegen taza tabys — 6,3 mlrd teńgege, qosymsha kapıtal 2,5 mlrd teńgege ósken. Ekinshi deńgeıli kapıtal 54,7 %-ǵa ósip, 55,7 mlrd teńgeni, onyń ishinde: aǵymdaǵy tazatabys — 13,2 mlrd teńgege, sýbordınasıalanǵan mindettemeler tizimi — 11,8 mlrd teńgege ósken.

Bank menshikti kapıtalynyń jetkiliktigi joǵarǵy deńgeıde saqtalǵan. Onyń ishinde: ki-diń máni 2006 jyl boıyna 0,11-den 0,09-ǵa deıin (normatıv máni — 0,06 kem emes), k2-niń máni 0,19-dan 0,17-ge (normatıv máni — 0,12 kem emes) tómendegen. Mundaı tómendeý, bank júıesindegi jıyntyq aktıvterdiń ósýi bankterdiń kapıtaldaný qarqynynyń ósýinen joǵary bolyp kelýimen sıpattalady.

Bank resýrstarynyń qurylymynda tartylǵan qarajattar úlesi menshikti qarajattarmen salystyrǵan óte joǵary, olardyń esebinen banktiń aktıvti operasıalarynyń basym bóligi júzege asyrylady.

Naryqtyq qatynastardyń damýyna baılanysty, sondaı-aq eski banktik júıe úshin ýaqytsha bos aqshalaı qarajattardy tartýdyń dástúrli emes tásilderiniń bolýy, tartylatyn qarajattar qurylymyn tolyǵymen ózgertti dese de bolady.

Banktiń depozıttik emes resýrstary banktiń qysqa merzimdi ótimdiligin qoldaý maqsatynda tartylady. Olarǵa: bankaralyq nesıeler, Ulttyq banktiń nesıeleri, bankterdiń menshikti baǵaly qaǵazdaryn emısıalaý nátıjesinde tartqan resýrstary, sondaı-aq otańdyq jáne sheteldik basqa da qarjy naryǵynan satyp alynǵan resýrstary jatady.

Bankaralyq nesıe — bul komersıalyq bankterdiń bir-birine beretin nesıeleri.

Bankaralyq nesıe bul basqa resýrstarmen salystyrǵanda óte qymbat resýrs bolyp tabylady.

Bankaralyq nesıeniń negizin bankaralyq depozıtter quraıdy. Bankaralyq depozıtter — bul bankterdiń bir-birinde ashqan korespondenttik shotyndaǵy qarajat qaldyqtary.

Depozıttik emes qarajattardyń bir túrine Ulttyq banktiń ekinshi deńgeıli bankterge qysqa merzimdi ótimdiligin qoldap otyrý maqsatynda berilip otyrǵan mynadaı nesıelerin jatqyzýǵa bolady: overnaıt (bir túndik) jáne kúndizgi zaemdar.

Overnaıt — bankterdiń ulttyq banktegi korespondenttik shotynda debettik qaldyqtyń paıda bolýyna baılanysty bir túnge beriletin nesıesi.

Mysalǵa, ony búgin keshke alǵan jaǵdaıda, erteńine keshke qaıtarýǵa týra keledi. Keı jaǵdaıda bul nesıeni alý jumys aptasynyń sońǵy kúni nemese juma kúnge tússe, onda nesıe kelesi aptanyń birinshi kúni qaıtarylýy tıis.

Kúndizgi zaem — banktik jumys kúni ishinde bankterdin, ulttyq bankte ashqan korespondenttik shotynda ýaqytsha qarajat joqtyǵyna nemese jetispeýine baılanysty aqshalaı aýdarymdar men tólemder jasaý maqsatynda beriletin nesıe.

Bul atalǵan nesıeler qysqa merzimdi. Ulttyq bank ekinshi deńgeıdegi bankterge búgingi kúni orta jáne uzaq merzimde nesıelerdi bermeıdi. Baǵaly qaǵazdardy qaıta satyp alý negizinde satý kelisimi (REPO operasıasy) — qazynalyq mindettemelermen qamtamasyz etiletin qysqa merzimdi zaemnyń túrin bildiredi.

Mundaǵy qaryz alýshynyń mindettemesi, ıaǵnı ol kelisilgen kúni jáne aldyn ala belgilengen baǵada, óziniń satqan baǵaly qaǵazyn qaıta satyp alýdy kózdeıdi.

Ulttyq bankterde vekselderdi qaıta esepke alý jáne nesıe berý

- bul qosymsha qarajatqa degen qajettilikke baılanysty ekinshi deńgeıli bankterdiń "Ulttyq bankke ózderiniń vekselderin kepilge bere otyryp, resýrstar tartý tásili.

Banktik resýrstardy tartýdyń jańa bir formasyna banktiń vekselderin jatqyzýǵa bolady. Bankter tek qarapaıym vekselderdi ǵana shyǵarady. Bank vekselderin shyǵarýdaǵy artyqshylyqtarǵa: birinshiden, vekseldi taýarlar men kórsetiletin qyzmetter úshin esep aıyrysýda paıdalanady; ekinshiden, vekselder nesıe alý barysynda kepildik retińde júredi; úshinshiden, vekseldi jeke jáne zańdy tulǵalar qoldana alady; tórtinshiden, vekselderdiń ótimdiligi joǵary; besinshiden, vekselder boıynsha dıskont mólsherlemesi joǵary; altynshydan, vekseldiń zańdy nemese jeke tulǵaǵa ótý barysynda shekteý bolmaıdy; jetinshiden, vekseldiń merzimi ár túrli bolady  [8, b.74].

Ekinshi deńgeıli bankter ózderiniń menshikti kapıtaly men banktik resýrstar kólemin ulǵaıtý maqsatynda oblıgasıa shyǵarý arqyly qosymsha qarajat tartady. Oblıgasıalardy otandyq tájirıbede kóbine iri ekinshi deńgeıli bankter shyǵaryp otyr. Mundaı qaryzdyq mindettemeler túrlerin shyǵarý bir jaǵynan, bank kapıtalyn, ekinshi jaǵynan, onyń resýrstaryn ulǵaıtýǵa múmkindik beredi. Bul operasıalardy uıymdastyrýdyń basty maqsaty — banktiń ótimdiligin jaqsartý bolyp tabylady.

 

 

• Qazaqstandaǵy ekinshi deńgeıli bankter men olardyń menshikti quraldary túsinigi

 

Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna jáne zańdaryna sáıkes bank emes nesıe mekemeleri óziniń negizgi nemese qosymsha qyzmetteri retinde depozıtter qabyldaýǵa quqy joq. Sondaı-aq óziniń ataýynda, qujattarynda, habarlandyrýlar men jarnamalarynda «bank» degen sózdi, ıa bolmasa depozıtter qabyldap, basqa banktik operasıalar júrgizedi nemese bank isine aýdıtorlyq baqylaý júrgizedi degen uǵym qalyptastyratyn týyndy sózderdi qoldanýǵa [1, b.27].

QR-daǵy komersıalyq bankter óz qyzmetinde 1995 jyly 30 naýryzda qabyldanǵan «QR Ulttyq banki» jáne 1995 jyldyń 30 tamyzynda qabyldanǵan «QR-daǵy bankter jáne banktik qyzmet týraly» QR zańdaryn basshylyqqa alady.

Komersıalyq bankter banktik júıeniń ekinshi deńgeıin bildiredi. Olar banktik resýrstardy shoǵyrlandyra otyryp, zańdy jáne jeke tulǵalarmen keń kólemde banktik operasıalar men qarjylyq qyzmetterdi júzege asyrady.

Osylaısha bank-  aqshamen jáne qundy qaǵazdarmen orperasıalardyń túrlerin júzege asyratyn, úkimetke, kásiporyndarǵa, azamattar men basqa bankerge qyzmet kórsettein qarjylyq uıymdar, mekemeler bolyp tabylady [2, b.334].

Qazirgi komersıalyq bankter júıesi 1990 jyldyń aıaǵynan bastap qalyptasty,  ıaǵnı qazaqstandyq banktik júıeniń nebary 15 jyldyq tarıhy bar. Komersıalyq bankterdiń sońǵy tórt jyldaǵy sandyq quramy tómende 1 kestede kórsetilgen.

Halyqaralyq uıymdardyń baǵalaýy boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń bank júıesi TMD elderiniń arasynda serpindi damyp kele jatyr.

Qazirgi tańda respýblıkada 34 ekinshi deńgeıli bank óz qyzmetterin atqarýda., onyń ishinde «Qazaqstannyń Damý Bank» Aq da bar. Banterdiń kóp bóligi, atap aıtsaq 28-i Almaty qalasynda ornalasqan. Sonymen qatar bank qyzmetine qol jetkizý tarmaqtalǵan fılıaldar toraby arqyly qamtamasyz etilgen. Sońǵy jeti jyl ishinde fılıaldardyń sany 50-ge artty jáne 2006 jyldyń 1 qańtaryna 418 -di qurap otyr. Turǵyndar men mekmelerge 1312 esep-kassaldyq bólimsheler qyzmet etýde, onyń ishinde 206 bólimshe 2005 jyldyń ishinde ashylǵan.

 

Keste  2  - Komersıalyq bankterdiń sandyq quramy.

 

	01.01.05	01.01.06	01.01.07	01.01.08
Ekinshi deńgeıli bankterdiń sany, onyń ishinde	37	35	35	34
- sheteldiń qatysýymen bankter	17	16	15	14
- jarǵylyq kapıtalda memlekettiń 100% qatysýymen	1	2	1	1
Ekinshi deńgeıli bankterdiń fılıaldarynyń sany	368	355	385	418
Ekinshi deńgeıli bankterdiń esep-kassalyq bólimsheleriniń sany	1020	1023	1106	1312
Ekinshi deńgeıli bankterdiń sheteldegi ókilettiliginiń sany	8	10	11	17
Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bank-rezıdent emesterdiń sany	14	20	18	18
«Kazahstan za gody nezavısımostı» Informasıonno-analıtıcheskıı sbornık. QR statıtıka Agenttiligi, 2007 jyl [3, b. 53]

 

 QR ekinshi deńgeıli bankteri QR Ulttyq banktiń bergen lısenzıasy negizinde qyzmet etedi. Lısenzıanyń ózindik standartty formasy bar jáne onda komersıalyq bankterdiń aınalysatyn qyzmet túri jazylady. Qazaqstanda beriletin lısenzıanyń damyǵan shet elderden aıyrmashylyǵy ámbebaptyǵy bolyp tabylady.

QR-daǵy bank qyzmetinde memlekettik organdar bankterdiń mamandanýyn belgilemeıdi, mysalyǵa, ınvestısıalyq - ıpotekalyq qyzmetterdi júzege asyrady jáne t.b. Qazaqstandyq bankter baǵaly qaǵazdar naryǵyna da tikeleı qatysýǵa tolyq quqyly.

Banktik operasıalardy júzege asyrýǵa alatyn lısenzıadan basqa QR Ulttyq bankten valútalyq operasıalardy júzege asyrýǵa bas lısenzıa alady. Bas valútalyq lısenzıa olarǵa, óz qyzmetin júzege asyrýy úshin qajetti sanalatyn bankter qatarymen korespondenttik qatynastar ornatýǵa, sondaı-aq damyǵan shet elderde óz fılıaldary men ókilettigin ashýǵa quqyq beredi.

Sonymen qatar, Qazaqstandyq komersıalyq bankterge baǵaly metaldarmen operasıalardy júzege asyrý úshin QR Ulttyq banki lısenzıa beredi.

1995 jyldyń 31 tamyzynda qabyldanǵan «QR-daǵy bankter jáne banktik qyzmet týraly»  QR-nyń zańyna [4] sáıkes QR-da bankti ashý nemese onyń qyzmetin uıymdastyrý mynandaı úsh kezeńnen turady:

1. Bank ashýǵa Ulttyq bankten ruhsat alý;
2. Ádilet Mınısrliginde memlekettik tirkeýden ótý;
3. Bank operasıalaryn júrgizýge Ulttyq bankten lısenzıa alý.

Atalǵan zańǵa sáıkes bankti zańdy jáne jeke tulǵa ashýǵa quqyly.

Birinshi kezeńde, bank ashýshy Ulttyq bankke bank ashý úshin ruhsat alýǵa ótinish beredi jáne oǵan qosa tómendegideı qujattardy tapsyrady:

- ruhsat alý úshin beretin ótinishi;

- quryltaıshylyq shart (túpnusqa);

- banktiń jarǵysy (túpnusqa);

- bank jarǵysyn qabyldaý jáne bank organyn saılaý týraly hattama;

- quryltaıshylar týraly málimetter;

- quryltaıshylardyń sońǵy eki eseptik jyldaǵy býhgalterlik balansy (zańdy tulǵalar úshin);

- quryltaıshylardyń jarǵylyq jaǵdaılary týraly aýdıtorlyq qorytyndy;

- eger bir nemese odan kóp quryltaıshylary QR-nyń rezıdenti bolmasa, ondaı jaǵdaıda sol memle0kettegi tıisti memlekettik nemese qadaǵalaý organynan jazbasha kelisimi;

- eger bank operasıalarynyń jekelegen túrlerin júzege asyratyn uıym bank retinde qaıta qurylsa, onda onyń jarǵysy, quryltaıshylyq sharty, sońǵy eseptik merzimge jasalǵan býhgalterlik balansy, uıymnyń qarjylyq jaǵdaıy týraly aýdıtorlyq qorytyndy;

- banktiń jetekshilik qyzmetine taǵaıyndalatyn tulǵalar týraly málimetter, onyń ishinde bank tóraǵasy men bas býhgalteriniń bank júıesinde keminde - úsh jyl, al olardyń orynbasarlarynyń keminde eki jyl, bank fılıalynyń birinishi jetekshisi men bas býhgalteriniń keminde  - bir jyldyq eńbek tájirıbesi bolýy kerek jáne t.s.s.

- jańadan qurylatyn banktiń tolyq uıymdastyrylý qurylymy (banktiń ókiletti organdarymen bekitilýi tıis);

-  jańadan qurylatyn banktiń   ishki aýdıt qyzmeti týraly erejesi (banktiń ókiletti organdarymen bekitilýi tıis);

- jańadan qurylatyn banktiń   nesıelik komıteti týraly erejesi (banktiń ókiletti organdarymen bekitilýi tıis);

- jańadan qurylatyn banktiń bıznes-jospary, onyń ishinde bolýy kerek, bank qyzmetiniń  strategıasy, baǵyttary men aýqymy, qarjylyq bolashaǵy (esep aıyrysý balansy, bastapqy qarjylyq  (operasıondyq) úsh jylǵa arnalǵan paıda jáne zıan týraly esebi, marketıń jospary  ( bank klıentterin qalyptastyrý ), eńbek resýrstaryn qalyptasytrý jospary);

- tapsyrylǵan bıznes-josparyna sáıkes daıyndyq sharalary týraly quryltaıshylardyń esebi;

- notarıaldy túrde kýálandyrylǵan, quryltaıshylardyń atynan ótinish berýge quziretiniń barlyǵyn rastaıtyn qujatty;

- basqa banktiń jarǵylyq kapıtalyna qatysýy týraly málimetteri.

Bank ashý úshin ruhsat alýǵa berilgen ótinish úsh aı, ári ketkende alty aı merziminde Ulttyq bankte qaralady.

Ulttyq bank bank ashýǵa ruhsat alýǵa berilgen ótinishterdiń esebin júrgizedi.

Ekinshi kezeńde jańadan qurylatyn bank Ulttyq bank ruhsat bergen kúnnen bastap, bir aı ishinde Ádilet mınıstrliginde memlekettik tirkeýge alynady. Oǵan Ulttyq banktiń bank ashýǵa bergen ruhsatyn jáne Ulttyq banktiń kelisimimen rastalǵan quryltaıshylyq qujattar tapsyrylady.

Úshinshi kezeńde banktik operasıalardy júzege asyrý úshin Ulttyq bankten lısenzıa alady. Lısenzıa alý úshin memlekettik tirkeýden ótken kúnnen bastap, bir jylǵa deıin mynalardy oryndaýǵa tıis:

• uıymdastyrýshylyq - tehnıkalyq sharalardy oryndaý, onyń ishinde Ulttyq banktiń normatıvti talaptaryna sáıkes bólmelerdi jáne qural - jabdyqtardy daıyndaý, tıisti biliktiligi bar qyzmetkerlerdi qabyldaý;
• jarıalanǵan jarǵylyq kapıtaldy tóleý.

Lısenzıa alýǵa bergen ótinishpen birge joǵaryda atalǵan talaptardy oryndaǵandyǵyn rastaıtyn qujattardy berýge tıis.

Ótinishti bergen ýaqyttan bastap, bir aı ishinde Ulttyq bank qaraıdy. Lısenzıanyń merzimi shektelmeıdi jáne onda banktiń júrgizetin barlyq operasıalar tizimi kórsetiledi.

Atalǵan zańnyń 30- babyna sáıkes banktik operasıalarǵa mynalar jatady:

• zańdy tulǵalardyń depozıtterin qabyldaý, banktik shottaryn ashý jáne júrgizý;
• jeke tulǵalardyń depozıtterin qabyldaý, banktik shottaryn ashý jáne júrgizý;
• bankterdiń jáne banktik operasıalardyń jekelegen túrlerin júzege asyratyn uıymdardyń korespondenttik shottaryn ashý jáne júrgizý;
• zańdy jáne jeke tulǵalardyń metaldyq shottaryn ashý jáne júrgizý;
• kasalyq operasıalar: banknota men monetany qabyldaý, berý, qaıta sanaý, aıyrbastaý, usatý, sorttaý, qaptaý jáne saqtaý;
• aýdarym operasıalary: zańdy jáne jeke tulǵalardyń aqshany aýlarýmen baılanysty tapsyrmalaryn oryndaý;
• esepke alý operasıalary: zańdy jáne jeke tulǵalardyń vekselderin jáne ózge boryshtyq mindettemelerin esepke alý;
• zaımdyq operasıalar: aqy tóleý, merzimin belgileý jáne qaıtarý shartymen aqshalaı formada nesıeler berý;
• zańdy jáne jeke tulǵalardyń, onyń ishinde korespondent-bankterdiń tapsyrmalaryna baılanysty. Olardyń banktik shottary boıynsha esep aıyrysý operasıalaryn júrgizý;
• senim operasıalary: senim bildirýshiniń tapsyrmasy boıynsha jáne onyń múddesine saı aqshasyn, quıma baǵaly metalyn jáne baǵaly qaǵazdaryn basqarý;
• klırıńtik operasıalar: tólemderdi jınaý, tekserý jáne rastaý, sondaı-aq olar boıynsha ózara esepke alý operasıalaryn júrgizý jáne klırıńke qatysýshylardyń taza pozısıasyn anyqtaý;
• seıftik operasıalar: klıentterdiń qujatty formada shyǵarylǵan baǵaly qaǵazdaryn, qujattaryn jáne baǵaly zattaryn saqtaý qyzmetin kórsetý, sondaı-aq jáshikterdi, shkaftardy jáne bólmelerdi jalǵa berý;
• lombardtyq operasıalar: tez iske asatyn baǵaly qaǵazdar men jyljıtyn múlikterdi kepilge alyp, qysqa merzimdi nesıeler berý;
• tólem kartochkalaryn shyǵarý;
• banknota men monetalardy jáne baǵaly zattardy ınkasasıalaý jáne jóneltý;
• shetel valútasymen aıyrbas operasıalaryn uıymdastyrý;
• tólem qujattaryn ınkassoǵa qabyldaý;
• chek kitapshalaryn shyǵarý;
• baǵaly qaǵazdar naryǵyndaǵy klırıńtik qyzmet;
• akredıtıvti ashý, rastaý jáne ol boıynsha mindettemeni oryndaý;
• aqshalaı formada oryndalýdy kózdeıtin banktik kepilzattardy berý;
• úshinshi tulǵanyń atynana aqshalaı formada oryndalýdy kózdeıtin banktik kepildeme berý.

Bankter baǵaly qaǵazdar naryǵynda basqa da kásibı qyzmet túrlerin júzege asyra alady. Olarǵa mynalar jatady:

• brokerlik - memlekettiń baǵaly qaǵazdarymen;
• dılerlik - memlekettiń jáne ózge de baǵaly qaǵazdarymen;
• kastodıandyq;
• klırıńtik.

Osy atalǵan qyzmet túrlerine Ulttyq bankten jekelegen jáne keshendi lısenzıalar beriledi.

Sonymen qatar, QR-ǵy ekinshi deńgeıdegi bankter óz qyzmetin júzege asyrý barysynda fılıaldaryn, ókildikterin, jınaq kasalaryn, sondaı-aq enshiles bankterin asha alady.

Banktiń fılıaly - fılıal týraly erejede nemese lısenzıada kórsetilgen banktik operasıalardy júzege asyrýǵa quqyly jáne óziniń derbes býhgalterlik  balansy bar, zańdy tulǵa bolyp tabylmaıtyn banktik mekeme.

Zańǵa sáıkes, bankter ózderiniń fılıalyn ashý úshin Ulttyq banktiń kelisimin alýǵa tıis. Ol úshin mynandaı qujattardy tapsyrady:

- fılıal ashýǵa ruhsat alý ótinishi;

- bank operasıalarynyń tizimi kórsetilgen bank fılıaly týraly ereje;

- birinshi jetekshi jáne bas býhgalter qyzmetine kandıtattar týraly málimetter.

Sheteldik bankterdiń QR aýmaǵynda fılıaldaryn ashýǵa zańmen tyıym salynady.

Banktiń ókildigi - banktik operasıalardy júzege asyrmaıtyn, ıaǵnı banktiń tapsyrmasymen jáne onyń atynana áreket etetin banktiń ornalasqan jerinen tys ornalasqan, zańdy tulǵa bolyp tabylatyn banktiń qurylymdyq bólimshesi.

Bank ókildigi Ulttyq banktiń kelisimimen ashylady. Sheteldik bankter ókildikterin ashý úshin Ulttyq bankke mynandaı qujattaryn tapsyrady:

-ókildik ashýǵa ruhsat alý ótinishi;

-ótinish jasaýshy banktiń quryltaıshylyq qujattary;

-QR aýmaǵynda ókildik ashý týraly ótinish jasaýshy banktiń sheshimi;

-ótinish jasaýshy banktiń qyzmetti júrgizýge arnalǵan lısenzıasynyń barlyǵyn rastaıtyn sol memlekettegi banktik qadaǵalaý organynyń jazbasha rastalymy;

-aýdıtorlyq uıym kýálandyrǵan ótinish jasaýshy banktiń sońǵy qarjylyq jylǵa jasalǵan jyldyq esebi;

- ótinish jasaýshy banktiń QR aýmaǵynda ókildigin ashýǵa qarsy emestigin kýálandyratyn sol memlekettegi banktik qadaǵalaý organynyń jazbasha habarlamasy;

- ókildikte jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń sany jáne jetekshisi týraly málimetter.

Enshiles bank - jarǵylyq kapıtaldyń elý paıyzdan astamy bas bankke tıseli jáne óziniń derbes býhgalterlik balansy bar zańdy tulǵa.

Esep aıyrysý kasalyq bólimi - QR aýmaǵynda banktik operasıalardyń jekelegen túrlerin oryndaıtyn, fılıal nemese ókilettik mártebesi joq, zańdy tulǵa emes, Ulttyq banktiń kelisimi negizinde qurylatyn banktiń aýmaqtyq bólimshesi.

QR Ulttyq banki ekinshi deńgeıdegi bankterdi ashýǵa bergen ruhsatyn mynandaı negizderge baılanysty qaıtaryp  alýy múmkin:

 - bank tarapynan óz erkimen qaıta qurylý nemese  taratylýy týraly sheshim qabyldaý;

-  bank qyzmetiniń toqtatylýy týraly sot sheshiminiń qabyldanýy;

- memlekettik tirkeýge alǵan kúnnen bastap, bir jyl ishinde bank qyzmetine baılanysty jalǵan málimetterdiń bolýy;

- memlekettik tirkeýge alǵan kúnnen bastap, bir jyldan astam ýaqytqa deıin bank operasıalaryn júrgizý lısenzıasyn almaǵan jaǵdaıda;

- bank zańdylyqtarynda, sol sıaqty jarǵysynda kórsetilmegen operasıalardy júzege asyrýy;

- memlekettik tirkeýge alǵan kúnnen bastap, bir jylǵa deıin jarıalanǵan jarǵylyq qordyń somasyn tólemeý.

Qazaqstandyq tájirıbede basqa damyǵan sheteldik tájirıbeler sıaqty jarıalanǵan jarǵylyq kapıtaldyń tólengen jarǵylyq kapıtaldan aıyrmashylyǵy bolady. Qazaqstandaǵy banktik zańdarǵy sáıkes bankti tirkeýge alý úshin jarıalanǵan jarǵylyq qordyń 50 paıyzdan astam bóligi aksıa, oblıgasıa, aqshalaı qarajat, baǵaly metaldar nemese basqa da  materıaldy qundylyqtarmen  tólenýge tıis. Al qalǵan somasy jyl boıy salynýǵa tıis [5, b.17].

Jarıalanǵan jarǵylyq qordyń jartysynyń aqshalaı túrdegi somasy sol banktiń korespondenttik shotyna túsirilip, al materıaldyq qundylyqtary birlesken túrde baǵalanýyna baılanysty bankti qurýshy aksıonerlerdiń jalpy jınalysynda akti boıynsha qabyldanady.

Banktiń uıymdastyrý qurylymy negizgi eki tásilmen anyqtalady: bankterdi basqarý qurylymymen jáne onyń fýnksıonaldy bólimsheleri men qyzmetiniń qurylymymen.

Basqarý organdarynyń negizgi tapsyrmasy -  banktiń negizgi qyzmetterin júzege asyrý maqsatynda ony tıimdi, utymdy jáne operatıvti basqarýdy júzege asyrý. Banktiń qurylýyna, onyń basqarmamen jáne baǵynýshylarymen qarym qatynasyna barlyq qyzmeti táýeldi bolady.

Bankti basqarý qurylymyn anyqtaý basqarý organyna anyqtaýdy, olardyń ókilettiligin bekitýdi, negizgi bank operasıalaryn júzege asyrýdaǵy jaýapkershilikteri men ózara baılanysyn qarastyrady. Banktiń jalpy tásili men basqarý qurylymy bank zańdylyǵymen anyqtalady, biraq basqarý qurylymynyń kóptegen suraqtaryn komersıalyq bank ózi sheshýge quqyly.

Komersıalyq banktiń uıymdastyrý jáne basqarý qurylymy jarǵyda jarıalanady, onda  bankti basqarý organdarynyń, olardyń qurylymynyń, qurylý jáne qyzmet tártibi kórsetiledi.

 Aksıonerlik komersıalyq banktiń joǵarǵy organy tómendegi negizgi suraqtary sheshý maqsatynda jyl saıyn shaqyrylatyn aksıonerlerdiń jalpy jınalysy:

• jarǵy men jarǵylyq kapıtal kólemin ózgertý;
• bank basqarmasyn saılaý;
• jyldyq esepti bekitý;
• bank kirisin bólý;
• bank fılıaldaryn qurý jáne taratý jáne t.b.

 Bank qyzmetin jalpy basqarý úshin, sonymen qatar atqarýshy jáne baqylaý organdarynyń jumysyn baqylaý jáne qadaǵalaý úshin aksıonerler jınalysy basqarmany nemese keńesti 5 jyldyq merzimge saılaıdy.

Basqarma banktiń maqsatyn anyqtaıdy jáne onyń nesıe - esep, ınvestısıa, valúta jáne qyzmettiń basqa túrleri boıynsha saıasatyn júzege asyrady, iskerlik álemdegi basqa uıymdarmen qyzmetin koordınasıalaıdy jáne baılanys ornatady.

Basqarma nesıe jáne ınvestısıalyq saıasattyń bank zańdylyǵyna jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń basqa zańdylyqtaryna sáıkes kelýine jaýapty bolady. Ol kadrlardy irikteý, daıyndaý jáne paıdalaný suraqtaryn sheshedi.

Basqarma quramyndaǵy aksıonerler jınalysy bank qyzmetin operatıvti basqarý úshin basqarma tóraǵasyn nemes bank prezıdentin saılaıdy. Ol bankti óziniń orynbasarlary arqyly basqarady, al olar  bank qyzmetiniń naqty oblystarymen aınalysady. Olardyń bári basqarma quramyna enedi.

İri bankter kóbinese fýnksıonaldy belgisi boıynsha qurylatyn  departamentterden, basqarmalar men bólimderden turady. Olardyń basshylary osy bólimshelerdiń bir qalypty jumys isteýin qamtamasyz etýleri kerek.  Departamentterdiń dırektorlary, basqarma basshylary jáne olardyń orynbasarlary bólimsheler men qyzmetterdiń qyzmetin koordınasıalaıdy, olardyń naqty maqsattary men baǵdarlamalaryn anyqtaıdy, olardyń jumystaryna keńes beredi, qadaǵalaıdy jáne baǵalaıdy.

Bólimder men qyzmetter tar sheńberde  mamandanǵan jumystar men bank operasıalaryn jáne klıentterge qyzmet kórsetýmen aınalysatyn mamandardan turady. Kóbine bólimder tómendegideı bolady: nesıeleý, ınvestısıalaý jáne qundy qaǵazdar, depozıttik jáne kasalyq operasıalar, marketıń, syrtqy ekonomıkalyq baılanystar jáne t.b.

 Nesıe berý jáne tekserý jumystary týraly naqty sheshim qabyldaý úshin banktarda nesıe komıteti men tekserý komısıasy qurylady [6, b.21].

.

Sýret 1-Kommersıalyq banktiń jeńildetilgen syzbasy.

 

 Banktyń uıymdastyrýshylyq qurylymynda  banktyń aldyna qoıǵan tapsyrmalarmen tikeleı baılanysty qyzmetteri júzege asady. Olarǵa: nesıeleý, ınvestısıalaý, senim operasıalary, halyqaralyq esep aıyrysýlar, klıentterdi qabyldaý jáne qyzmet kórsetý.  Bólimderdiń sany banktiń kólemi men qyzmet sıpatyna, bank operasıalarynyń kólemi men kúrdeliligine jáne klıentterge kórsetiletin qyzmetter túriniń ár túrliligine baılanysty anyqtalady. Bankta fılıaldar men aımaqtyq ókildikterdiń bolýyna baılanysty onyń qurylymynda fılıaldar men aımaqtyq ókildikterdiń qyzmetin koordınasıalaıtyn, basqaratyn jáne baqylaıtyn departamentter men basqarmalar bolýy kerek.

 Bank qyzmetiniń máni olardyń bir birinen erekshelenetin belgili qyzmetterdi atqarýymen kórinedi. Bank qyzmetin  banktyń klıentter múddesi úshin belgili áreketterdi atqarýy arqyly sıpattaýǵa bolady. Kez kelgen bank óniminiń negizinde qaısibir qajettilikti qanaǵattandyrý jatyr.

 Qazirgi kezde negizgi dástúrli qyzmetterge salymdardy tartý men ssýdany usyný jatady. Qyzmetterdiń paıyzdarynyń arasyndaǵy aıyrmashylyqtan komersıalyq bankter ózderiniń paıdasynyń kóp bóligin alady. Biraq osy eki qyzmetten basqa da kórsetiletin qyzmetterdiń túri san alýan.

Respýblıkanyń komersıalyq bankteri ózderiniń klıentteriniń sharýashylyq qyzmetimen baılanysty nesıe, esep aıyrysý jáne qarjy operasıalarynyń barlyq túrlerimen aınalysady.

 Qazaqstan Respýblıkasynyń bank zańdylyǵyna sáıkes komersıalyq bankter kelesi operasıalardy oryndaıdy:

• aqyly negizde depozıtterdi tartý;
• klıentter men korespondent-bankterdiń  esebin júrgizý jáne kasalyq qyzmet kórsetý;
• zańdy jáne jeke tulǵalarǵa qaıtarý, merzimdi jáne aqyly negizde qysqa jáne uzaq merzimdi nesıeni usyný;
• ıelerdiń nemese ınvestısıalanatyn qarajattardy bólýshilerdiń nusqaýymen kúrdeli qarjylandyrý;
• zańda qarastyrylǵan negizde jeke qundy qaǵazdaryn shyǵarý;
• tólem qujattaryn nemese basqa qundy qaǵazdardy satyp alý, satý jáne saqtaý nemese solarmen baılanysty basqa da operasıalar;
• aqshalaı formada oryndalýyn talap etetin, úshinshi tulǵalar úshin  kepildemeler berý;
• bank operasıalary boıynsha brokerlik qyzmet kórsetý;
• klıentterdiń qujattary men qundylyqtaryn saqtaý;
• bank qyzmetimen baılanysty keńes berýshilik qyzmeti;
• lızıń operasıalaryn júzege asyrý;

Ulttyq banktiń arnaıy lısenzıasyn ıelengen bank basqa bank operasıalaryn júzege asyra alady, onyń ishinde:

• sheteldik valútamen operasıalardy júzege asyrý;
• halyqtan aqsha salymdaryn tartý;
• ınkasasıa qyzmeti;

 Komersıalyq banktiń osy operasıalaryn toptaı otyryp, olardyń atqaratyn negizgi qyzmetterin toptaýǵa bolady:

1. ýaqytsha bos aqshalaı qatajattardy, jınaqtar men qordardy akýmýlásıalaý ( depozıt operasıalary);
2. ekonomıka men turǵyndardy nesıeleý ( aktıvti operasıalar);
3. nesıe aqshalaryn shyǵarý;
4. naqtysyz esep aıyrysýdy júzege asyrý;
5. ınvestısıalyq qyzmet;
6. klıentterge basqa da qyzmetter kórsetý.

Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ýaqytsha bos aqshalaı qarajattaryn ornalastyra otyryp jáne olardy kapıtalǵa aınaldyra otyryp, bankter aqshalaı kirister men salymdar túrindegi jınaqtardy akýmýlásıalaıdy.

Sonymen qatar olardy tıimdi basqarady, ıaǵnı olardy saqtalýyn qamtamasyz etedi jáne paıdaly negizde qaryz alýshyǵa usynady, sóıtip salymdarǵa jınalǵan jınaqtar ssýdalyq kapıtalǵa aınalady.  Qaryz alýshylar qarajattardy óndiristi keńeıtýge, taýarlardy satyp alýǵa jumsaıdy. Aqyrynda  komersıalyq bankter kómegimen jınaqtar kapıtalǵa aınalady.

Bankterdiń aqshalaı qarajattardy  paıdamen ornalastyrý maqsatynda salymdarǵa tartý jónindegi jumystary depozıtti operasıalar dep atalady. Osy depozıt operasıalary negizinde komersıalyq bankterdiń nesıe resýrstarynyń negizgi bóligi qalyptasady [7, b.30].

Banktiń menshikti kuraldary dep bankpen onyń qarjylyq turaqtylyǵyn, komersıalyq jáne sharýashylyq is-áreketin qamtamasyz etý úshin qurylǵan ár túrli qorlardy, sonymen qatar aǵyndy jáne aldyńǵy jyldardaǵy is-áreket nátıjeleri boıynsha alynǵan paıdany túsinedi.

Banktiń menshikti quraldarynyń qurylymy sapalyq quramy boıynsha birkelki emes jáne jyl boıynda bir qatar faktorlarǵa baılanysty, atap aıtqanda aktıvter sapasyna, menshikti paıdany paıdalanýǵa, banktiń kapıtaldyq bazasynyń turaqtylyǵyn kamtamasyz etý jónindegi saıasatyna baılanysty ózgerip turady. Keltirilgen málimetter banktiń menshikti kuraldary maqsatty arnalýy jáne qalyptasýynyn, ár túrli kózderi bar ár túrli qorlardan turatyndyǵyn kórsetedi [8, b. 76].

Komersıalyq bankterdiń menshikti quraldarynyń keltirilgen qurylymy bank kapıtalynyń negizgi úlesin tómendegiler quraıtyndyǵyn kórsetedi: jarǵylyq kapıtal, menshikti kapıtal jáne bank qorlary - 2003 jyldyń 1 qańtarynda 75,9% jáne 2003 jyldyń 1 shildesinde - 94,9%. Munda banktiń taza paıdasynan quralatyn qorlar banktermen qurylǵan qorlardyń jalpy somasynyń 51,0 jáne 70,0% quraıdy, al olardyń quramynda eń úlken úlesin alatyn arnaıy jáne jınaqtaý qorlary - 45,3 jáne 59,6% . sońǵy eki qordyń quraldary komersıalyq banktermen óz qyzmetkerleriniń materıaldyq jáne áleýmettik qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa, qaıyrymdylyq járdemge jáne banktiń óndiristik damýyna paıdalanylady. Sonymen, osy qorlar quraldarynyń bir bóligi banktiń aǵyndy qajettilikterine qyzmet etedi. Rezervtik qordyń ósimine paıda aıtarlyqtaı az jiberilgendigin jeke qorlar boıynsha ózgerý qarqyndary kórsetýde. Ekonomıkadaǵy daǵdarys kubylystarynyń ósýiniń jáne klıentterdiń tóleý qabiletiniń tómendeýiniń jaǵdaıynda paıdanyń mundaı bólinýi banktiń menshikti kuraldarynyń ósýine jáne onyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge sebep týdyrmady.

Banktiń menshikti kuraldarynyń mańyzdy elementi bolyp ssýdalar boıynsha múmkin shyǵyndarǵa, baǵaly qaǵazdardyń qunsyzdanýyna jáne basqa da bank aktıvterine arnalǵan rezervter tabylady.

Jarǵylyq kapıtal banktiń zańdy tulǵa retindegi áreket etýiniń ekonomıkalyq negizin quraıdy jáne paıda bolýynyń mindetti sharty bolyp tabylady. Onyń shamasy ortalyq bankterdiń zańdylyq aktilerimen bekitiledi jáne, sonymen birge onyń mınımaldy shamasyn 1989 jyly 5 mln EKÚ somasynda bekitken Evropalyq ekonomıkalyq birlestiktiń kelisimimiń zaty bolyp tabylady.

Rezervtik kapıtal (qor) jarǵylyq kapıtaldyń tólnegen somasynyń 15%-nan tómen emes kólemdegi taza paıdadan qurylady jáne bank is-áreketindegi kútpegen shyǵyndardyń ornyn jabý men onyń áreket etýiniń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýge arnalǵan. Bul qor barlyq banktermen «Aksıonerlik qoǵamdar týraly» jáne «Bank jáne bank is-áreketi týraly» Zańdaryna [9] sáıkes qurylady.

Qorlardyń ekinshi toby bank karamaǵynda qalǵan taza paıdany (arnaıy qorlar) bólý nátıjesi retinde kalyptasady, sonymen qatar taza paıdanyń belgili maqsattarǵa paıdalanylýynyń prosesin kórsetedi.

Qorlardyń «qosymsha kapıtal» degen ataýmen biriktirilgen úshinshi toby tómendegilerdi qamtıdy:

• aksıalardy olardyń    birinshi    ustaýshylaryna    satýdan alynǵan kuraldar - «emısıalyq tabys». Bul quraladar banktiń bastapqy kapıtalyn jáne onyń turaqty bóligin arttyrady;
• negizgi qorlardy   qaıta   baǵalaý   kezinde   paıda   bolatyn múlik qunynyń    ósimi.    Bul    qordyń    shamasy    eldegi ınflásıa  deńgeıiniń   kórinisi   bolyp   tabylady,   demek, onyń       is- áreketiniń sapalyq       sıpattamasy       bolyp tabylady.    Óziniń ekonomıkalyq máni    men    paıdalaný sıpaty   boıynsha   atalǵan   qordy   tirkelgen aktıvterdin (negizgi  qorlardyń)  qunsyzdanýyna arnalǵan  rezerv dep qarastyrýǵa bolady;
• aqysyz alynǵan  múliktiń  quny.   Bul  qor  quraldarynyń kólemi banktiń materıaldyq aktıvteriniń ósiminiń kózin kórsetedi, al ony paıdalaný      erejeleri      (múmkin shyǵyndardyń    ornyn    toltyrý) ony rezervtik   qorlar tobyna jatqyzýǵa múmkindik beredi.

Qorlardyń tórtinshi toby jeke banktik operasıalar boıynsha táýekeldi jabý maqsatymen, sol arqyly jınaqtalǵan rezervterdiń esebinen shyǵyndardy sińirý arkyly bank turaqtylyǵyn qamtamasyz etý maqsatymen kurylady. Olarǵa ssýdalar, baǵaly qaǵazdar jáne banktiń basqa da aktıvteri boıynsha rezervter jatady. Bul rezervterdiń shamasy, bir jaǵynan, bank aktıvteriniń sapaly kurylymyn, ekinshi jaǵynan - bank turaqtylyǵynyń qory, ásirese taza paıdadan qurylǵan rezervtik qorlar (mysaly, birinshi top ssýdalary boıynsha bolýy múmkin shyǵyndarǵa rezervter) bóligin kýálandyrady.

Ekinshi, jartylaı úshinshi jáne tórtinshi top qorlarynyń kuraldary olardyń maqsatty arnalýyna sáıkes óte qozǵalymdy bolyp keledi, sebebi olar menshikti tehnıkalyq bazanyń damýymen baılanysty banktiń aǵyndy shyǵyndaryn nemese kúrdeli salymdaryn qamtamasyz etý úshin qoldanylady (mysaly, syıaqy, járdemaqy tóleý, qural-jabdyq alý, bekitilgen normatıvterden tys jasalǵan shyǵyndardy jabý, olardy operasıalyk shyǵyndarǵa jatqyzý, qaıyrymdylyq kómek kórsetý jáne t.b.), ıaǵnı bul qorlardyń kuraldaryn paıdalaný bank múlkiniń azaıýymen baılanysty.

Sondyqtan, mundaı nemese soǵan uqsas qorladyń quraldary bankte qalyp, basqa maqsattarǵa qoldanyla almaıdy, ıaǵnı bank kapıtaly retinde bola almaıdy.

Sonymen, bank isinin teorıasy banktiń menshikti quraldary men menshikti kapıtalynyń uǵymdaryn bóledi. «»Banktiń menshikti quraldary uǵymy - eń jalpy, bank «is-áreketiniń prosesinde paıda bolǵan barlyq pasıvterdi kamtıdy; banktiń jarǵylyq, rezervtik jáne basqa da qorlary, sonymen birge ótken jyldardyń bólinbegen paıdasy men aǵyndy jyldyń paıdasy. Banktiń menshikti kapıtaly - bul eseptik jolmen anyqtalatyn shama. Ol ekonomıkalyq maǵynasy boıynsha bank kapıtalynyń fýnksıalaryn oryndaı alatyn menshikti kuraldardyń baptaryn qamtıdy. Menshikti kuraldardyń negizgi elementteri, ıaǵnı zańmen sáıkes kurylǵan negizin kalaýshy qorlar jáne bank is-áreketin qoldaý maqsattaryna ishki kózderdiń esebinen qurylǵan rezervter kelesi erejelerge sáıkes bolǵan jaǵdaıda bank kapıtalyna jatady:

• turaqtylyq;
• nesıeleýshi quqyktaryna qatysty sýbordınasıa;
• tabystardyń tirkelgen eseptik somalarynyń bolmaýy.
  Banktiń menshikti      kapıtaly      dep      onyń      ekonomıkalyq turaqtylyǵyn kamtamasyz etý, bolýy múmkin shyǵyndardy sińirý úshin arnalǵan jáne onyń áreket etýiniń búkil merziminde banktiń paıdalanýynda bolatyn arnaıy qurylǵan qorlar men rezervterdi túsinedi. Banktiń kapıtaly jarǵylyq, rezervtik kapıtaldy, paıdalaný merzimi joq quryltaıshylyq paıdany, aǵyndy jáne aldyńǵy jyldardyń bólinbegen paıdasyn,ár túrli táýekelderdi jabýǵa arnalǵan rezervterdi qamtıdy jáne bank isáreketinde bir qatar mańyzdy fýnksıalardy atqarady.

Bank kapıtalymen atqarylatyn fýnksıalar otandyq jáne batys ádebıetterinde bir maǵynaly talqylanbaıdy. Úsh negizgi fýnksıa bólinedi: qorǵaýshy, operatıvti jáne retteýshi. Bank aktıvterinin mańyzdy úlesi salymshylarmen nesıelengendikten salymshylardyń múddelerin qorǵaý somasy boıynsha shekteýli bolyp keletin menshikti kapıtaldyń negizgi fýnksıasy bolyp tabylady. Sonymen katar, bank kapıtaly bank '"aksıonerleriniń táýekelin tómendetedi. Qorǵaý fýnksıasy banktiń joıylýynyń jaǵdaıynda salymshylarǵa kompensasıa tóleý múmkindigin, sonymen birge bankke shyǵyndar bolý qaýipine qaramastan áreket etýge múmkindik beretin aktıvterge rezerv jasaý arqyly tóleý qabiletin saqtaýdy bildiredi. Biraq, munda shyǵyndardyń úlken bóligi kapıtal esebinen emes, banktiń aǵyndy tabystarynyń esebinen jabylady dep uıǵarylady. Kásiporyndardyń kópshiligimen salystyrǵanda komersıalyq banktiń tóleý qabiletin saktaý tek menshikti kapıtal bóligimen qamtamasyzdandyrylady. Ádette, bank aksıonerlik kapıtalǵa qol tımegen jaǵdaıda, ıaǵnı aktıvter kuny bankpen shyǵarylǵan mindettemeler somasynan (qamtamasyz                              etilmegenderin eseptemegende) jáne onyń aksıonerlik kapıtalynan tómen bolmaǵan jaǵdaıda  tóleýge kabiletti   dep   sanalady.   Kapıtal   erekshe   korǵaý «jastyǵynyń» rolin atqarady jáne kútpegen iri shyǵyndardyń jaǵdaıynda operasıalardy jalǵastyrýǵa múmkindik beredi. Mundaı shyǵyndardy qarjylandyrý úshin menshiktk kapıtalǵa qosylatyn ár túrli rezervtik qorlar áreket etedi, al ssýdalar boıynsha klıentterdiń jappaı tólemeýiniń jaǵdaıynda shyǵyndardyń ornyn toltyrý úshin aksıonerlik kapıtaldyń bir bóligin paıdalaný qajet bolýy múmkin.

Bank kapıtalynyń operatıvtik fýnksıasy qorǵaý fýnksıasyna qaraǵanda ekinshi kezektegi oryndy alady. Ol jer, ǵımarattar, kural-jabdyqtar alýǵa, sonymen birge kútpegen shyǵyndar jaǵdaıyna qarjy rezervyn qurýǵa menshikti kuraldardyń paıdalanylýyn kamtıdy. Qarjy resýrstarynyń bul kózi bank is-árketiniń bastapqy kezeńderinde, kuryltaıshylar birinshi kezektegi bir qatar shyǵyndardy iske asyryp jatqan kezde óte baǵaly bolyp tabylady. Banktiń damýynyń kelesi kezeńderinde menshikti kapıtaldyń roliniń mańyzdylyǵy tómendemeıdi, bul quraldardyń bir bóligi uzak merzimdi aktıvterge, ár túrli rezervter qurýǵa jumsalady. Operasıalardy keńeıtýge ketken shyǵyndardy jabýdyń negizgi kózi bolyp jınaqtalatyn paıda tabylǵanymen, bankter jıi jaǵdaıda aksıalar shyǵarýdy nemese kurylymdyq sıpaty bar sharalardy ótkizý kezinde - fılıal ashý, birigý kezinde uzaq merzimdi qaryzdardy qoldanady.

Kapıtaldyń retteýshi fýnksıasyn oryndaý tek qana koǵamnyń bankterdiń tabysty áreket etýinde erekshe múddeli bolýymen baılanysty. Bank kapıtalynyń kórsetkishiniń kómegimen memlekettk organdar bank is-áreketin baǵalaý men baqylaýdy iske asyrady. Ádette banktiń menshikti kapıtalyna jatatyn erejeler onyń mınımaldy kólemine qoıylatyn talaptardy, aktıvter boıynsha shekteýlerdi jáne basqa bank aktıvterin satyp alý sharttaryn kamtıdy. Ortalyq bankpen bekitilgen ekonomıkalyq normatıvter negizine banktiń menshikti kapıtalynyń kólemine baılanysty bolady. Fýnksıalardyń qarastyrylyp otyrǵan klassıfıkasıasynyń sheńberinde retteýshi fýnksıaǵa ssýdalyq jáne ınvestısıalyq operasıalardy shektetý maqsatymen kapıtaldyń paıdalanylýyn da jatqyzady (banktiń ssýdalary men kapıtaly bar menshikti kapıtalmen shekteletin shamada) [10, b. 67].

Basqa kózderi, bank kapıtalynyń negizgi maqsaty - táýekeldi tómendetý ekendigin moıyndaı otyryp, kelesi fýnksıalarǵa negizdeledi:

• kapıtal shyǵyndardy    jutyp    tóleý    kabiletin    saqtaı alatyn býfer bolyp tabylady;
• kapıtal qarjy resýrstarynyń naryqtaryna qol  jetkizdiredi jáne    bankterdi     ótimdilik    máselelerinen qorǵaıdy;
• kapıtal táýekldiń ósýin tejep, shektetedi.

Kapıtaldyń barlyq osy fýnksıalary táýkeldiń tómendeýine sebep týdyrady. Mundaı tásildiń úlken praktıkalyk mańyzy bar jáne ol komersıalyq bankti basqarý maqsattaryna beıimdelgen.

Kapıtaldyń ssýdalar boıynsha shyǵyndarǵa qarsy býfer retindegi roli ony aqshalaı quraldardyń qozǵalysynyń prosesinde karastyrǵanda aıqyn kórinedi. Bank klıentteri ssýdalar boıynsha óz mindettemelerin oryndaýdy doǵarsa, prosentter men negizgi tólemder boıynsha aqsha kuraldarynyń kelýi birden toqtaıdy. Quraldardyń ketýi ózgermeıdi. Bank kelgen kuraldar ketken quraldardan joǵary bolǵanǵa deıin tóleýge qabiletti bolyn qalady. Munda da kapıtal býfer bolyp qalady, sebebi ol májbúrli túrde ketip jatqan kualdardy azaıtady.

Bank tóleýge qabiletsiz bolyp, aksıalar boıynsha dıvıdendterdi tóleýdi keıinge qaldyrýy múmkin. Jetkilikti kapıtaly bar bankter joǵaltqan aqshalaı kuraldardyń túsimderiniń ornyn toltyrý úshin jáne aktıvter máselesi sheshilgenge deıin ýaqyt utyp alý úshin jańa mindettemeler nemese aksıalar shyǵarady. Sonymen, bank kapıtaly neǵurlym úlken bolsa, soǵurlym bank tóleýge kabiletti bolǵanǵa deıin tólenbeı qalatyn aktıvter kóp jáne bank táýekeli tómen bolady.

Teń bank kapıtaly qarjy resýrstaryna erkin qol jetkizip, operasıalyq máselelerdi azaıtady. Kapıtal bankterge ádettegi stavkalar boıynsha dástúrli kózderden qaryz alý múmkindigin beredi. Úlken menshikti kapıtal banktiń turaqty abyroıyn, oǵan degen salymshylardyń senimdiligin qamtamasyz etedi.

Kapıtal qaryz kómegimen qarjylandyrý arqyly ala alatyn jańa aktıvterdi shekteýdiń táýekeldiginiń ósiredi jáne azaıtady. Bul fýnksıa memlekettik organdar bekitetin kapıtaldyń aktıvterge qatynasynyń normatıvimen tyǵyz baılanysty. Osylaısha, eger bankter ssýdalar kólemin arttyrý nemese basqa aktıvter alýdy sheshse, olar ósýdi aksıonerlik kapıtaldy qosymsha qarjylandyrý kómegimen koldap otyrýy qajet. Bul shara bank aktıvteriniń spekýlátıvtik ósiminiń aldyn alady, óıtkeni bankter árqashan aktıvterdi tabysty basqarý jónindegi óz múmkindikteriniń sheńberinde qalýy tıis.

Bank kapıtalynyń atalǵan fýnksıalary menshikti kapıtal -banktiń komersıalyq is-áreketiniń negizi ekendigin kórsetedi. Ol onyń derbestiligin qamtamasyz etedi jáne bank kóteretin táýekelderdiń jaǵymsyz saldaryn túzetýdiń kózi bolyp tabylady [11, b. 45].

 

 

1.3 Ekinshi deńgeıli bankterdiń resýrstarynyń quramy men qurylymy

Komersıalyq bankterdiń sharýashylyq qatynastardyń basqa sýbektilerinde sıaqty óz komersıalyk jáne sharýashylyq is-árketi qamtamasyz etý úshin aqshalaı quraldarynyń belgili somasy bolýy tıis. Ekonomıkanyń damýynyń kazirgi jaǵdaıynda resýrstardy qalyptastyrý máselesi birinshi kezektegi orynda tur. Onyń sebebi - ekonomıkanyń naryqtyq modeline ótýmen, bank isine memleket monopolıasyn joıýmen, eki deńgeıli bank júıesiniń qurylýymen bank resýrstarynyń sıpaty mańyzdy ózgeristerge tap bolýda. Bul tómendegilermen túsindiriledi:

• birinshiden, bank resýrstarynyń jalpy memlekettik qory mańyzy azaıdy, al ony koldaný salasy bank júıesiniń birinshi   zvenosy  -  Qazaqstan   Respýblıkasynyń   ulttyq bankinde shoǵyrlanǵan;
• ekinshiden, ár túrli menshik formalaryndaǵy kásiporyndar men uıymdardyń paıda bolýy aqshalaı kuraldardy saqtaýdyń orny men ádisin óz     betinshe anyqtaıtyn    ýaqytsha   bos aqshalaı    quraldardyń    jańa egeleriniń paıda bolýyn bildiredi; ol aqshalaı qatynastar júıesine      jatatyn      nesıelik      resýrstar naryǵynyń qurylýyna sebep týdyrady.

Sonymen birge, aktıvti operasıalarynyń obektisimen anyqtalatyn bankter is-árketiniń kólemderi olardyń qaramaǵyndaǵy, ásirese qatystyrylǵan resýrstar kólemine baılanysty bolady. Mundaı jaǵdaı bankter arasyndaǵy resýrstardy tartý úshin básekelik kúresin kúsheıtedi.

Nesıelik resýrstar naryǵymen qatar bankter memlekettik jáne korporatıvtik baǵaly qaǵazdardy satýshy nemese satyp alýshy bolyp tabylatyn baǵaly qaǵazdar naryǵy áreket ete bastaıdy. Saqtandyrý, qarjy jáne basqa da nesıelik mekemelerdiń bar bolýy nesıelik resýrstar naryǵyndaǵy básekelik kúresti belsendendiredi jáne ýaqytsha bos aqshalaı quraldardy banktermen akýmýlásıalaý máselesin kúsheıtedi.

Komersıalyq bankterdiń resýrstary nemese «banktik resýrstar» bank qaramaǵynda bar bolatyn jáne aktıvtik operasıalardy iske asyrý úshin qoldanylatyn menshikti jáne qatystyrylǵan quraldar jıyntyǵy bolyp tabylady.

Paıda bolý ádisi boıynsha komersıalyq banktiń barlyq resýrstary menshikti jáne qaryzǵa alynǵan (qatystyrylǵan), bolyp bólinedi. Bankter kópshiligi úshin quraldardy tabýdyń negizgi kózi bolyp depozıtterdiń túrleri tabylady - talap etkenge deıingi, jınaqtyq jáne shuǵyl. Qarjylyq turǵydan depozıtter quraldardy qaryzǵa alýdyń barlyq basqa kózderine uqsas. Al zańdylyq kózqarastan depozıtter bankti joıylýynyń jaǵdaıynda olardyń egeleriniń pretenzıalaryn qanaǵattandyrýda quraldardyń basqa kózderimen salystyrǵanda artyq oryn alady. Sonymen birge, ár bir depozıt egesi depozıtterdi saqtandyrý jónindegi Federaldyq korporasıa (ǴVİS) esebinen 100 000$-ǵa deıingi somaǵa deıin kez-kelgen shyǵyndardan saqtandyrylady.

Bankter aǵyndy nemese chek esep shottary dep atalatyn operasıalyk esep shottardyń bir qataryn usynady. Olar jalpy aqsha massasynyń % bóliginen joǵarysyn qurap, ekonomıkada aıyrbas quraly retinde qyzmet etedi.

Talap etkenge deıingi depozıt - bul egesi esep shottaǵy aqshany birinshi talap etýi boıynsha ala alatyn nemese jazylǵan chek arkyly olarǵa degen quqyqty basqa tulǵaǵa bere alatyn aǵyndy esep shot. Olar barlyq salymdardyń 20% quraıdy. Talap etkenge deıingi depozıtter jeke tulǵalardiki, memlekettik mekemeler men kompanıalardiki bolýy múmkin. Biraq olar eshqandaı prosent ákelmeıdi, sondyqtan tutynýshylar prosent alý múmkin bolatyn operasıalyk esep shottarǵa kóshti [12, b. 156].

Jeke kompanıalar men memlekettik bılik organdarynyń talap etkenge deıingi depozıtteri negizinenár túrli qarjylyq operasıalardy ótkizý úshin ashylady. Mysaly, Aqsh memlekettik Kaznacheıliginiń keıbir komersıalyq bankterde aǵyndy esep shottary bar. Bul esep shottary Kazanacheılik salyqtar men ssýdalar boıynsha alynǵan quraldardy depozıtke saldy sheshken jaǵdaıda bolýy múmkin rezervter shamasynyń kenet ózgerýlerin boldyrmaýǵa kómektesý úshin ashylady. Komersıalyq bankterdegi kazanacheılik depozıtteri salyqtar men ssýdalar esep shoty dep atalady. Shaǵyn bankterdiń iri qalalyq bankterde ashyıtyn talap etkenge deıingi esep shottarynda mańyzdy qaldyqtary bar; bul qaldyqtar korespondenttik esep shottardaǵy qaldyqtar dep atalady. Bul kuraldardy ınvestısıalaý nemese ssýda túrinde berý jaǵdaıynda olardyń bir bóligi qosymsha tabys alyp kele alatyndyqtan korespondenttik esep shottardaǵy qaldyqtardy paıdalaný úshin korespondent-bankter koorespondent-bankterge ár túrli kompensasıalar usynady. Mysaly, shaǵyn bankter iri bankterden chekter klırıńi, valútalyq jáne trast operasıalary máseleleri boıynsha keńes ala alady.

1980 jylǵa deıin bankterdiń kópshiligi talap tekenge deıingi depozıtter boıynsha prosenttik tabys tóleı almaǵan. Bul depozıtterınvestısıalardy iske asyrý jáne ssýda berý úshin paıdalanǵandyqtan  bankter   óz  klıentterine  jeńildetilgen  baǵamen ár túrli qyzmetterdi usyný esebinen osy «aqysyz» quraldardyń alýyn arttyrýǵa tyrysqan. Olaǵa chek kitapshalaryn berý, bank seıfterinde qundylyqtardy saqtaý, qarjylyq esep júrgizý nemese jol chektrin berý jónindegi qyzmet kórsetýler jatatyn. Bul qyzmet kórsetýler talap etkenge deıingi esep shot egelerine prosenttik tólemderdiń joqtyǵynyń ornyn toltyratyn.

1972 jyly Kongres eksperıment retinde Masachýsets jáne nú-Gempshır shtattarynyń qarjylyq ınstıtýttaryna NAÝ (Keoiia1 og" AÝHHsiga ýai ) dep atalatyn

Aǵyndy esep shottardyń erekshe túri boıynsha prosenttik tabys tóleýge ruqsat berdi. Máni boıynsha NAÝ esep shottary talap etkenge. deıingi, 5,25% prosenttik stavkanyń maksımaldy mánimen shekteletin prosenttik tabys ákeletin esep shottar bolyp tabylady. 1980 jyly depozıttik mekemelerdi retteý jáne aqshalaı-nesıelik retteý týraly Zańǵa sáıkes NAÝ esep shottaryn ashý quqyn barlyq shtattardyń depozıttik ınstıtýttary aldy. Bul túrdegi esep shottardy tek jeke tulǵalar, memlekettik mekemeler jáne komersıalyq emes uıymdar ashýy múmkin. 5,25%-dyk prosenttik stavkanyń shekti máni 1986 jyldyń 1 qańtarynan bastap joıyldy. NAÝ túrindegi esep shottar barlyq salymdar boıynsha shamamen 5% beredi.

Jınaqtaý esep shottary jeke tulǵalarmen jáne komersıalyq emes uıymdarmen quraldardy jınaqtaýdyń dástúrli formasy bolyp tabylady. Shaǵyn bankter úshin olar iri banktermen salystyrǵanda quraldardy alýdyń mańyzdy kózderi bolyp tabylady. 1980 jyly bastalǵan qarjy júıesin retteýsizdený prosesiniń bastalýymen bankter úshin bul esep shottardyń mańyzdylyǵy tómendeı bastady, sebebi halyq neǵurlym tabysty jáne yńǵaıly chek esep shottaryn belsendi paıdalana bastady. Dástúrli túrde jınaqtyq esep shottar olaǵa kyzmet kórsetýge az ǵana shyǵyn talap etedi, óıtkeni bank klıentterimen olardy paıdalaný salystyrmaly túrde tómen bolyp tabylady. Jınaqtyq esep shottardyń negizgi túrleri - jınaq kitapshasyn paıdalaný arqyly jáne aqsha naryǵynyń depozıttik esebi.

Bankterdiń búgingi klıentteri kvartal saıyn óz esep shotynan kóshirme alyp otyrady jáne kompúterdiń kómegimen óz jınaqtarymen úıinen .shyqpaı operasıa jasaı alady. Jınaqtyq esep shottar barlyq depozıtterdiń 15% quraıdy jáne jıi jaǵdaıda jeke salymshylarmen jáne komersıalyq emes uıymdarmen ashylatyn. Biraq, 1975 jyldan bastap olardy paıdalaný jeke bıznes kásiporyndary úshin de ruqsat etildi. Árekettegi zańdarǵa sáıkes jınaqtyq salymnan aqsha alý úshin bankti 30 kúnnen kesh emes merzimde aldyn-ala eskertý kajet. Bul ereje bankterge halyqtyń jappaı aqsha quraldaryn salymnan alýymen kúresý úshin 30-shy jyldarda, jıi  bankrottyq dáýirinde eńgizilgen.    Biraq  bizdiń ýaqytta bankter kuraldardy alý jóninde aldyn-ala eskertýdi sırek talap etedi, sondyqtan salymshylardyń kópshiligi olardy birinshi talap etýi boıynsha ala alamyn dep sanaıdy. Sonymen qatar 1986 jyldyń 1 sáýirinen bastap jınaqtyq esep shottar boıynsha esepteletin prosenttik tabys boıynsha shekteýler joıylǵandyǵyn atap ketken jón [13, b. 64].

Ásirese sońǵy 15 jyldyń ishinde áıgili bolǵan jınaqtyq sertıfıkattar negizinen usaq klıenttermen qoldanylady. Olar shaǵyn, qatardaǵy tutynýshylarǵa beıimdelgen bankter úshin quraldardyń mańyzdy kózi bolyp tabylady. Jınaqtyq sertıfıkattar nomınaldyq kuny, prosenttik stavkasy jáne óteý merzimi kórsetý arqyly shyǵarylǵan bank mindettemelerin bildiredi. Jınaqtyq sertıfıkattar boıynsha prosenttik stavka ádette jınaqtyq esep shottardykinen joǵary bolady.

Ótimdiliktiń qajetti deńgeıin qoldaý pikirine súıene otyryp bankter zańmen qoıylǵan talaptardan asatyn rezervter qurýy múmkin. Rezervteri artyq bank rezervterdiń jetispeýshiligine tap bolǵan nemese olardyń kólemin arttyrǵysy keletin basqa bankke olardyń bir bóligin bere alady. Rezervtik bankte depozıtten rezervterdi satyp alý (qaryzǵa alý) nemese satý (qaryzǵa usyný) QR quraldarymen jasalatyn operasıalar dep atalady.

Qaıta satyp alý týraly kelisimder bank alý úshin tabystylyktyń kelisilgen deńgeıin qamtamasyz etetin baǵamen belgili kúnge nemese talap etý boıynsha qaıta satyp alý jónindegi kelisim jasaýmen qatar óz nesıeleýshisine baǵaly qaǵazdardy (ádette memlekettik) satatyn ssýdanyń túrin bildiredi. Mysaly, artyk qúraldary bar kompanıa kelesi kúni qaıta satyp alý shartymen jyldyq 7% deńgeıinde bankten úsh aılyq kaznacheılik vekselderdi satyp alýǵa kelisýi múmkin. Mundaı kelisimderdiń kompanıalar úshin tartymdylyǵy - talap etkenge deıingi depozıtterge qaraǵanda olar prosenttik tabystyń tólenýin qamtamasyz etedi. Qaıta satyp alý kelisimderiniń kópshiligi 1 mln. doll. Joǵary somaǵa jasalynady, al olardy óteý merzimi úzdiksiz uzartylý múmkindigine qaramastan, ádette, bir kúndi kuraıdy. Keıbir qaıta satyp alý kelisimderi 30 kúnge deıingi merzimge jasalynýy múmkin.

AQSH-tyń sheteldik bankterindegi nemese bankterdiń sheteldik fılıaldaryndaǵy qyska merzimdi dollarlyq depozıtter evrodollar dep atalady. Amerıkandyq bankter evrodollar naryǵynda jeke tulǵalardan nemese basqa bankterden quraldardy qysqa merzimge karyzǵa alýy múmkin. Evrodollar naryǵynda amerıkandyq bankter ǵana belsendi áreket etedi [14, b.48].

Banktik aksept taýar kunyn tóleý úshin banke jazylǵan aýdarmaly veksel bolyp tabylady. Aýdarmaly veksel onyń egesine bolashaqtaǵy naqty kúni belgili aqsha somasyn tóleý mindettemesin    bildiredi.     Mundaı    aýdarmaly    vekseldiń    erekshe qasıeti - bank aqshanyń belgili merzimge tólenýine kepildeme berip, ony aldyn ala akseptileýi. Nátıjesinde bank aldynda jazǵan fırmaǵa mindettelgen berilgen veksel boıynsha tóleý mindettemelerin ózine alady. Bank banktik akseptti ózinde ustaı alady nemese qolda bar quraldardyń qoryn tolyqtyrý úshin ekinshi naryqta sata alady. Ádette, banktik akseptterdiń kópshiligi halykaralyq saýda kelisimderiniń prosesinde paıda bolady. Eksporterlar men ımporterlar az tanymal kompanıalardyń banktik esep shottaryna jazylǵandaryna qaraǵanda áıgili banktermen tólenýine kepildeme beriletin aýdarmaly vekselderdiń paıdalanylýyn senimdi dep sanaıdy. Banktik akseptter kóbinese iri bankter úshin quraldardyń kózi bolyp tabylady.

Komersıalyq bankter quraldardy aımaqtyq rezervtik bankte qysqa merzimge qaryzǵa alýy múmkin. Mundaı operasıanyń maqsaty bolyp bank rezervteriniń ýaqytsha tapshylyǵynyń ornyn jabý bolyp tabylady. Mundaı ssýdanyń merzimi ádette 15 kúndi quraıdy, biraq ol federaldyq rezervtik banktiń kelisimimen uzartylýy da múmkin. Dıskonttyq tereze arqyly ssýda alý úshin komersıalyq bank sáıkes ótinishpen federaldyq komersıalyq banke baryp, onyń kelisimin alýy qajet. Ádette, tereze arqyly komersıalyq bank ala alatyn soma salystyrmaly túrde úlken emes jáne barlyq bankterge arnalǵan quraldardyń 1%-nan tómenin quraıdy.

Qajetti kuraldardy alý úshin oblıgasıa shyǵarýdy kóptegen ónerkásiptik kompanıalar qoldanady. Biraq birneshe jyldan beri keıbir komersıalyq bankter quraldardy tolyqtyrý kózi retinde qysqa merzimdi notaldar men uzaq merzimdi oblıgasıalardy paıdalana bastady. Notalar men oblıgasıalar komersıalyq bankter mindettemeleriniń shaǵyn ǵana bóligin quraıdy.

Banktiń menshikti kapıtaly onyń aksıonerleri men egeleriniń quraldaryn bildiredi. Alynǵan ssýdalar nemese shyǵarylǵan baǵaly qaǵazdar boıynsha bank mindettemelerin oryndamaǵan jaǵdaıda olar osy quraldardy joǵaltý qaýipi paıda boldy. Menshikti kapıtal men depozıtter kóleminiń arasyndaǵy ara qatynas neǵurlym joǵary bolsa, soǵurlym bank salymshylary múddeleriniń qorǵalýy joǵary. Bankterdiń bıznestiń basqa túrlerimen aınalysatyn koıpanıalarmen salystyrǵanda kapıtal esep shottarynyń deńgeıi tómen. Qazirgi kezde bank kapı.taldarynyń esep shottarynda olardyń kuraldarynyń jalpy sanynyń shamamen 8% ornalastyrylǵan. Shaǵyn bankter úshin menshikti kapıtal irilerge karaǵanda quraldardyń aıtarlyqtaı mańyzdy kózi bolyp tabylady.

Komersıalyq bankter kapıtalynyń úsh negizgi tıpy bar: aksıonerlik kapıtal, bólinbegen paıda jáne arnaıy rezervtik esep shottar. Aksıonerlik kapıtal banktiń qurylýy men damýyna baǵyttalǵan ınvestısıalardy bildiredi; bólinbegen paıda aksıonerlerge     dıvıdend     túrinde     tólenbegen  paıdanyń    bóligin qamtıdy; arnaıy rezervtik esep shottar ssýdalar men ınvestısıalar boıynsha bolýy múmkin shyǵyndardyń ornyn jabý úshin qurylady.

Komersıalyq bank resýrstarynyń negizgi kózi bolyp barlyq bank resýrstarynyń 70-80%-na jýyǵyn kuraıtyn qatystyrylǵan quraldar tabylady. Bankterdiń menshikti quraldarynyń úlesi 22-den 30%-ǵa deıin quraıdy. Bul jalpy álemdik bank parktıkasynda qalyptasqan qurylymǵa sáıkes keledi, Banktiń menshikti kuraldarynyń quramyndaǵy negizgi bóligi ár túrli qorlarǵa keledi. Menshikti quraldardyń ekinshi bóligi   - aǵyndy jyldyń paıdasy [15, b. 34].

Qazaqstannyń komersıalyq bankteriniń qatystyrylǵan resýrstarynyń qurylymyna talap etkenge deıingi depozıtterdi quraıtyn eseptik jáne basqa da esep shottarda saqtalynatyn kuraldardyń joǵary úles salmaǵy tán bolady. Resýrstardyń bul kategorıasynyń úles salmaǵy 64,3% quraıdy. Shuǵyl depozıtterdi úlesi 23,5%      quraıdy,      olardyń      ishinde      komersıalyq qurylymdardyń depozıtteri men halyqtyń salymdary - 5%, bankterdiki - 18%-dan joǵary.

Jeke komersıalyq bankter boıynsha bank resýrstarynyń kurylymy ár túrli bolyp keledi, sebebi olardyń jeke erekshelikteri bar.

Banktiń menshikti kapıtaly anyq kórinetin quqyqtyq negizi jáne fýnksıonaldyq anyqtylyǵy bar bola turyp, ol banktiń damýynyń qarjylyq bazasyn quraıdy. Banktiń menshikti kapıtalynyń kásipkerlik is-árekettiń basqa salalarymen salystyrǵanda jalpy kapıtaldaǵy úlesi úlken emes. Bul aqsha naryǵyndaǵy bos resýrstardyń jumyldyrylýyn iske asyratyn jáne qaryzǵa beretin mekeme retindegi bank is-áreketiniń ereksheligimen túsindiriledi. Sondyqtan bank is-áreketiniń menshikti kapıtalynyń arnalýy kásipkerliktiń basqa salalaryna qaraǵanda erekshe bolyp tabylady. Kásipkerliktiń basqa salalarynda bul tóleý qabiletin qamtamasyz etý jáne kásiporyndar men uıymdardyń "operatıvtik fýnksıalaryn oryndaý bolsa, bankte menshikti kapıtal eń aldymen salymshylardyń múddelerin qorǵaý (kapıtaldyń qorǵaý fýnksıasy), sodan keıin operatıvtik is-árekettiń qarjylyq qamtamasyzdandyrylýy.

 

 

2   QAZAQSTAN RESPÝBLIKASYNDA EKİNSHİ DEŃGEIDEGİ BANKTERDİŃ MENSHİKTİ KAPITALYN TALDAÝ

2.1     Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtalynyń serpini men qurylymyn taldaý

1993 jyldyń sáýir aıynda respýblıkanyń Joǵary Keńesiniń sesıasynda jańa zańdardy - ortalyk bank týraly jáne ekinshi deńgeıdegi bankter týraly - bank júıesiniń damýyn memlekettik retteýdiń negizderin qalady. Eń aldymen, eldiń Ulttyq bankisiniń táýelsiz memleket bankisi retindegi statýsy ózgertilip, onyń retteýshi jáne baqylaýshy fýnksıalary anyqtaldy; ekinshiden, -Ulttyq Bankige onyń baqylaý fýnksıalaryn oryndaý kezinde ekonomıkalyq jáne ákimshiliktik yqpal etýdiń qatań sharalaryn koldaný quqyqtary berilgen; úshinshiden, - Ulttyq Bank pen komersıalyq bankterdiń fýnksıalary, kuqyktary jáne mindetteri anyq bólingen.

Jańa zańǵa sáıkes, Ulttyq Banktiń baqylaý fýnksıalarynyń sheńberi keńeıtildi, banktik baqylaý departamenti qurylyp, áreket ete bastady, komersıalyq bankterge bekitiletin ekonomıkalyq normatıvter sheńberi keńeıtildi, olardyń jarǵylyq qorlarynyń mınımaldy kólemderine baılanysty talaptar kúsheıtildi. Banktik baqylaý saıasatyn kúsheıtýdiń nátıjesinde bankter sanyna qatysty tendensıalar ózgerdi. 1993 jylǵa deıin eldegi bankter sany kóbeıgen bolsa, 1994 jyldan bastap keri tendensıa basym bola bastady.

1993 jyldyń ózinde bankterdiń jarǵylyq qorlarynyń mınımaldy kólemderine qoıylatyn talaptar úlkeıtý jaǵyna eki ret qarastyryldy. Onyń sebepter - ınflásıalyk prosesterdiń ósýi, sonymen qatar Ulttyq Banktiń elde salymshylardyń senimine ıe bolatyn jáne óndiristiń durys nesıelendirilýin qamtamasyz ete alatyn jetkilikti kapıtaldanǵan komersıalyk bankterge ege bolýǵa umtylýy.

Bankterdiń qurylýy men á-is-áreketine tym qatań talaptar jáne Ulttyq Banktiń banktik is-áreketti retteý jónindegi keńirek ókilettilikteri 1995 jyldyń 31 tamyzynda jaryq kórgen Zań kúshine ıe Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bankter men banktik is-áreket týraly» Úkiminde bekitilgen [16], onyń negizine halyqaralyq standarttar alynǵan.

Jańa Zańnyń negizinde 1995 jyly Ulttyq Bank banktik baqylaýdyń ókiletti organy retinde bank júıesiniń qaıta qurýyn iske asyra bastady. Qazaqstannyń bank júıesin 1995 jylǵa reformalaýdyń birinshi Baǵdarlamasy 1995 jyldyń 15 aqpanyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń qaýlysymen      bekitildi.

Reformanyn basty mindeti bankter óziniń nesıelik is-áreketinde tolyǵymen ishki jáne syrtqy naryqtaǵy óz betinshe qatystyrǵan     quraldarǵa súıenetindeı etip         olarǵa ortalyqtandyrylǵan aqshalaı quraldardyń usynylýyn maksımaldy qysqartýdy kamtyǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetimen bankterdiń jarǵylyq kapıtalyndaǵy ókimettiń úlesin satý jónindegi sharalar da qabyldanǵan. Bul sharalardyń saldary bir maǵynaly bolmady. Bir jaǵynan, olar depozıtterdi belsendi tartýmen aınalyspaıtyn bankterdi suryptaýǵa sebep boldy, ekinshi jaǵynan, ekinshi deńgeıdegi bankterdiń Ulttyq Bank quraldarynyń esebinen refınanstaýdy múldem toqtatýǵa alyp keldi. Fransıa, Germanıa sıa0ty damyǵan elderde refınanstaý mehanızmy nesıelik-aqshalaı retteýdiń negizgi mehanızmy retinde paıdalanǵanyna qaramastan, bul bekitiletin refınanstaýdyń resmı stavkasyn taza turaqsyz etti. Memlekettik bankterdiń sany 1997 j. 5-ten 1998 j. 1-ge deıin shuǵyl qysqardy, sonymen memleket memleketiń qarjylyq saladaǵy roli negizinen qarjylyq baqylaýmen jáne ınflásıalyq targetteýmen shekteletin qarjy naryǵynyń aǵylshyn-amerıkandyk modelin artyq kóretinin kórsetti.

Aktıvter sapasyn jaqsartý úshin bank aktıvterin toptastyrýǵa degen talaptar jáne olar boıynsha ekinshi deńgeıli bankter boıynsha provızıany esepteý kezindeg shartty mindettemeler jetildirildi. Mysaly, ofshorly aımaqtarda ornalasqan bank aktıvteri senimsiz retinde jikteletin boldy. Birinshi deńgeıdegi kapıtaldyń banktiń jalpy aktıvterine jáne menshikti kapıtaldyń táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvterge qatynasyn bildiretin menshikti quraldardyń jetkiliktiliginiń koefısıentteri 0,04-ten 0,06-ǵa deıin jáne 0,08-den 0,12-ge deıin kóterildi. Bul bank sektorynyń kapıtaldanýynyń ósýine sebep boldy.

Bank sektoryn odan ári nyǵaıtý jáne arttyrý maqsatynda 1996 jyldyń sońynda kapıtal jetkiliktiliginiń, aktıavter sapasynyń, menedjment deńgeıiniń, býhgalterlik eseıtiń, aqparat júrgizý jáne berý salasyndaǵy halyqaralyq standarttarǵa ekinshi deńgeıdegi bankterdiń ótýiniń Baǵdarlamasy qabyldandy. Baǵdarlamanyń maqsaty - halyqaralyq standarttar deńgeıinde óz is-áreketin júrgizetin joǵary kapıtaldanǵan banktermen turaqty bank júıesin qurý boldy. Baǵdarlamanyń bankterdiń kapıtaldanýyna qoıylǵan qatań talaptary banktik kapıtaldyń konsolıdasıasyna alyp keldi. Al Baǵdarlama talaptaryna jaýap bermeıtin nemese oryndaı almaıtyn bankter óz qarjylyq is-áreketin toqtatýǵa nemese nesıelik seriktestikterge aınalýǵa májbúr boldy.

Atalǵan sharalar 2000 jyly fızıkalyq tulǵalardyń salymdaryn (depozıtterin) mindetti ujymdyq kepildeme etý (saqtandyrý) júıesiniń eńgizilýimen tolyqtyryldy. Ultty Bankpen qabyldanǵan  Erejelerinde  qarastyrylǵan   fızıkalyq  tulǵalardyń salymdaryn (depozıtterin) mindetti ujymdyq kepildeme etý (saqtandyrý) mehanızmy Halyqaralyq Valúta Qorymen jáne Qarjylyk Turaqtylyq Forýmy maquldaǵan depozıtterdi saqtandyrýdyń eń jaqsy álemdik praktıkasyna sáıkes keledi. Qazirgi kezde 34 jeke ekinshi deńgeıdegi bankterdiń 21 (ıaǵnı barlyq bankterdiń 61%) atalǵan júıeniń músheleri bolyp tabylady, al kepildeme etilgen salymdar fızıkalyq tulǵalardyń barlyq banktik depozıtteriniń 50% quraıdy. Sonymen qatar salymshylardyń senimin arttyrý jáne eldiń bank júıesine kóleńkeli kapıtaldyń tartylýyn belsendendirý úshin 2000 jyldyń naýryzynda jeke tulǵalardyń depozıttik esepterine baılanysty bank qupıasy týraly Zań qabyldandy. Eki shara da bank júıesine degen halyqtyń kózqarasyna on áserin tıgizdi. Ekonomıkalyq belsendiliktiń jyldam ósýimen úıǵarylǵan halyq tabystarynyń ósýiniń jaǵdaıynda bul sońǵy jyldary bankterdiń depozıttik bazasynyń keńeıýine alyp keldi. 1993 jyldyń sońynda jarǵylyq kapıtaldyń mınımaldy kólemi memlekettik bankter úshin - 10 mln. teńge, jeke jáne shetel bankteri úshin - 1 mln.$, valútalyq operasıa júrgizýge lısenzıalary bar bankter úshin - 50 mln. teńge, jeke bankter úshin -500 myń teńgeni quraǵan. 1997 jyldyń sońynda jarǵylyq kapıtaldyń mınımaldy kólemi jańadan ashylǵan bankter úshin - 300 mln. teńge, árekettegi bankter úshin - 100 mln. teńge bolyp bekitildi. Al 2002 jyly jańa bankterdiń jarǵylyq kapıtalynyń mınımaldy kólemi - 2 mlrd. teńge, menshikti kapıtal kólemi - 1 mlrd. teńge, onyń ishinde aımaqtyq bankter úshin - 0,5 mlrd. teńge deńgeıinde bekitildi. Ulttyq Banktiń qarjylyq turaqsyz jáne tóleýge qabiletsiz bankterge baılanysty osyndaı jumysynyń nátıjeleri mynadaı boldy: bir jaǵynan, bank júıesiniń nyǵaıýy, bankterdiń kapıtaldanýy men qarjylyq turaqtylyǵynyń ósýi, al eknshi jaǵynan - olardyń sanynyń mańyzdy azaıýy. 1993 jyly áreket etip turǵan 2004 bankten 2006 jyldyń qazanynda tek 34 ǵana qaldy, ıaǵnı bankter sany 5,4 ese azaıdy. Ulttyq Banitiń «baqylaý júgi» ásirese otandyq bankter úshin aýyr boldy. 1993 jyly olardyn sany 197 nemese bankterdiń jalpy sanynyń 97% bolsa, qazirgi kezde olardyń 22, nemese bankterdiń jalpy sanyna 58% qaldy. Al sheteldik qatysýy bar jáne memleket aralyq bankter úlesi osy ýaqytta 3%-dan 42%-ǵa deıin ósti [17, b. 34].

Bul tusta atalǵan bankterdiń azaıýynyń tendensıasy ekonomıkalyq quldyraýynyń da, ósýiniń de kezeńinde baıqalǵan, ıaǵnı el ekonomıkasyndaǵy jaǵdaımen mańyzdy baılanyssyz. Mysaly, 1999 jyldan 2000 jylǵa deıin eldegi óndiris mańyzdy ósken, jáne, barlyq erejeler boıynsha bankterdiń jyldam ósýi men nyǵaıýynyń prosesi júrýi qajet bolatyn. Biraq, Qazaqstannyń praktıkasy biraz basqasha tendensıany kórsetti. Bir bankterdiń mańyzdy turaqtanýymen qatar basqalarynyń qarjylyq jaǵdaıynyń nasharlaýy men bankrottyǵy ótken. Jalpy aıtqanda, 1998 jyldyń sońynan qazirgi kezge deıin ekinshi deńgeıdegi bankterdiń sany 33 birlikke qysqardy (71-den 38-ge deıin), al 2006 jyldyń 9 aıynda -10 birlikke (44-ten 34-ge deıin).

Osyǵan baılanysty bizdegi bank baqylaýynda barlyǵy durys pa degen suraq týyndaıdy. Óıtkeni, eger, óte sátti ekonomıkalyq jaǵdaıda da bankter men olardyn fılıaldarynyń sany mańyzdy azaıyp jatsa, onda ishki jáne syrtqy jaǵdaı nasharlaǵan bolsa ne bolady? Mundaı tendensıanyń jalǵasýy bizdiń eldin 5-6 jyldan keıin negizinen sheteldik banktermen qalý múmkindigine alyp kelýi múmkin. Olardyń sany sońǵy 2 jylda aıtarlyqtaı tómen jyldamdyqpen azaıýda. Al bankter sanynyń odan ári qysqarýy bankter arasyndaǵy básekeniń álsizdeýine jáne olardyń olıgopolıstik minez-qulyqqa aýysýyna alyp keledi, al bul tutynýshylarǵa, ásirese aımaqtyq deńgeıdegi, qyzmet kórsetýdiń sapasyn tómendetedi. Mundaı nárseni bankter, nemese olardyń fılıaldary men eseptik-kassalyq ortalyqtary joıylǵan aımaqtardyń kásiporyndary men halqy sezip te ótti. Mysaly, 1998 jyldyn sońynan 2002 jyldyn kazanyna deıin aımaqtarda ornalasqan komersıalyq bankter men eseltik-kassalyq ortalyktardyń sany sáıkesinshe 90 jáne 267 birlikke azaıdy. Bul aımaqtarda qandaı halyqqa banktik qyzmet kórsetý týraly aıtýǵa bolady? Ol, árıne, lokaldyq túrde jaqsara alady, mysaly bankter men olardyń fılıaldarynyń sany úlken jáne olardyń arasyndaǵy klıentter úshin báseke joǵary bolatyn Almaty qalasyndaǵydaı. Klıentter úshin bolatyn azyraq báseke oblys jáne iri aýdan ortalyqtarynda baıqalady. Mysaly, búginde 5 aımaqta bir aımaqtyq bankten ǵana saqtalǵan: Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan, Qostanaı, Mańǵystaý oblystarynda. Qazakstannyń bes aımaǵynda bir de bir derbes aımaqtyq bank qalmaǵan: Aqmola, Almaty, Shyǵys Qazaqstan, Batys Qazaqstan jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda. Munda kóbinese almatylyq bankterdin fılıaldary áreket etýde. Elimizdiń basqa aýdan ortalyqtarynda bank aralyq báseke jáne klıentterge kyzmet kórsetý budan da nashar, joq bolýy da múmkin.

Árıne, belgili kezeńde (1993-1998 jj.) bankterdi iriletý saıasaty óz oń nátıjelerin bergen. Onyń nátıjesi - qarjylyq álsiz bankterden tazartý, olardyń keıbireýleriniń kosylýynyń, jekeleriniń nesıelik seriktestikterge qaıta qurylýynyń esebinen bank júıesiniń turaqtylyǵynyń ósýi. Bul eldin bank júıesine Reseımen salystyrǵanda daǵdarysty sátti bastan kóshirýge múmkindik berdi. Bankter sany mańyzdy azaıǵanymen, Reseıdegideı kólemde emes.

Biraq, qazirgi kezde - eldegi ekonomıkalyq damý jaǵdaıynda, bankterdiń bankrottyǵymen qalyptasqan jaǵdaıdy durys dep ataýǵa bolmaıdy.   Árıne,  atalǵan   saıasat   apologetteri   mundaı   «bankter qataryn sıretýdi» ekonomıkalyq jaǵdaıdyń múmkin nasharlaýynyń jaǵdaıyna ádettegi saýyqtyrý profılaktıkasy dep ataıdy. Biraq, ótken 15 jyldyń ishinde bizdiń bankter sol kúıi jumys isteýdi úırenbegeni me? Joq, mundaǵy is bankterdiń ózinde emes, olarǵa degen qısynsyz saıasatta. Beınelep aıtqanda, olardy aǵyndy qarjylyq jaǵdaıymen naqty múmkindikterine qaramastan, jarǵylyq kapıtaldyń mınımaldy kólemine qoıylatyn talaptardy kúsheıtý arqyly «kúshtep» «jaryq banktik bolashaqqa» súırep kirgizýge tyrysýda. Ári áńgime aıtarlyqtaı qatal: mınımaldy talaptardy nemese osy sebep boıynsha prýdensıaldyq normatıvterdi oryndamasań - bank bolmaısyń. Mundaǵy istiń máni - mınımaldy jarǵylyq kapıtalǵa degen jańa talaptarǵa shyǵý úshin bankter alynatyn paıdanyń mańyzdy úlesin rekapıtaldaýǵa májbúr bolady. Bul depozıtter, aksıalar jáne oblıgasıalar boıynsha tabystylyq deńgeıin arttyrýǵa múmkindik bermeıtin jáne ınvestorlardy shoshytatyn banktiń qarjylyq kórsetkishteriniń nasharlaýyna alyp keledi. Tabystylyqtyń tómendeýin toqtatý úshin keıbir bankter keıde táýekeldi joǵary tabysty operasıalarǵa barýǵa májbúr bolady. Olarǵa óndiristi uzaq merzimdi nesıeleýdiń de keıbir túrleri jatady. Al, praktıkadan kóringendeı, bul jıi jaǵdaıda bankterdiń ózderiniń bankrottyǵymen aınalady [18, b. 143]. 

Degenmen, damyǵan elderdegi bank júıesiniń damýynyń prosesi kórsetkendeı, ádettegi ýnıversaldyq komersıalyq bankter ekonomıkanyń belgili bir segmentine qyzmet kórsetýge, atap aıtqanda onyń kysqa jáne orta merzimdi nesıelerdegi qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa beıimdelgen, jáne olardan o tabıǵatyna tán emes fýnksıalardy oryndaýdy - uzaq merzimdi ınvestısıalardy iske asyrýdy talap etý qısynsyz bolyp tabylady. Mundaı saıasat tek bankterdiń joıylýyna alyp keledi, biraq eldegi uzaq merzimdi nesıeleýmen qalyptasqan jaǵdaıdy mańyzdy jaqsartýǵa múmkindik bermeıdi. Bul ádettegi komersıalyq bankterdiń resýrstyq bazasy retinde kóbinese qysqa jáne uzaq merzimdi sıpaty bar halyq pen kásiporyndardyń depozıtteri bolatyndyǵymen baılanysty. Sondyqtan, ádettegi bankterden óndiristiń uzaq merzimdi nesıelendirýin talap etý olardy bankrottyqqa sanaly túrde ıtermeleýge teń bolady, óıtkeni bul jaǵdaıda «qysqa» resýrstyq bazamen «uzyn» nesıelik portfel arasyndaǵy dısbalans ósedi, al búl ótimdilikpen baılanysty máselelerge alyp keledi. Biraqta, Ulttyq Banktiń ósýshi mınımaldy talaptaryn oryndaý úshin barlyq depozıttik bankter jetkilikti kúshti emes, árıne, olardyń bir bóligi kedeılenedi. Ulttyq Banktiń bastamalary Qazaqstan Bankteriniń Asosıasıasymen barlyq bankterge jetkizigenimen, bankter usynysynyń esepke alynýy Ulttyq Banktiń erekshe prerogatıvasy bolyp qalýda.

Ekonomıkany uzaq merzimdi nesıeleý úshin damyǵan elderde arnaıy qarjylyq ınstıtýttar qurylǵan. Ádette bul resýrstyq bazasy retinde memlekettik quraldar nemese uzaq merzimdi bank oblıgasıalary bolatyn memlekettik damý bankteri nemese ınvestısıalyq   bankter.Bizdiń  elde 2001   jyldyń   ortasynan bastap joǵaryda atalǵan fýnksıany oryndaýǵa arnalǵan memlekettik damý bankisi qurylǵan. Mundaǵy qıyndyq - atalǵan banktiń aımaqtyq fılıaldar júıesi joq, sondyqtan onyń qyzmetterin paıdalanýǵa kóptegen iri jáne orta kásiporyndardyń jaǵdaıy kelmeıdi. Sondyqtan, bank bar sıaqty bolǵanymen shyn máninde joq bolady, sebebi onyń qyzmetterin naqty paıdalana almaıdy.

Damyǵan elderde ortalyq jáne aımaqtyq bankterge katysty ár túrli normatıvter áreket etedi. Bul tolyǵymen aqtalady, eger qyzmet kórsetý kontıngenti men resýrstyq bazalary óte qatty erekshelenetinin eskeretin bolsaq. Ortalyq bankterde ádette iri kásiporyndarǵa qyzmet kórsetiledi, al aımaqtyq bankterde -negizinen shaǵyn jáne orta kásiporyndar. Ortalyq bankter ishki resýrstarǵa da, sheteldik kózderge de súıenedi, olar erekshk qıynshylyqsyz kapıtaldyń halyqaralyq naryqtaryna shyǵa alady. Jergilikti bankterdiń resýrstyq bazasynda negizinen ishki kózderi qoldanylady, al halyqaralyq reıtıńtiń joqtyǵy olarǵa kapıtaldyń halyqaralyq naryqtarynda mınımaldy shyǵyndarymen karyz alýǵa múmkindik bermeıdi. Bizde sońǵy ýaqytqa deıin mundaı aıyrmashylyqtarǵa kóńil az aýdarylǵan. Barlyq bankterge olardyń jaǵdaıy men múmkindikterine baılanyssyz biryńǵaı tenestirýshilik tásil basym bolǵan. Bul bizdiń naryqtyq qoǵamdaǵy, dálirek aıtqanda adamdar sana-sezimindegi sosıalızmniń tikeleı qaldyǵy. Mysaly, eger kapıtalǵa qoıylatyn mınımaldy talaptar eńgizilgen bolsa, olar barlyq bankter úshin birdeı bolyp tabylady (basynda aıyrmashylyq tek menshik formalary júrgizilgen, keıinnen árekettegi jáne jańa bankter prınsıpy "boıynsha). Prýdensıaldyq normatıvter qoldansa da - barlyq bankter úshin birdeı. Zattar logıkasy boıynsha mınımaldy kapıtalǵa baılanysty biryńǵaı talaptardy iri Turan Álem Banki men shaǵyn provınsıaldyq bankke qoıý - bul tolyq sandyraq, óıtkeni olardyń múmkindikteri men áreketiniń salalary múldem ár túrli.

Osydan ne shyqqanyn ábden kútýge bolatyn (keste 2).

 

Keste  3 – QR ekinshi deńgeıli bankterdiń menshikti kapıtalynyń serpini men qurylymy, myń tenge

 

	2004	2005	2006	2007	2008
Menshikti kapıtal	47,3	69,0	97,6	121,1	136,5
Mln. Dollarmen	564,4	499,3	675,4	806,3	891,6
JUÓ ge shaqqanda	2,7	3,4	3,8	3,7	4,1
1- deńgeıli kapıtal	46,7	56,5	77,3	91,1	102,2
Mln. Dollarmen	557,3	408,8	534,9	606,5	667,5
Jarǵylyq kapıtal	41,5	53,5	68,5	76,8	78,3
Qosymsha kapıtal	4,1	4,3	5,4	8,7	9,9
Bólinbegen paıda	0,6	-0,6	6,6	8,7	8,4
2- deńgeıli kapıtal	4,2	17,0	25,8	36,0	40,3
Mln. Dollarmen	50,1	123,0	178,5	239,7	263,2
Aǵymdy paıda	3,8	9,5	6,7	7,4	10,3
Sýbordınarlandyrylan paıda	0,3	2,1	10,1	15,3	24,7

 

Tek 2003 jyldan bastap jarǵylyq kapıtalǵa koıylatyn mınımaldy talaptardyń aımaqtyq prınsıp boıynsha bólinýi júrgizile bastady, biraq áli kúnge deıin olardyń banktiń klıenttik bazasynyń spesıfıkasyna baılanysty bólinýi, ıaǵnı iri, orta nemese shaǵyn kásiporyndarǵa qyzmet kórsetýge beıimdelýi joq. Jańa bankter úshin kapıtalǵa qoıylatyn joǵary mınımaldy talaptardy bekitý prınsıpine   keletin   bolsaq,   bul bir   jaǵynan,   bank   salasyndaǵy básekeni tómendetýge tyrysý, ekinshi jaǵynan - jańa bankterdi dıskrımınasıalaý, ıaǵnı ol olardyń is-áreketiniń neǵurlym jaqsy jaǵdaılarymen uıǵarylmaǵan. Árıne, bankterdi baqylaý jańa álde árekettegi bank prınsıpi boıynsha emes, basqa otandyq jáne sheteldik banktermen affılıırlengen be álde joqpa belgisi boıynsha iske asyrylǵany durys bolatyn edi. Bul jaǵdaıda affılıırlengen bankterge joǵarylaý talaptardy bekitý úshin negizdeme kóz aldymyzda, sebebi mundaı bankterdi qurý olarǵa basqa bankter aldynda anyq básekelik artykshylyqtar beredi jáne olar olardyń menshikti is-áreketiniń tıimdiligimen eshqandaı baılanysty emes. Al bul ádil jáne adal báseke kózqarasynan múmkin emes [19].

Demek, bankterdiń bankrottyǵyn qazirgi kezde jasaıtyndaı tek bankterdiń óziniń nashar menedmentinen kórýge bolmaıdy, sebebi ol kóbinese bankter «bir taraqpen» olardyń is-áreketiniń ereksheligin eskerýsiz qarastyrylatyn bank júıesin memlekettik retteýdiń kemshilikteriniń saldarynan bolyp otyr. Sondyqtan bankterdiń ekonomıkalyq ósý jaǵdaıyndaǵy bankrottyǵynyń negizgi sebepteriniń biri bolyp banktik retteý men baqylaý salasyndaǵy Ulttyk Banktiń durys emes kóńil bólýi tabylady degen pikirdiń negizdemesi joq dep aıtýǵa bolmaıdy. Qazirgi kezde banktik baqylaý salasyndaǵy saıasat vektorynyń bankterdi «kúshpen» irilendirýge ıtermeleý rejıminen bankterge olardyń depozıttik nemese ınvestısıalyq, ortalyq nemese aımaqtyq bankterge jatatyndyǵyna jáne olardyń negizgi klıenttik bazasynyń ereksheligine baılanysty talaptardyń anyq bóliný prosesine aýystyrý qajettiligi ábden jetildi. 2002 jyly aımaqtyq bankterge qatysty jaǵylyq kapıtalǵa tómen mınımaldy talaptar qoıylǵanymen, olar Qazakstan aımaqtarynyń ekonomıkalyq potensıalyndaǵy mańyzdy erekshelikterdi eskermeıdi. Negizinen aımaktyq bankter men olardyń fılıaldarynyń joıylýy kezdeısok emes.

Qazakstandaǵy bank júıesiniń turaqtylyǵy men ótimdiliginin negizgi ındıkatorlaryn qarastyraıyq.

Kapıtal. Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń jalpy menshikti kapıtaly 2004 jyldyń sońynan 2008 jyldyń ortasyna deıin naqty ólshemde 3,1 ese ulǵaıyp 136,5 mlrd. teńgeni qurady. (keste 3).

 

Keste- 4 QR ekinshi deńgeıli bankteriniń menshikti kapıtalynyń serpini men qurylymy, %

 

	2004	2005	2006	2007	2008
Menshikti kapıtal	100	100	100	100	100
1- deńgeıli kapıtal	98,7	81,9	79,2	75,2	74,9
Jarǵylyq kapıtal	87,7	77,5	70,2	63,4	57,4
Qosymsha kapıtal	8,7	6,2	5,5	7,2	7,3
Bólinbegen paıda	1,3	-0,9	6,8	7,2	6,2
2- deńgeıli kapıtal	8,9	24,6	26,4	29,7	29,5
Aǵymdy paıda	8,0	13,8	6,9	6,1	7,5
Sýbordınarlandyrylan paıda	1,8	3,0	10,3	12,6	18,1

 

 

Birinshi deńgeıdegi kapıtal 102,2 mlrd. teńgeni, al ekinshi deńgeıdegi kapıtal - 40,3 mlrd. teńgeni qurady. Menshikti kapıtaldyń   eń   tómen   deńgeıi    2004  jyly   baıqalǵan, sáıkesinshe - JUÓ-ge 1,9% jáne 1,8%. 2003 jyldan bastap bankterdiń menshikti kapıtalynyń ósýi baıqalady, ol 2007 jyldyń ortasynda J¥Ó-iń 4,1% qurady.

Budan da kórneki beıne menshikti kapıtaldyń ózgerýiniń qurylymyn ósý qarqynymen kórsetkende paıda bolady (keste 4).

Kesteden kórinip turǵandaı, 1-shi deńgeıdegi kapıtaldyń úlesi 2004 jylǵa deıin birtindep ósip, 98,7%-ǵa jetti, al sodan keıin kaıta tómendeı bastady jáne 2008 jyldyń shildesinde 74,9% quraǵan. Onyń mundaı dınamıkasy jarǵylyq kapıtal úlesiniń ózgerýimen tikeleı baılanysty

 

 

Keste 5- Bankterdiń menshikti kapıtalynyń sáıkestiliginiń kórsetkishteri

 

	2004	2005	2006	2007	2008
Birinshi deńgeıdegi menshikti kapıtaldyń jalpy aktıvterge qatynasy (k1)	0,24	0,17	0,15	0,11	0,11
Menshikti kapıtaldyń táekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvterge qatynasy (k2)	0,3	0,28	0,28	0,26	0,19
Menshikti kapıtaldyń jiktelgen aktıvterge qatynasy	0,7	0,9	1,57	0,75	0,76
Qalyptastyrylǵan provızıalardyń menshikti kapıtalǵa qatynasy	4,76	0,24	0,20	0,24	0,3
Menshikti kapıtaldyń ssýdalyq portfelge qaynasy	0,43	0,41	0,34	0,24	0,24
Menshikti kapıtaldyń senimsiz aktıvterge qatynasy	9,11	7,56	16,2	11,2	9,5
Provızıalardyń ssýdalyq portfelge qatynasy	2,05	0,1	0,07	0,06	0,07

 

Munda kóńil aýdaratyny - menshikti kapıtaldyń qalyptasýyndaǵy bólinbegen paıdanyń úlesinin 2004 jyldyń sońynan qazirgi kezge deıin ósýi. Ol 2005, 2006 jáne 2007 jyldyń birinshi jarty jyldyǵynda sáıkesinshe 6,8%, 7,2% jáne 6,2% quraǵan. Bul bankter kapıtaldaný olardyń qarjylyq turaqtyǵynyń negizi ekendigin túsinip, onyń ósýine múddeli bolatyndyǵyn kórsetedi. Sondyqtan bul prosesti qamshylaýǵa bolmaıdy, biraq retteý kajet.

Aǵyndy paıdany qarastyratyn bolsaq, bankter úshin 2000 jáne 2001 jyldar eń nashar bolǵan, sonymen qatar el úshin daǵdarystyq bolǵan 2002 jyl bankter úshin jaman jyl bolmady. Biraq, menshikti kapıtalǵa baılanysty eń úlken paıdany bankter óndiristiń úlken ósimi baıqalǵan 2003-2005 jyldary emes, valúta kýrsy devalvasıalanǵan jáne memleket búdjet tapshylyǵyn jabý úshin úlken kólemde baǵaly kaǵazdar shyǵarǵan 2001 jyly alǵan. Bul bankter úshin óndiristi nesıeleýge qaraǵanda daǵdarystyq jyldarda ókimetti qarjylandyrý men valútalyq operasıalarpaıdalyraq ekendigin kórsetedi. Onyń esesine ol el ekonomıkasynyń ósýine mańyzdy salym bolyp tabylady.

Atap ketetin taǵy da bir jaǵdaı - sońǵy kezderde bankterdiń menshikti kpıtalynyń quramyndaǵy sýbordınasıalanǵan qaryzdyń ósýi. Mundaı qubylys bankterdiń jarǵylyq qordyń talap etiletin shamasyna paıdanyń talap etiletin tómendetýisiz jyldam shyǵýyna umtylýyn kórsetedi. Oǵan bankpen menshikti oblıgasıalardy shyǵaryp, kor naryǵynda ornalastyrý arkyly jetedi. Sonymen katar,menshikti kapıtaldy mundaı tásilmen arttyrý bankterdiń bolashaqtaǵy tabystylyǵynyń tómendeýine alyp kelýi múmkin, sebebi ornalastyrylǵan oblıgasıalar boıynsha tabys tóleý qajet bolady.

Bankterdiń menshikti kapıtalynyń 1994 jyldyń sońynan beri ósýi asa birkelki emes bolyp ótken. Menshikti kapıtaldyń eń úlken ósimi 2003 jyly baıqalǵan (75%-ǵa), 2004 jyly (61%-ǵa), 2005 jyly (46%-ǵa), 2006 jyly (41%-ǵa) baıqalǵan.

 

 

2.2    Bank kapıtalynyń jetkiliktiliginiń deńgeıin baǵalaý

 

Bank kapıtalynyń jetkiliktiligin anyqtaý máselesi uzaq merzim boıynda ǵylymı zertteýler men bankter men retteýshi organdar arasyndaǵy     pikir talastardyń     zaty     bolyp     keledi.     Bankter paıdalylyq jáne aktıvter ósiminiń kórsetkishterin kóterý úshin kapıtaldyń mınımýmymen kanaǵattanady; banktik baqylaýshylar bankrottyq táýekeldigin tómendetý úshin úlken kapıtaldy talap etedi. Sonymen birge bankrottyq nashar basqarýdan paıda bolady, jaqsy basqarylatyn bankter kapıtaldyń tómen normalarymen de áreket ete alady degen pikirlerde aıtylady.

«Kapıtaldyń jetkiliktigi» termıny bank senimdiliginiń jalpy baǵalanýyn, onyń táýekelge beıimdiliginiń deńgeıin kórsetedi. Kapıtaldyń shyǵyndarǵa qarsy «býfer» retindegi anyqtamasy kapıtal shamasymen banktiń táýekelge beıimdiliginiń arasyndaǵy keri baılanysty uıǵarady.

Osydan jetkiliktiliktiń negizgi erejesi shyǵady: menshikti kapıtaldyń kólemi aktıvterdiń táýekelinin deńgeıin eskergendegi olardyń kólemine sáıkes bolýy qajet. Sonymen qatar komersıalyq bankter óz jumysynda banktiń mólsherden tys «kapıtaldanýy», menshikti quraldardaǵy optımaldy qajettilikpen salystyrǵanda aksıalardyń artyq sanyn shyǵarý ıgilik bolyp tabylmaıtyndyǵyn eskeredi. Ol bank is-áreketinin nátıjelerine keri áserin tıgizedi. Aqshalaı resýrstardy aksıa shyǵarý arqyly shoǵyrlandyrý shetten quraldardy qatystyrýmen salystyrǵanda bank úshin qymbat jáne jıi jaǵdaıda tilekke saı emes qarjylandyrý ádisi bolyp tabylady. Sondyqtan bank jetekshileri - bir jaǵynan jáne bankti baqylaý organdary - ekinshi jaǵynan kapıtal shamasy men komersıalyq bank is-áreketinin basqa parametrleri arasyndaǵy optımaldy ara qatynasty tabýǵa tyrysady. Bank resýrstaryndaǵy kapıtaldyń tómen úlesi synǵa túsedi. Mundaǵy sóz - bank pen onyń salymshylarynyń sáıkessiz jaýapkershiligi jaıly. Bank jaýapkershiliginiń shamasy onyn kapıtalymen shekteledi, al salymshylar men basqa nesıeleýshiler bankke tapsyrylǵan quraldardyń aıtarlyqtaı úlken kólemimen táýekelge barady.

Sonymen qatar bank kapıtalyn arttyrýdy uıǵaratyn bir qatar faktorlar bar:

a) bank aktıvteriniń naryqtyq kuny ónerkásiptik kásiporyndarǵa karaǵanda ózgermeli bolyp tabylady, -prosenttik stavkalarynyń ózgerýimen, qaryz berýshilerdin nesıelik qabiletiniń nasharlaýymen qatar ózgeredi;

b) bankter kóbisin talap boıynsha alýǵa bolatyn qysqa merzimdi karyzdyń turaqsyz kózderine kóbirek súıenedi. Sondyqtan ekonomıkalyq nemese saıası ómirdiń kez-kelgen kubylysy bank resýrstarynyń jappaı ketýine alyp barýy múmkin. Ǵasyrlar aralyǵynda kapıtaldyń aktıvterge katynasy bankter boıynsha ortasha alǵanda 20% quraǵan, al búginde ol tek 8%-ǵa jaqyndap keledi. Iaǵnı bank júıesiniń tóleý qabiletini táýekeli ýaqyt ótken saıyn ósip keledi, óıtkeni aktıvter sapasy kapıtaldyn kishi úlesiniń ornyn toltyratyndaı shamada jaqsarǵan joq.

Bank kapıtalynyń sáıkestiligi qoǵamnyń naqty komersıalyq bankke jáne jalpy bank júıesine degen senimin anyqtaıdy degen dálel ony ortalyq bank atynan memlekettiń baqylaýyndaǵy bir qatar kórsetkishterge aınaldyrady. Jalpy kapıtaldyn jetkilikti deńgeıin qoldaý bank júıesiniń turaqtylyǵy sharttarynyń biri bolyp tabylady [20, b.212].

Bank nemese bank júıesiniń qaramaǵynda bolýy tıis kapıtal kólemin anyqtaý qıyn, biraq ol atalǵan fýnksıalardy oryndaý, salymshylar men baqylaý organdarynyń senimin qamtamasyz etý úshin jetkilikti bolýy qajet. Qajetti kapıtal somasy bank ózine alatyn táýekelge baılanysty bolady. Mysaly, eger bank usynǵan ssýdalar úlken táýekelmen baılanysty bolsa, kapıtaldyq qorlar kóbirek qajet bolady. Qajetti kapıtal kólemin anyqtaı otyryp, bank álternatıv aldynda turady: óz kapıtalyn táýekel ósken saıyn arttyrý nemese joǵary táýekelmen baılanysty emes aktıvterge qural jumsaý. Sonymen, bank kapıtalynyń sáıkes álde sáıkessiz bolsh tabylýy onyń aktıvteriniń sapasyna, basqarýdyń sapasyna, is-áreket jáne bank kóteretin táýekelder somasynyń salasyndaǵy saıasatqa baılanysty bolady. Uzaq merzim boıynda komersıalyq bankter jáne qoǵam banktiń nemese jalpy bank júıesiniń kapıtalynyń jetkiliktiliginiń deńgeıin tekserý kezinde paıdalanýǵa bolatyn normatıvter júıesin óńdeýge umtylǵan.

Eń uzaq qoldanylǵan kórsetkishterdiń biri - bul kapıtaldyń depozıtter somasyna qatynasy. Ol AQSH-da XX ǵasyrdyń basynda aqshalaı aınalymdy baqylaý qyzmetimen keń qoldanylǵan. Banktegi depozıtter somasynyń 10% kapıtal esebinen orny toltyrylýy qajet ekendigi anyqtalǵan. Bank menshikti quraldarymen salymdardyń jappaı ketýi bastalǵan kezde olardyń onynshy bóligin tóleı alady. Bul kórsetkish aıtarlyqtaı qarapaıym, onyń negizinde bankterdiń salystyrýyn ótkizýge bolady. Osy ereksheligi banktik qarjylyq qyzmetterde onyń áıgililigin búgingi kúnge deıin saqtap keledi.       *

40-shy jyldarda onyń ornyna basqa kórsetki keldi -kapıtaldyń jalpy aktıvterge qatynasy. Dál bank aktıvteriniń quramy men sapasy bankrottyqtyń negizgi sebebi bolyp tabylady dep sanalatyn; kórsetkishtiń maqsatqa sáıkestiligi batys bank balansynda shyǵyndardy aktıvterdiń jalpy shamasyn azaıtý túrinde kórsetýden paıda boldy. Bul koefısıent bank salymshylarǵa zıan keltirmeı, qandaı shyǵyndarǵa shydaı alatyndyǵyn kórsetetin jáne shamamen 8% quraıtyn. Kórsetkishti jetildirý kapıtaldyń táýekeldi aktıvterge katynasynyń koefısıentine alyp keldi - ol aktıvter kóleminiń qysqarýynyń mólsherin obektıvtik baǵalaýdy usynady. Bul koefısıent jalpy kapıtaldyń belgili bir táýekeldi aktıvten nemese táýekeldi aktıvter kategorıasynan shyǵyndardy   anyqtaýsyz   shyǵyndar   múmkindigin qamtıdy. Sonymen qatar artyq kapıtal negizinde qurylǵan koefısıentter de usynylǵan (jáı aksıalardyń qunyn shegerip tastaǵandaǵy jalpy kapıtal ), óıtkeni ol birinshi kezekte shyǵyndardy jabýǵa qoldanylady.

Bank kapıtalyn baǵalaý ádistemesiniń máselesi 80-shy jyldardyń ekinshi jartysynda halyqaralyk qarjy uıymdarynda (Halyqaralyq esep aıyrysý Banki) talqylaý zatyna aınalǵan. Onyń maksaty - kapıtaldyń jetkiliktiliginiń jalpy krıterıılerin óńdeý. 1988 jyldyń shilde aıynda banktik retteý jáne baqylaý jónindegi bazel komıtetiniń basshylyǵymen ádette «Kýk koefısıenti» dep atalatyn jetkiliktilik noramtıvyn engizgen «Kapıtaldy esepteý jáne kapıtal standarttary týraly Kelisim» jasaldy. Ol 1993 jyly kúshine engen jáne qazirgi kezde kóptegen memleketterdiń ortalyq bankterimen basty baǵyt retinde qoldanylady. Bul normatıvtiń ereksheligi - ol tek halyqaralyq bankterge, ıaǵnı shet elde fılıaly, birlesken bankteri bar bankterge taraıdy. Kýk koefısıenti bank kapıtaly men jeke elder boıynsha erekshelene alatyn normalarmen sáıkes táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen onyń balanstyq jáne balanstan tys aktıvteriniń arasyndaǵy mınımaldy ara qatynasty bekitedi. Biraq munda belgili logıka saqtalýy qajet. Koefısıent 8% deńgeıinde bekitilgen (biraq, munda negizgi kapıtalǵa osy 8%-dyń kem degende jartysy jatýǵa tıis). Menshikti kapıtal eki elementti kamtıdy: negizgi jáne qosymsha. Olardyń jetkiliktiliginiń deńgeıin baǵalaý úshin aktıvterdi jáne balanstan tys mindettemelerdi (balanstyń jalpy somasyn paıdalaný emes) ólsheý tańdap alynǵan. Mundaı tásil balanstan tys operasıalardyń qosylýyn qamtamasyz etedi jáne álsiz táýekeli bar aktıvterge qarjy jumsaýdy yntalandyrady.

Máni boıynsha Bazel kelisimi nesıelik jáne saqtandyrý táýekelderiniń baǵalanýyn standarttady. Prosenttik stavkalarmen baılanysty táýekelder jáne naryqtyq táýekeldi bul ádisteme sheńberinde 1997 j. deıin retteý múmkún bolmady. Qazirgi kezde Bazel komıtetimen prosenttik jáne naryqtyq táýekelderdi eskere otyryp kapıtal jetkiliktiiginiń normatıvyn esepteý jónindegi usynystar óńdelgen. Táýekeldi baǵalaýǵa baılanysty aktıvterdi ólsheý iske asyrylady. Bul olardyń ár eldegi alýan túrliligimen jáne keıde mańyzdy emes kólemimen baılanysty. Ár bir el táýekelderdi túsindirý men Bazel kelisiminiń usynystaryn koldanýda belgili erkindik tanytady, sonymen birge bul usynystar barlyq balanstan tys mindettemelerdi konversıalaýdy talap etedi. Ol úshin arnaıy konversıalyk koefısıent qoldanylady. Alynǵan nátıjeler balanstyq operasıalar jaǵdaıyndaǵydaı ólshenedi. ¥l kóptegen bankterge jańa qarjylyq kuraldardy eńgizýdiń kómegimen aktıvterdiń táýekeldi túrlerin balanstan tysqa shyǵarý praktıkasyn koldanýǵa   múmkindik beredi.   Sonymen   banktiń   barlyq   aktıvteri boıynsha jalpy táýekeldi biryńǵaı baǵalaý iske asyrylady. Bazel júıesi keń taraǵan. Osylaısha, EB elderinde Kýk koefısıentine uqsas tóleý qabiletiniń koefısıenti qoldanylady, biraq ol tek iri halyqaralyq bankterge ǵana emes, nesıelik ınstıtýttardyń búkil júıesine taraıdy. Menshikti kapıtaldy baǵalaýdyń tutas tásilin óńdeý qazirgi Qazaqstandyq bank júıesi úshin óte mańyzdy bolyp tabylady. Bizdiń eldiń komersıalyq bankteri kúsheıip jatkan sátsiz konúnktýra jaǵdaıynda jumys jasaýda. Bankterdiń bankrottyǵy men jabylýynyń kóptegen jaǵdaılary, depozıtterdi saqtandyrýdyń ortalyqtandyrylǵan júıesiniń joqtyǵy komersıalyq bank kapıtalynyń jetkiliktiliginiń deńgeıin anyqtaý úshin mukıat taldaýdy, statısıkalyq zertteý júrgizýdi talap etedi.

Bazel kelisimine sáıkes bank kapıtaly 1-shi deńgeıdegi jáne 2-shi deńgeıdegi kapıtal bolyp bólinedi. 1-shi deńgeıdegi kapıtal jáı aksıalardy, bólinbegen paıdany, dıvıdendterdiń jınaqtalýyn qarastyrmaıtyn merzimsiz artyq dárejeli aksıalardy, sonymen birge bolmashy (materıaldyq emes) negizgi kapıtaldy shegerip tastaǵandaǵy fılıal-kompanıalardyń baqylynbaıtyn aksıalar paketin qamtıdy. Bankterge bankti nemese banktik emes fırmany naqty aqshaǵa satyp alý kezinde paıda bolatyn bolmashy negizgi kapıtaldy óz balanstaryńda kórsetýge ruqsat etilgen. Jańa halyqaralyq standarttar banktiń negizgi kapıtalynyń mınımaldy talap etiletin kólemin anyqtaý kezinde onyń bolmashy kapıtaly jalpy kapıtaldan alynyp tastalyný kerektiligin uıǵarady.

Ekinshi deńgeıdegi kapıtal (qosymsha) aktıvtik operasıalar boıynsha jalpy shyǵyndarǵa, ssýdalar boıynsha shyǵyndardy jabýǵa arnalǵan rezervterdi, kýmýlátıvtik shuǵyl artyq dárejeli aksıalardy, sýbordınasıalanǵan qaryzdy qamtıdy.

Biraq qosymsha kapıtaldyń bir de bir formasy negizgi kapıtaldyń 50%-nan joǵary bola almaıdy. 1992 jyldan keıin nesıeler men arendadan bolǵan shyǵyndardy jabýǵa arnalǵan rezervter jalpy (erekshe) rezerv bolyp sanalǵan jáne táýekel boıynsha ólshengen bank aktıvteriniń 1,25%-nan aspaıtyn jaǵdaıda qosymsha kapıtal bóligi bolyp sanalady.

2-shi deńgeıdegi kapıtaldyń komponentteri Bazel kelisimine kol koıǵan jaqtarmen derbes túrde retteledi; múnda 1-shi deńgeıdegi kapıtal 2-shi deńgeıdegi kapıtaldyń 100%-nan joǵary bola almaıdy.

2-shi deńgeıdegi kapıtalǵa kiretin rezervter ssýdalardy kaıtarmaý jaǵdaıyna 1992 jyldan bastap shektelgen - táýekel boıynsha ólshengen aktıvterdiń 1,25%; ekinshi qaryzdar men óteý merzimi kelgende amortızasıalanýy qajet orta merzimdi artyq dárejeli aksıalardyń qosyndy shamasy 1-shi deńgeıdegi kapıtaldyń 50%-nan asa almaıdy. 2-shi deńgeıdegi kapıtaldyń basqa komponentteri   shektelmeıdi,   al   bekitilgen   normatıvter sheńberinen tys    shyǵatyn    somalar    ruqsat    etiledi,    biraq    kapıtal retinde sanalmaıdy.

1992 jyldan bastap eńgizilýi tıis kapıtalǵa qoıylatyn jańa kelisilgen talaptar tómendegideı bolǵan:

1. 1-shi deńgeıdegi   kapıtaldyń   táýekel   boıynsha   ólshengen aktıvter men balanstan tys operasıalarǵa qatynasy   4%-dan tómen bolmaýy qajet;
2. Jalpy kapıtaldyń   (ıaǵnı    1-shi   jáne   2-shi    deńgeıdegi kapıtaldardyń qosyndysynyń) táýekel boıynsha ólshengen jalpy aktıvter men balanstan     tys     operasıalarǵa qatynasy 8%-dan tómen bolmaýy tıis.

Kelisim sonymen birge ótpeli kezeńdi qarastyrǵan (1990-1992jj.), onyń ishinde atalǵan kórsetkishter sáıkesinshe 3,65 jáne 7,25% qurýy qajet bolatyn.

Kapıtal jetkiliktiliginiń deńgeıin anyqtaýdyń Bazel kelisimimen usynylǵan tásiliniń kelesi negizgi artyqshylyqtary bar:

• banktiń «naqty» kapıtalyn sıpattaıdy;
• nesıelik portfeldiń kólemine emes, onyń sapasyna artyqshylyq berip, bank strategıalarynyń kaıta qaralýyna jáne mınımaldy kapıtalmen nesıelerdi ósirýden bas tartýǵa sebep týdyrady;
• banktiń táýekeldi emes is-áreket úlesiniń ósýine sebep týdyrady;
• úkimetti bank is-áreketin retteýdi azaıtýǵa yntalandyrady, sebebi onda ózdiginen rettelý elementteri kóbirek qoldanylady;
• balanstan tys   operasıalar   boıynsha   táýekelderdi   esepke   alý múmkindigin beredi;
• ár túrli elderdiń bank júıelerin salystyrýǵa múmkindik beredi.

Sonymen qatar, bank kapıtalynyń jetkiliktiligin esepteýdiń usynylǵan ádisiniń artyqshylyqtarymen qatar birneshe kemshilikteri bar ekendigin atap ketken jón:

• jeke bankter tarapynan kapıtalǵa degen talaptardy jumsartýǵa múmkindik beretin deńgeıler     boıynsha     kapıtaldyń     kurama elementterin anyqtaýdaǵy jetkilikti anyqtylyqtyń joqtyǵy;
• táýekel deńgeıleri     boıynsha     aktıvterdiń     jetkiliksiz     tolyq dıfferensıaldanýy;
• operasıalardyń jeke     túrleri     boıynsha     rezervterge     degen talaptardyń tómendigi;
• kapıtal jetkiliktiligin  baǵalaýǵa tek  nesıelik  táýekel  boıynsha beıimdelý;
• bank is-áreketinde     mańyzdy     oryn     alatyn     naryqtyq    jáne prosenttik táýekelderge kapıtal kóleminiń táýeldiliginiń joqtyǵy.

Bank kapıtalynyń jetkiliktiliginiń deńgeıin prosenttik jáne naryqtyq táýekeldi eskere otyryp esepteýdi dálirek etý maqsatymen 1997 jyldyń shildesinde Kelisimge kapıtal deńgeıine koıylatyn talaptar    týraly ózgerister    eńgizildi.    Osy    ózgertýlerge    sáıkes banktik baqylaý organdarymen bekitilgen merzimderde bankter kapıtaldy naryqtyq táýekelderge túzetip, tólem aqylaryn ólshep, jasaıdy. Naryktyk táýekel - bul naryqtyq baǵalardyń ózgerýiniń saldarynan balanstyk jáne balanstan tys pozısıalar boıynsha shyǵyndardyń paıda bolý táýekeli.

Bul talap táýekelderdiń kelesi túrlerine taraıdy:

• prosenttik stavkalarǵa    negizdelgen    quraldarmen    jáne saýdalyq operasıalar portfelindegi alańdyq quraldarmen baılanysty táýekelder;
• banktiń barlyq  operasıalary  boıynsha  valútalyq  jáne taýarlyq táýekel (baǵaly qaǵazdardy satý - satyp alý).

Naryqtyq táýekeldi jabý úshin eń aldymen 1-shi jáne 2-shi deńgeıdegi kapıtal qoldanyla alady. Ulttyq organdardyń sheshimi boıynsha bankter qysqa merzimdi (2 jyldan kem emes) sýbordınasıalanǵan qaryzdan turatyn 3-shi deńgeıdegi kapıtaldy paıdalana alady. Ol kelesi sharttar oryndalǵan kezde múmkin bolady:

• bankter 3-shi deńgeıdegi kapıtaldy tek naryqtyq baǵalar deńgeıiniń ózgerýinen  bolǵn  naryqtyq  táýekeldi  qoldaý úshin paıdalana alady. Bul 1988 jylǵy kapıtaldyń jetkiliktiligi týraly kelisim sharttary boıynsha nesıelik táýekelmen nemese kontragent táýekelimen baılanysty, onyń ishinde saýdalyq     jóne     banktik portfeldegi tuyndy quraldardy paıdalaný kezinde paıda bolatyn kontragenttiń   táýekelimen   baılanysty paıda bolatyn   kapıtalǵa qoıylatyn   kez-kelgen  talaptar   osy kelisim sharttary boıynsha oryndalýy qajet (ıaǵnı tek 1-shi jáne 2-shi deńgeıdegi kapıtaldarmen jabylýy qajet);
• naryqtyq táýekeldi qoldaý  úshin qajetti 3-shi deńgeıdegi kapıtal   1-shi   deńgeıdegi   kapıtaldyń  250%-nan  joǵary bolmaýy qajet.

3-shi deńgeıdegi kapıtal retinde qysqa merzimdi sýbordınasıalanǵan qaryz qoldanylýy múmkin. Ony kapıtal retinde kelesi jaǵdaılarda qarastyrǵan durys: jaǵdaı sony talap etkende banktiń turaqty kapıtalynyń bóligi bola alǵanda jáne banktiń tóleýge qabiletsiz bolǵan jaǵdaıynda shyǵyndardy jabý úshin qoldanǵanda. Sondyqtan ol kem degende tómendegideı bolýǵa tıis:

• qamtamasyz etilmegen,    sýordınasıalanǵan    jáne    tolyq tólengen;
• kem degende 2 jyldyq bastapqy merzimi bolýy qajet;
• baqylaý organdarymen    ruqsat    etilgen    jaǵdaılardaǵy bastapky bekitilgen merzimge deıin ótelýi qajet.

Otandyq praktıkada komersıalyq bankter úshin kapıtaldyń jetkiliktiliginiń   normatıvyn   esepteý  tártibi   QR  ¥lttyk   Bankiniń sáıkes qujattarymen bekitilgen. Negizgi bolyp keıingi ózgerister men qosymshalar eńgizilgen QR ¥lltyq Bankiniń №1 «Bankter is-áreketin retteý tártibi týraly» Nusqaýlary jáne «Nesıelik uıymdardyń menshikti quraldaryn (kapıtaldy) esepteý ádistemesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Bankiniń Erejesi. Atalǵan normatıvtik qujattarmen jańadan qurylyp jatqan nesıelik uıymdar úshin jarǵylyq kapıtaldyń mınımaldy mólsheri, árekettegi nesıelik uıymdar úshin menshikti kapıtaldyń mınımaldy mólsheri, kapıtaldyń absolúttik jáne salystyrmaly shamasyn esepteýdiń jalpy tártibi jáne onyń Bazel komıtetiniń usynystarymen sáıkes bólinýi bekitilgen. Qazaqstannyń Ulttyq Bankisi kapıtaldyń absolúútik jáne salystyrmaly shamasyn halyqaralyq standarttarmen sáıkestendire otyryp, talaptaryn kúsheıtip jatqanyn atap ketken jón. Jańadan qurylyp jatqan nesıelik uıymdar úshin jarǵylyq kapıtaldyń mınımaldy kólemi 11.01.2000j. - 4,0 mln. EKÚ-ge ekvıvalentti somany, al 01.07.2000j. 5,0 mln. EKÚ qurýy qajet bolatyn. Jarǵylyq kapıtal, bank qorlary men bólinbegen paıda qosyndysy retinde anyqtalatyn banktiń menshikti kapıtalynyń mınımaldy kólemi 2001 j. 1 qańtarynan bastap 5,0 mln. evroǵa ekvıvalentti somada bekitilgen. Menshikti kapıtalynyń kólemi 1,0 den 5,0 mln. evroǵa deıingi ekvıvalentti somalar sheńberindegi bolatyn bankterge jeke operasıalardy oryndaýǵa shekteýler eńgiziledi. Atap aıtqanda, bul bankter Qazaqstannyń shekarasynan tys jerdegi (fızıkalyq jáne zańdy tulǵalardyń tapsyrmasy boıynsha esep júrgizý úshin rezıdent emes bankterde korespondenttik esep shottardy ashý jáne júrgizýden tys) operasıalardy, qymbat metaldardy tartý jáne ornalastyrý jónindegi operasıalardy júrgize almaıdy, shet elderde fılıaldar men uıymdar asha almaıdy, nesıelik uıymdar kapıtalynda olardyń kapıtalynyń 25%-nan asatyn somaǵa qatysa almaıdy. Bank kapıtaly jetkiliktiliginiń normatıvyn esepteý kelesi tártipte júrgiziledi. Bastapqyda kapıtaldyń absolúttik shamasy eseptelinedi; sodan keıin táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvter somasy jáne aktıvtik operasıalar boıynsha múmkin shyǵyndardy jabýǵa arnalǵan ankpen kurylǵan rezervter eseptelinedi. Menshikti kapıtaldyń absolúttik shamasyn esepteý kezinde kelesi elementter qoldanylady:

Balanstyq esepter boıynsha qaldyqtar somasy.

1. Bank qorlary: jarǵylyq kapıtal (102e.sh. + 1OZe.sh. + 104e.sh.); qosymsha kapıtal  (106 e.sh.);   qorlar  (107e.sh.)-      104  balanstyq shot     boıynsha qaldyqtar (aksıonerlik     emes     bankterdiń jarǵylyq kapıtaly) naqty tólengen, biraq tirkelgennen joǵary emes jarǵylyq kapıtal somasynda esepke alynady.
2. Banktiń aǵyndy   shyǵyndaryna   azaıtylǵan   (702   e.sh.)   banktiń aǵyndy tabystary (701 e.sh.).
3. Banktiń jeke operasıalary boıynsha teris aıyrmalaryn shegerip tastaǵandaǵy (esep     shottar     61405+61406+61407+61408)     oń aıyrmalar túrindegi  bolashaq merzim  tabystary  (61305   e.sh.  -prosenttik (kýpondyq) mindettemeler boıynsha avanspen alynǵan jınaqtalǵan  prosenttik  (kýpondyq tabys;  61306  e.sh.  - shetel valútasynda  quraldardy   qaıta   baǵalaý;   61307   e.sh.   -  baǵaly qaǵazdardy   qaıta baǵalaý;   61308   e.sh.   -   baǵaly   metaldardy qaıta baǵalaý).
4. Aǵyndy jáne     aldyńǵy     jyldardyń     shyǵyndaryn     shegerip tastaǵandaǵy banktiń bólinbegen paıdasy (esep shottar 703-704- 705).
5. Táýekeldiń 1-shi   tobynyń   kredıtterine   jasalǵan   ssýdalar boıynsha múmkin    shyǵyndarǵa    arnalǵan    rezervter    (banktiń analıtıkalyq esebinin málimetteri boıynsha).
6. Baǵaly qaǵazdarǵa     salymdardyń     qunsyzdanýyna     arnalǵan rezervter:

• uldyq jáne táýeldi aksıonerlik qoǵamdardyń aksıalaryna (e.sh. 60105);
• qaıta satý   men   ınvestısıalaý   úshin   satyp   alynǵan   bankterdiń aksıalaryna (50804 e.sh. boıynsha analıtıkalyq esep málimetteri);
• basqa da aksıalarǵa, rezıdent emes bankterdiń aksıalaryna, jáne basqa da rezıdent emesterdiń aksıalaryna (50904, 51004, 51104 e.sh. boıynsha analıtıkalyk esep málimetteri).

Bank kapıtaly kelesi somalarǵa azaıady:

• aksıonerlik jáne   aksıonerlik   emes   banktermen   satyp   alynǵan aksıalar men úlester (105 e.sh.);
• bólingen quraldar    boıynsha    bank    uıymdarymen    eseptesýdegi aýdarylǵan quraldar (60319 e.sh.);
• bankpen eseptelgen, biraq merziminde tólenbegen prosentter (61401 e.sh. bóligi);
• bir qaryz      alýshyǵa      táýekel      normatıvterimen      bekitilgen lımıtterden   tys   bankpen   óz   múshelerine   (aksıonerlerge)   jáne ınsaıderlerge      usynylǵan      nesıeler,      kepildemeler,      kepilder jáne bankpen       óz       ınsaıderlerine       usynylǵan       nesıelerdiń, qaryzdardyń, kepilderdiń maksımaldy kólemi;
• bank katysýshylary    men    ınsaıderlerge    usynylǵan    nesıeler shamasy     men     jasalyp      bolmaǵan     rezervter     somasyn     alyp tastaǵandaǵy   baǵaly   kaǵazdarǵa   salymdardyń   kunsyzdanýy   men ssýdalar boıynsha múmkin shyǵyndarǵa jasalyp bitpegen rezervter (QR   UB normatıvtik   qujattarymen   talap    etilgen   rezervterdiń eseptik  shamasymen rezervterdiń    naqty    qurylǵan    somasynyń arasyndaǵy aıyrmasy);
• 1997 j.   1   kańtaryna   deıin   iske   asyrylǵan   bank   múlkin   qaıta baǵalaý  somasynan  asatyn   10601   «Qaıta  baǵalaý  kezindegi  múlik qunynyń ósimi» esep shoty boıynsha qaldyqtar;
• sáıkes balanstyq esep shottar boıynsha esepke alyný merziminen bastap uzaqtyǵy 30 kúnnen asatyn merzimi ótip ketken debıtorlyq qaryz (debıtorlyq   qaryzdy   esepke   alý   esep   shottary   boıynsha analıtıkalyq esep málimetteri);
• materıaldyq jáne   materıaldyq   emes   aktıvterge   salymdardyń olardy   qarjylandyrý   kózderinen   asýy.   Bank   kapıtaldy   mundaı túzetý  úshin     aldyn-ala   esep   júrgizý  qajet.   Materıaldyk   jáne materıaldyq emes aktıvterdi esepke alý jónindegi esep shottardyń debettik qaldyqtarynyń qosyndysy  (604+605+607-606+609  (A-P) +610) pasıvtik esep shottar boıynsha qaldyqtardyń qosyndysymen salystyrylady       (102+103 + 104-105+106+107+(701-702)+(703-704- 705).  Eger  kózderiniń qosyndysy materıaldyq jáne  materıaldyk emes  aktıvterge  salymdar  qosyndysynan joǵary  bolsa,  onda oń nátıje esepke qabyldanbaıdy. Eger materıaldyq jáne materıaldyq   emes   aktıvterge   salymdar  kózderinen asatyn   bolsa (teris nátıje),   onda   bank   kapıtaly   tozý   somasyna   azaıtylǵan joǵaryda atalǵan   esep   shottar   boıynsha  debettik   qaldyqtardyń búkil somasyna azaıtylady;
• eger aksıalar   (qatysý)   paketi   bank   kapıtalyn   esepteý   kúnine emıtent-uıymnyń jarǵylyq kapıtalynyń 20%-nan asatyn bolsa, ınvestısıalaý   úshin    alynǵan    basqa    bankter    men    sharýashylyq qoǵamdardyń,   onyń   ishinde   rezıdent   emes   nesıelik   uıymdardyń aksıalaryna bank alymdary (50903,51003,51103,60202,60203,60204 esep shottaryna analıtıkalyq esep málimetteri);
• qaıta satý úshin (50802 e.sh.) jáne  ınvestısıalaý úshin  (50803) e.sh. alynǵan bank aksıalary;
• uldyq jáne   táýeldi    aksıonerlik   kompanıalarda   qatysý   (e.sh. 601A);
• basqa bankterdiń kapıtaldaryna salynǵan bank quraldary (60203 e.sh.).

Mundaı eseptiń nátıjesinde alynǵan shama banktiń menshikti kapıtalynyń absolúttik somasyn quraıtyn bolady.

Táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvter somasyn esepteý kezinde olar salymdar táýekeliniń deńgeıi boıynsha jáne qun bóligin joǵaltý múmkindigi boıynsha bes topqa bólinedi. Aktıvterdi ólsheý sáıkes balanstyq esep shottaǵy quraldardyń qaldyǵyn nemese olardyń bóligin 100%-ǵa bólingen táýekel koefısıentine (%) kóbeıtý arkyly jasalady. Táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvterdiń alynǵan somasy býhgalterlik eseptiń balanstan tys esep  shottaryndaǵy  quraldar  boıynsha  nesıelik  táýekel  somasyna, shuǵyl kelisimder boıynsha nesıelik táýekel somasyna jáne naryqtyq táýekel somasyna arttyrylady. Balanstan tys esep shottarda kórsetilgen quraldar boıynsha nesıelik táýekeldi anyqtaý úshin ár bir qarjylyq qural boıynsha mindettemelerdiń nomınaldyq shamasy táýekel koefısıentine kóbeıtiledi. Alynǵan somaǵa táýekeldik aktıvter arttyrylady.

Shuǵyl kelisimder boıynsha (nesıelik táýekel eseptelinbeıtin, «damyǵan elder tobynyń» quramyna kiretin elderdiń saýda alańdarynda jasalǵan kelisimderden basqalary) nesıelik táýekeldi esepteý úshin aǵyndy nesıelik jáne potensıaldyq táýekel eseptelinedi. Aǵyndy nesıelik táýekel eki jaqty kompensasıalyq kelisimderge kiretin kelisimder (nettıng jáne soǵan uqsas kelisimder)      boıynsha      aýystyrý      kunymen kompensasıalyq kelisimderge kirmeıtin kelisimder boıynsha aýystyrý qunynyń qosyndysyn bildiredi.

Potensıaldy nesıelik táýekel zańdy túrde daıyndalǵan eki jaqty kompensasıalyq kelisimder men atalǵan kelisimderge jatpaıtyn mámileler boıynsha táýekeldiń qosyndysy retinde anyqtalady.

Shuǵyl kelisimder boıynsha táýekeldiń jalpy shamasy (KR<3) aǵyndy jáne potensıaldy táýekeldiń qosyndysymen bankpen kontragentten alynǵan qamtamasyz etý somasynyń arasyndaǵy aıyrmasy retinde anyqtalady. Alynǵan shama kontragentke baılanysty táýekel koefısıentine kóbeıtiledi jáne kapıtal jetkiliktiligin esepteý kezinde eskeriletin shuǵyl kelisimder boıynsha nesıelik táýekel somasyn quraıdy. Sonymen, kapıtal jetkiliktiliginiń normatıvy kelesi formýla boıynsha eseptelinedi:

K

N =--------------------------------------------------------- . 100%

Ar - Rs -Rk - Rd + KRV + KRS + RR

Mundaǵy: K -bank kapıtalynyń eseptelgen somasy;

Ar - táýekelde eskere otyryp ólshengen aktıvter somasy;

Rs - baǵaly qaǵazdardyń qunsyzdanýyna arnalǵan rezervtiń jalpy somasy;

Rk - nesıeler boıynsha múmkin shyǵyndarǵa arnalǵan eseptik jáne qurylǵan rezervter arasyndaǵy aıyrmasynyń ornyn toltyrý somassha azaıtylǵan táýekeldiń 2-4 toptaryna jatqyzylǵan ssýdalar boıynsha múmkin shyǵyndarǵa arnalǵan rezervter qosyndysy;

Rd - basqa aktıvter men debıtorlarmen esep aıyrysýlar boıynsha múmkin shyǵyndarǵa qurylǵan rezerv somasy;

KRV - balanstan tys esep shottarda kórsetilgen quraldar boıynsha nesıelik táýekel shamasy;

KRS - shuǵyl kelisimder boıynsha nesıelik táýekel shamasy;

RR - naryqtyq táýekel shamasy.

Kapıtal               jetkiliktiliginiń                deńgeıin             halyqaralyq

standarttarmen sáıkestendirý úshin N¹ normatıvynyń shamasy kelesi mólsherde bekitiledi:

Kapıtaly: 5mln. evro jáne odan joǵary   5 mln.evrodan tómen

01.02.1999j.   bastap               8%                            9%

01.01.2000j.    bastap               10%                           11%

Bank kapıtalyn anyqtaýdyń jáne onyń jetkiliktiligin esepteýdiń Qazaqstandyq ádistemesi Bazel komıtetiniń usynystarynan mańyzdy erekshelenedi. Birinshiden, bank kapıtalynyń quramyna ótken jáne aǵyndy jyldyń búkil paıdasy onyń maqsatty arnalýyn eskerýsiz qosylatyn, ol kapıtal somasynyń artyq jazylýyna alyp keletin. Ekinshiden, táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvterdi eseptegende korporatıvtik baǵaly kaǵazdar boıynsha táýekel koefısıentteri azaıtylǵan. Bul jaǵdaı qazirgi kezde de saqtalǵan. Atalǵan aıyrmashylyqtar belgili shamada «Nesıelik uıymdardyń menshikti quraldaryn (kapıtalyn) esepteý ádistemesi jónindegi» Erejemen joıylǵan. Bul Ereje kapıtaldyń eki deńgeıge: negizgi jáne qosymshaǵa bólinýin qarastyrady jáne bank kapıtalynyń quramyna eńgiziletin paıda men qorlar somasyn esepteýdi naqtylaıdy. Banktiń negizgi kapıtaly kelesi elementterdi qamtıdy:

• nesıelik uıymnyń jarǵylyq kapıtaly;
• emısıalyq tabys;
• aqysyz alynǵan múlik quny;
• bank múlkiniń azaıýyna alyp barmaıtyn aldyńǵy jyldar paıdasynyń esebinen nesıelik      uıymnyń      quryltaı qujattarymen   bekitilgen tártipte   jáne   zańdylyq   jáne normatıvtik  qujattardyń  talaptaryna  sáıkes  qurylǵan nesıelik uıym qorlarynyn bóligi;
• aǵyndy jyldyń paıdalanylmaǵan paıdasynyń bóligi jáne málimetter aýdıtorlyq fırmamen     dáleldengen     bolsa aǵyndy jyl paıdasynan qurylǵan qorlar;
• bank aksıalaryna (ınvestısıalaý jáne qaıta satý úshin) uldyq jáne táýeldi qoǵamdardyń aksıalary men úlesterine salymdardyń qunsyzdanýyna  arnalyp  nesıelik  uıymmen qurylǵan rezerv somasy.

Banktiń      negizgi      kapıtaly      tómendegilerdiń      qosyndysyna azaıtylady:

• eseptelgen tozýdyń somasyna túzetilgen materıaldyq emes aktıvter;
• nesıelik uıymmen satyp alynǵan menshikti aksıalar men úlester;
• ótken jyldardyń jabylmaǵan shyǵyndary;
• aǵyndy jyl shyǵyndary.
  Qosymsha kapıtalǵa tómendegiler jatady:
• 1997 j. 1 qańtaryna deıin jasalǵan kaıta baǵalaý esebinen múlik qunynyń ósimi;
• táýekeldiń 1-shi tobyna jatatyn ssýdalar boıynsha múmkin shyǵyndarǵa arnalǵan rezervter;
• aýdıtorlyq fırmanyń       rastaýysyz       aǵyndy       jyl paıdasynan   qurylǵan   jáne   paıdalanýy   bank   múlkiniń azaıýyna alyp kelmeıtin aýdıtorlyq fırmanyń rastaýyna deıingi      aldyńǵy      jyldardyń paıdasynan     qurylǵan nesıelik uıym qorlary;
• aýdıtorlyq fırmamen rastalmaǵan jáne negizgi kapıtalǵa qosylmaǵan táýekeldiń 1-shi tobyna jatqyzylǵan nesıeler boıynsha eseptelgen prosentterdi    eskergendegi   eseptik jyldyń bólinbegen paıdasy;
• kelesi jaǵdaılar oryndalǵan jaǵdaıda 5 jyldan kem emes merzimde bankpen alynǵan       nesıe       dep       túsinetin sýbordınasıalanǵan nesıe: nesıe    bekitilgen    merzimnen buryn ótele    almaıdy    (nesıe    alýshy jaǵynan    kelisim sharttaryn mańyzdy     buzý     nemese     basqa     negizdermen bolmasa);     bir somamen     merzimniń     sońynda     tólenedi; prosentter refınanstaý        stavkasynyń        deńgeıinde bekitiledi;     nesıe berýshi    bank joıylǵan     jaǵdaıda nesıeleýshiniń usynylǵan sýbordınasıalanǵan      nesıe boıynsha   talaptary   basqa nesıeleýshilerdiń   talaptaryn orshdaǵannan keıin,    biraq    bank múshelerine    aksıalar nemese úlester boıynsha tóleýden buryn qanaǵattandyrylady. Sýbordınasıalanǵan nesıeniń kólemi negizgi kapıtaldyń 50%-nan aspaýy tıis;
• kaıta baǵalaý      kezindegi       múlik       qunynyń       ósimin kapıtaldandyrý esebinen qurylǵan jarǵylyk kapıtaldyń bóligi;
• turaqty dıvıdend     bekitilmegen     jáne     kýmýlátıvtikke jatpaıtyndardan basqa artyq dárejeli aksıalar;
• aýdıtorlyk rastaýǵa deıingi (aǵyndy jyldyń 1 shildesine deıin) aldyńǵy jyldyń paıdalanylmaǵan paıdasy.

Osylaısha anyqtalǵan qosymsha kapıtaldyń shamasy negizgi kapıtal somasynyń sheńberindegi jalpy kapıtal esebinde qoldanylady. Eger negizgi kapıtal nolge teń nemese teris shamaly bolsa, qosymsha kapıtal esepke alynbaıdy.

Eseptelgen negizgi jáne qosymsha kapıtal somalaryn qosý arqyly jalpy kapıtaldyń absolúttik shamasyn tabamyz.Jalpy kapıtaldy aqyrǵy baǵalaý úshin ony kapıtal jetkiliktiliginiń normatıvynyń esebinde kórsetilgendeı etip azaıtý qajet. Joǵaryda atalǵan elementterge qosymsha bank kapıtaly qosymsha kapıtal kózderiniń quramynda eskeretin rezıdent-uıymdarǵa usynylǵan sýbordınasıalanǵan nesıe somasyna azaıady.

Sonymen, bank kapıtalyn esepteýdiń naqtylanǵan ádistemesi jáne onyń negizgi jáne qosymsha bolyp bólinýi kapıtaldy baǵalaýdy halyqaralyq standarttarǵa jaqyndata túsedi.

 

 

2.3     Menshikti kapıtaldyń bank jýıesiniń turaktylyǵy men ótimdiligin qamtamasyz etýdegi roli

Bank júıesiniń senimdiliginiń negizgi sharty bolyp tabylatyn -onyń senimdi qarjylyq ınstıtýttardyń áreketine negizdelýinin kajettiligi. Osy turǵydan bank júıesiniń jalpy ótimdiligin saqtaý maqsatynda ýaqytsha qarjylyq qıynshylyqtardy bastan keshiretin bankterdi aqyrynda qoldaıtyn nesıeleýshi bolatyn Ulttyq Bank atyndaǵy ınstıtýsıonaldyk retteýshi qurylymnyń bar bolýy aqtalady.

Salymdary men depozıtterin saqtandyrý bankterdiń qarjylyq qaýipsizdiginiń taǵy bir tásili bolyp tabylady. Qazaqstanda ázirshe álemdik bank praktıkasynda onsha jetilmegen jáne kepildi emes saqtandyrý mehanızmy bolyp tabylatyn banktermen óz depozıttik bazasyn erikti saqtandyrý júıesi taraǵan.ortalyk banktiń menshikti kapıtaldyń jetkiliktiliginiń mólsheri boıynsha normatıvtik talaptar júıesin (prýdensıaldyk normatıvterdi) ekinshi deńgeıdegi banktermen oryndaý tóleýge qabiletsiz bolýdyń negizdelmegen táýekelderinen qorǵanýdyń eń keńinen taraǵan jáne jalpy moıyndalǵan quraly bolyp tabylady.

Qazirgi zertteýlerdegi bankterdiń qarjylyq senimdiligi ekinshi deńgeıdegi bankterdiń ótimdiligin joǵaltýdyń banktik táýekelderin mınımaldy etý baǵytynda qarastyrylady. Jáne de, ekonomıkalyq damýdyń turaqtanýynyń jaǵdaıynda bank júıesi naryqtyq mehanızmniń jetilmegendigimen, ekonomıkadaǵy qurylymdyq qaıta qurýlardyń aıaqtalmaǵandyǵymen, ekonomıkalyq damýdyń sıkldyǵymen jáne baǵalar dınamıkasynyń teńsizdigimen baılanysty negizgi qarjylyq táýekelderdi shoǵyrlandyrýdy jalǵastyrýda. /16/

Ekonomıkalyq turǵydan banktiń «qarjylyq senimdiligi» zertteýshilermen onyń turaqty qarjylyq damýynyń baǵytynda qarastyrylady. Ol qarjy resýrstarynyń kózderiniń turaqty qalyptasýyn, aktıvterdiń tómen táýekeldi qurylymyn, jetkilikti ótimdilikti uıǵarady. Komersıalyq banktiń eń keń taraǵan túsinigi ekonomıkada klıentter, nesıeleýshiler, salymshylar aldynda oǵan tán bolatyn fýnksıalardy oryndaý, ózgermeli ishki jáne syrtqy jaǵdaılarǵa karamastan qyska jáne uzaq merzimdi nesıeleý qajettilikterin qamtamasyz etý qabileti dep túsindiriledi. Mundaı túsinikte banktiń qarjylyq senimdiligi joǵaltýy salymshylardyń jınaqtaryn, zańdy tulǵalardyń aınalmaly kapıtalyn, aksıonerler kapıtalyn joǵaltýmen, bank júıesine shyǵyn keltirýmen baılanysty bolatyn qarjylyq turaktylyqpen teńdestiriledi. E. Rıd jáne R. Kotterdiń pikirine saı bankter senimdiliginiń úǵymy retteýshi organdardyń olardyń tóleý qabiletin banktik zańdardy oryndaý jáne ótkiziletin operasıalarda buzýshylyqtardyń bolmaýynyń salasynda syrtqy baqylaýynyń nátıjesinde paıda bolǵan. Baqylaýshylyq retteýde qazaqstandyq bankterdiń senimdiligi kapıtaldyń jetkiliktiliginiń k1 jáne k2 koefısıentermen baǵalanady. Olarǵa qoıylatyn mınımaldy talaptar árdaıym kóterilip turady. Sonymen, bank senimdiliginiń túsinigi bankterdiń qarjylyq jaǵdaıymen de, qajetti tabystardy alýmen de baılanysty bolady. Iý. Maslenchenkov bank is-áreketiniń qarjylyq senimdiliginiń optımaldy mánderin negizdeýge tyrysqan. Bankterdiń qarjylyq deldaldyǵyn zertteı otyryp, D.Kıdoýell, R.Peterson, D.Blekýell qarjylyq ınstıtýttardyń senimdiligin bank júıesiniń qarjylyq kaýipsizdiginiń negizgi sharty dep sanaıdy. Olardyń pikirinshe qarjylyq senimdilik  tómendegilermen kamtamasyzdandyrylýy tıis:

• ortalyq bankpen bekitilgen kapıtal jetkiliktiliginiń jáne sapaly qarjylyq menedjment normatıvterin oryndaýmen;
• qarjylyq ınstıtýttyń tóleýshilik qabiletimen;
• qaryzdyq mindettemelerin  jaba alatyn sapalyq aktıvterdiń jetkilikti kólemderine ıe bolýmen;
• salymdar men depozıtterdiń jappaı  kaıta  alynýyn boldyrmaý  maqsatynda salymdar men depozıtterdi saqtandyrýdyń damyǵan júıesiniń bolýymen.

Árekettegi quqyqtyq normalar bankter úshin mindetti bolatyn jáne bank júıesinin turaqtylyǵy men senimdiligin qamtamasyz etýge arnalǵan shekti sheńberleri men shekteýlerdi bekitedi. Olar nashar menedmentpen ákelingen zıannyń aldyn alýǵa, shekteýge nemese joıýǵa múmkindik beredi. Belgili salalarda qukyqtyq retteýdiń joqtyǵy aqsha-nesıe saıasatyn iske asyrýdaǵy dısproporsıalarǵa, bankterdiń oısyraýyna, qarjylyq naryqtardyń bólinýi men jalpy turaqsyzdyqqa alyp kelýi múmkin. Básekelik aqsha naryǵynyń damýynyń sheńberlerin shektemeı, qarjylyq júıeniń senimdiliginiń sáıkes qorǵalýyn qamtamasyz etetin qukyqtyq retteý júıesin qurý kajet. Sonyń arasynda, qazaqstandyq bank zandylyǵynda («QR-daǵy bankrottyq týraly Zańdy» da qamtyǵanda) bank júıesiniń «turaqtylyǵynyń», «qarjylyq turaqtylyǵynyń», «banktiń qarjylyq jaǵdaıynyń» naqty anyqtamalary joq, nesıeleýshiler men salymshylardyń múddeleriniń sıpattamasy joq. Banktik baqylaý jónindegi Bazel komıtetiniń usynystarynda da «karjylyq turaqtylyq», «qarjylyq senimdilik», «qarjylyk qaýipsizdik» termınderine baılanysty dál jáne bir maǵynaly anyqtamalary joq. Qarjylyq qaýipsizdik túsinigi sońǵy kezde bank aktıvterimen salymdar men depozıtterdi saqtandyrýǵa sáıkes bolǵan.

Qazirgi ekonomıkalyq ádebıetterde «karjylyq senimdilik» jáne «qarjylyq turaqtylyq» uǵymdaryna banktiń «ótimdiligi» men «tóleý qabiletiniń» úǵymdary jaqyn bolyp keledi. Árıne, ótimdilik banktiń pasıv boıynsha óz mindettemelerin aqshalaı túrde ýaqtyly oryndaýdy qamtamasyz etý     qabileti     retindegi     banktiń    tóleý qabiletiniń negizinde jatyr. Tóleý qabileti keńirek túsindiriledi jáne banktiń qajetti merzimderde    jáne tolyq    somada    óz    tólemdik mindettemeleri   boıynsha jaýap   berý  qabileti retinde   anyqtalady.    Ótimdilik  tóleý  qabiletiniń qajetti   sharty  bolyp tabylady,  onyń   oryndalýyn árdaıym baqylaýdy banktik baqylaý qyzmeti atqarady. Bizdiń túsinigimizde banktiń qarjylyq jaǵdaıy  onyń is-áreketiniń bir   izdi   ótimdilikpen,   tóleý qabiletimen,   qarjylyq senimdiligimen jáne qarjylyq turaktylyǵymen anyqtalady.

Bankter is-áreketiniń qarjylyq táýekelderge tap bolýy birinshi orynǵa bank  júıesin   nesıeleýshilerdiń  múddelerin  qorǵaýdy  qoıady. Mundaǵy sóz nesıeleýshiler     men     salymshylardyń    quraldaryn saqtandyrý     júıesin qurý     jóninde.     Fızıkalyq     tulǵalardyń salymdaryn (depozıtterin) kepildemeleýdiń erikti Qorynyń qurylýynaqaramastan respýblıkada mundaı júıe   tolyq   shamada; qazirgi kezge deıin qalyptaspaǵan. Kepildemeleýdiń qurylǵan júıesi negizinen tolyq emes jáne bankter tarapynan sıpaty boıynsha erikti bolyp tabylady,     al    bul    saqtandyrý    júıesiniń halyqaralyq standarttaryna sáıkes kelmeıdi.

Bank aktıvteriniń birdeı emes deńgeıi, menedment pen basqarý sapasyndaǵy aıyrmashylyqtar bank júıesiniń damýyndaǵy belgili qıynshylyqtarǵa májbúr etedi. Bankterdiń qarjylyq senimdiligin qoldaý qajettiligimen sáıkes Ulttyq Bank bankterdiń qajetti kapıtaldanýy boıynsha talaptardy árdaıym kúsheıtedi. Atap aıtqanda, kastodıan bankterdiń (zeınetaqylyq qorlarmen júmys isteıtin) jarǵylyq kapıtalynyń kólemine 1 mlrd. teńgege deıin qoıylǵan talap usaq bankterdiń (olardyń úles salmaǵy - 34%) zeınetaqylyq     qorlarmen jumys isteýdiń perspektıvalaryn taryltyp qoıdy. Jarǵylyq kapıtaldy 2005 jyldyń sońyna deıin 2 mlrd. teńgege deıin arttyrý jónindegi talaptardy oryndaý orta bankterdiń damýynyń strategıalarynda revızıa ótkizdi. Bankterdiń jalpy menshikti kapıtalynyń jetkiliksiz ósýiniń tendensıasy respýblıkanyń bank júıesi úshin sheshilmegen másele bolyp qalýda.

2006-2007jj. merziminde jarǵylyq jáne menshikti kapıtaldyń ósýiniń baıalaýynyń tendensıa saqtaldy. 2007j. 1 qańtaryna bankterdiń jalpy menshikti kapıtalynyń kóleminiń eń tómen ósimi baıqalǵan - 2007 jyldaǵy 28,1%, 2002 jyldaǵy 49%, 2005 jyldaǵy 56,6%, 2003 jyldaǵy 73,7%-ben salystyrǵanda 1,5%-ǵa ósken. Bankterdiń jarǵylyq kapıtalynyń ıntensıvti ósýi qarjylyq turaqsyz bankterdiń belsendi qosylýy men joıylýynyń kezeńine keldi.

Bankterdiń menshikti kapıtalynyń ósýi bankterdiń kópshiligi aksıonerlerdiń dıvıdent alý múddelerin elemeı, taza tabystyń úlken bóligin onyń ósimine jiberetin 2002-2003 jyldary baıqalǵan. 2007 jyly ulttyq valútanyń qalqymaly almastyrý kýrsyn eńgizýden keıin qaıta baǵalaý qory men aǵyndy paıda esebinen qalyptasatyn ekinshi deńgeıdegi ankterdiń kapıtalynyń ósýi kapıtaldanýdyń ereksheligi bolyp tabylady (4,2 mlrd. teńgeden 17 mlrd. teńgege deıin nemese 3 ese). Birinshi deńgeıdegi kapıtal (jarǵylyq kapıtal, ekinshi deńgeıdegi kapıtal men aldyńǵy jyldardyń paıdalary nemese shyǵyndary, qaıta baǵalaý boıynsha qor men rezervter, óndiristik jáne áleýmettik damý kory) jetkilikti dep sanaýǵa bolmaıtyn negizinen banktermen 9,5 mlrd. teńge (ósimi - 21%)kóleminde alynǵan paıdanyń esebinen tek 20%-ǵa ǵana (9,8 mlrd. teńge) ósti. Jarǵylyq kapıtaly 1 mlrd. teńgeden asatyn bankterdiń kapıtaly óte jáı ósýde. Respýblıkanyń bank júıesi kóbinese usak banktermen kórsetilgen. Sondyqtan qalyptasqan makroekonomıkalyq damý kórsetkishterinde olardyń kapıtaldanýynyń deńgeıi barlyq koefısıentter boıynsha tómendegenine qaramastan halyqaralyq eksperttermen qanaǵattanarlyq dep baǵalanǵan (keste 5).

Shyǵys Evropanyń bank júıeleriniń damý deńgeıine jetý úshin banktik kapıtal kem degeńde eki ese ósýdi talap etedi. Banktik is-árekettiń jetkiliksiz rentabeldiliginde jáne dıvıdendtter mólsherin bir jaqty mınımızasıalaý praktıkasynda otandyq aksıonerlerdiń salymdarynyń esebinen kapıtaldyń ósýin kútý eki talaı.

 

Keste 6 - Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtalynyń sáıkestiliginiń kórsetkishteriniń ózgerýi

 

№	Koefısıentter	2006j	2007j	2008j
1	Birinshi deńgeıdegi menshikti kapıtaldyń jalpy aktıvterge qatynasy (K1)	0,22	0,15	0,14
2	Menshikti kapıtaldyń táýekel deńgeıi boıynsha ólshengen aktıvterge katynasy (K2)	0,30	0,28	0,26
3	Menshikti kapıtaldyń toptastyrýǵa jatatyn aktıvterge qatynasy	0,29	0,23	0,28
4	Menshikti kapıtaldyń qalyptasqan provızıalarǵa qatynasy	4,76	4,14	6,71
5	Menshikti kapıtaldyń ssýdalyq portfelge qatynasy	0,43	0,41	0,34
6	Menshikti kapıtaldyń senimsiz aktıvterge qatynasy	9,P	7,56	16,90

Bankterdiń jalpy aktıvter kólemderiniń ósý qarqyndary menshikti kapıtaldyń ósý qarqyndarynan asýda - ony menshikti kapıtaldyń jalpy aktıvterge qatynasynyń tómendeýi (0,22-len 0,14-ke deıin) kórsetedi, onyń ishinde jalpy ssýdalyq portfelge qatynasy (0,43-ten 0,34-ke deıin). Ankterdiń jalpy aktıvteriniń ósýiniń jaǵdaıynda tabystylyqtyń tómendeýi bankterdiń menshikti quraldarynyń sáıkes ósýine kedergi bolady jáne kapıtal tabystylyǵy kórsetkishiniń tómendeýine alyp keledi.

Klassıfıkasıalanǵan aktıvter men shartty mindettemeler boıynsha rezervterdi qurýǵa ketetin shyǵyndar joǵary bolyp qalýda. Bul faktordyń bank tabystaryna áseri bolashaqta da ósetin bolady. Bul bank aktıvterindegi nesıeleý úlesiniń belsendi ósýimen jáne nesıeler boıynsha múmkin bolatyn shyǵyndardy jabýǵa arnalǵan provızıalardyń ósýimen baılanysty. Bankterdiń jalpy aktıvterindegi ssýdalyq portfeldiń úlesi 49%-dan 53%-ǵa deıin ósti. Sózsiz artyqshylyq quraldardy nesıelerge ornalastyrýǵa berilgen, «nostro» esep shottarynda 20%-dan aspaıtyn quraldar shoǵyrlanǵan, memlekettik jáne basqa da baǵaly qaǵazdarda - 17%, nakty quraldarda - 6%, bank aralyq depozıtterde - 4%. Sonymen, toptastyrýǵa jatatyn aktıvterdiń kólemi menshikti banktik kapıtaldyń ósýinen joǵary bolyp keledi, ol týraly menshikti kapıtaldyń toptastyrýǵa jatatyn aktıvterge qatynasynyń tómendeýi málimdeıdi. Makroekonomıkalyq jaǵdaıdyń jaqsarýynyń esebinen naqty sektordy nesıeleýdiń jalpy táýekelderinin tómendeýine   qaramastan   qazirgi   kezde  aktýaldy bolyp tabylatyn naqty sektordy nesıeleý qazaqstandyq kásiporyndardy nesıeleýdiń joǵary táýekelderimen uıǵarylatyn kedergilerge tap bolady. Ol reseılik ekonomıkada da oryn alady. Nesıelik táýekeldiń atalmysh ınstıtýsıonaldyq elementteri de joǵary bolyp keledi, birinshi kezekte, óndiristik jáne kásipkerlik is-áreketke salyq salýdyń tıimsiz júıesi, nesıeleýshilerdiń quqyqtaryn qorǵaýdyń zańdylyq bazasynyń tarlyǵy.

Bank kapıtalynyń jalpy ósimi negizinen úlesi 59,8%-dan 66,1%-ǵa deıin ósken memlekettik emes aksıonerlik kapıtal esebinen boldy. Memleket banktik sektorǵa óz qatysýyn azaıtý saıasatyn jalǵastyrýda, soǵan baılanysty onyń úlesi 13,3%-dan 10₅9%-ǵa deıin qysqarǵan.

2005 jylda bankterdiń jalpy aktıvteriniń kólemi 528,2 mlrd. teńgeni qurap, 2003 jylda 48,1%-ǵa esip, 187,1 mlrd. teńgege deıin ósti. Shetel valútasynda denomınasıalanǵan aktıvterdiń úlesi 52,8%-dan 48,4%-ǵa deıin tómendedi - ol ulttyq valútanyń devalvasıalaný qarqyndarynyń tómendeýimen uıǵarylady. Aktıvter quramynda mańyzdy ózgerister paıda boldy: atap aıtqanda klıentterge degen talaptardyń mańyzdy ósýi - 118,2 mlrd. teńge nemese 76,4%-ǵa, valútalyq ekvıvalentte - 68,7%-ǵa (jalpy aktıvterdegi úlesi 45,4-ten 51,7%-ǵa deıin ósti),memlekettik baǵaly qaǵazdar portfeliniń ósýi - 62,2 mlrd. teńge nemese 207 ese, valútalyk ekvıvalenti 2,2 ese ósti (jalpy aktıvterdegi úlesi 10,8-den 18,8%-ǵa deıin ósti). Sonymen qatar, «nostro» esep shottaryndaǵy quraldardyń úlesi 20%-dan 6,1%-ǵa deıin qysqardy.

Toptastyrýǵa jatatyn aktıvter kólemi 97,4 mlrd. teńgege (38,3%-ǵa) ósti, negizinen ssýdalyk portfeldiń esebinen - 119,0 mlrd. teńgege (71,1 %-ǵa) 286,4 mlrd. teńgege deıin. Standartty aktıvterdiń úles salmaǵy 70,3-ten 81,7%-ǵa deıin ósti, sýbstandartty aktıvter úlesiniń 22-den 12,8%-ǵa deıin tómendeýiniń saldarynan kúdikti aktıvterdiń úles salmaǵynyń 26-dan 16,7%-ǵa deıin tómendeýi paıda boldy. Qanaǵattanarlyqsyz aktıvter úlesiniń 2,2-den 2,3%-ǵa deıin ósýine qaramastan, táýekeliniń deńgeıi joǵary kúdikti aktıvter 1,8-den 1,6%-ǵa deıin tómendedi. Senimsiz aktıvter úlesi 3,7-den 1,6%-ǵa deıin tómendedi. Aktıvter sapasynyń pozıtıvti ózgerisi bankterdiń táýekelderdi baǵalaý jónindegi salmaqty saıasaty men ekonomıkanyń turaqtanýynyń saldarynan banktik klıentýranyń qarjylyq turaqtylyǵynyń nátıjesi bolyp tabylady (keste 6).

Bankterdiń qarjylyq senimdiligine degen senim ekonomıkalyq turaqtaný jaǵdaıynda birtindep artýda. El ekonomıkasynyń oń jaqqa qaraı damýy men azamattardyń jeke tabystarynyń birtindep ósýiniń jaǵdaıynda halyq akshalarynyń bank júıesine aǵyp kelýiniń oń tendensıasy kúshee tústi.

 

Keste 7 -Banktik sektordyń jalpy aktıvteriniń sapalyq kórsetkishteri

 

Aktıvter toptary	01.01.06		01.01.07		01.01.08
	Negizgi qaryz somasy, mlrd. teńge	Barly ǵyna %-ben	Negizgi qaryz somasy, mlrd. teńge	Barly ǵyna %-ben	Negizgi qaryz somasy, mlrd. teńge	Barly ǵyna %-ben
Standartty	103,58	71,9	180,92	70,3	289,8	81,7
Kúdikti	35,23	24,4	67,00	26,0	59,1	16,7
Sýbstandartty	28,40	19,7	56,76	22,0	45,4	12,8
Kanaǵat- tanarlyqsyz	3,90	2,7	5,61	2,2	8,2	22,3
Senimsiz	5,35	3,7	9,53	3,7	5,9	1,6
Barlyǵy	144,16	100	257,45	100	354,8	100

Jeke tulǵalardyń depozıtteriniń somasy, kóbinese sheteldik valútada, qarqyndy ósip keledi. Mundaǵy atap ketetin nárse - teńgedegi depozıtterdiń ósýi 23,3 mlrd. teńgeni nemese 73,7% qurady, al sheteldik valútada denomınasıalanǵan depozıtterdiń ósýi 15,9 mlrd. teńge nemese 148,6% quraǵan. Klıentterdiń aǵyndy esep shottaryndaǵy qaldyqtardyń ósýimen baılanysty talap etkenge deıingi depozıtter somasynyń ósýi 54,9 mlrd. teńge (79,9%, valútalyq ekvıvıalentte - 9,1%), shuǵyl depozıtterdiń ósýi - 26,3 mlrd. teńge (55,3%, valútalyq ekvıvıalent 5,9%-ǵa tómendedi). Sheteldik valútadaǵy depozıtterdiń artyq ósýiniń tendensıasynyń saqtalýy jalǵasýda. 2005 jyly ulttyq valútadaǵy depozıtter 60,6%-ǵa 142,9 mlrd. teńgege deıin ósti, al sheteldik valútadaǵy depozıtter 84,5%-ǵa 150,1 mlrd. teńgege deıin ósti. Nátıjesinde teńgelik depozıtterdiń úles salmaǵy 52,2-den 48,8%-ǵa deıin tómendedi. Depozıtke aqsha ornalastyrý kezinde teńgelik depozıtterge qaraǵanda valútalyq derozıtter boıynsha naqty tabystylyqtyń deńgeıi tómen bolǵanyna qaramastan halyqtyń úlken bóligi valútalyq esep shottardy artyq kóredi. Mundaı jaǵdaı kútilgen, sebebi depozıtterdiń negizgi kelýi sheteldik valútada saqtalǵan halyqtyń «shólkedegi» jınaqtarynyń esebinen qamtamasyz etilgen. Halyq depozıtteriniń ósimi 36,7 mlrd. teńgeni (236,6 mln. doll.) qurady, al 2004 jyly tek 23,4 mlrd. teńgege (20,5 mln. doll.) teń bolǵan. Halyq depozıtteriniń kuramynda shuǵyl depozıtterdiń 61,7-den 70,7%-ǵa deıin mańyzdy ósýi paıda boldy. Bul nesıeleýdiń damýy úshin pozıtıvtik faktor bolyp tabylady. /24/

Bankterdiń jetkiliksiz kapıtaldanýynyń sebepterine ekinshi deńgeıdegi bankter is~áreketiniń taza, qarjylyq nátıjeleriniń ósýiniń joǵary emes qarqynyn jatqyzýǵa bolady. Eger 2001 jyldyń nátıjeleri boıynsha banktermen 9,5 mlrd. teńge kóleminde (aldyńǵy merzim paıdasynan eki ese joǵary) jalpy paıda alynǵan bolsa, 2005 jyly tabysqa salynatyn salyqty tólegennen keıingi jalpy taza tabys 7,1 mlrd. teńgeni qurady, ıaǵnı 33,9%-ǵa tómendedi. Biraq, shyn máninde 2003 jyly onyń negizgi bóligin banktik qyzmet kórsetýlerden túsken paıda emes (shyǵyn 300 mln. teńgeni quraǵan), qalqymaly kýrsqa ótý nátıjeleri boıynsha sheteldik valútada denomınasıalanǵan aktıvter men mindettemelerdi qaıta baǵalaýdan alynǵan paıda quraǵan. 2004 jyly ekinshi deńgeıdegi bankterdiń tabystary men shyǵyndarynyń qurylymy mańyzdy ózgergen. Negizgi banktik operasıalar boıynsha 3,8 mlrd. teńgege nemese 20,7%-ǵa (2005 jyldaǵy 18,4 mlrd. teńgeden 2005 jyldaǵy 14,6 mlrd. teńgege deıin) negizgi banktik operasıalar kóleminiń ósýiniń esebinen jáne provızıalardy qalyptastyrýǵa ketken shyǵyndardyń tómendeýiniń esebinen 13,5 mlrd. teńge kóleminde taza tabys alynǵan. Eger 2005 jyly basqa da tabystardyń negizgi baby bolyp qaıta baǵalaý boıynsha túsken paıda tabylsa, 2006 jyly basqa da banktik operasıalar boıynsha taza tabys taza komısıalyq tabys pen qarjylyq (dılıngtik) operasıalar boıynsha taza tabys esebinen alynǵan (18).

Jalpy oń qarjylyq nátıjege qaramastan negizgi banktik operasıalar (ssýdalyq, depozıttik jáne t.s.s.) jetkilikti rentabeldi bolǵan joq. Bankterdiń ákimshiliktik shyǵyndarynyn (personalǵa, ofıs pen qural-jabdyqtardy ustaýǵa ketken shyǵyndar) árdaıym ósýi baıqalýda. Ol bankterdiń kompúterlendirýge, fılıaldar ashýǵa, is-árekettiń, býhgalterlik bank ishindegi eseptiń halyqaralyq standarttaryna ótýdi aıaqtaý prosesindegi baǵdarlamalyq qamtamasyz    etýdi    jańartýǵa ketken    shyǵyndardyń ósýimen baılanysty. Jumysshylardyń joǵary eńbek aqy syıymdylyǵy jáne banktik tehnologıalarǵa kompúterlik-júıelik qyzmet kórsetýdiń shyǵyndylyǵy, aktıvter men pasıvterdi rentabelsiz basqarý bankterdiń tabystaryn tómendetedi.

Nátıjesinde banktik sektordyń paıdalylyǵynyń jalpy koefısıentteri tómendegideı boldy: IaOA - 01.01.2007j. -1,5% , 01.01.06j. - 0,028, 01.01.05 j.- 0,019: KOE - 01.01.2006j. - 0,138, 01.01.05j. - 0,08. Berilgen kórsetkishterdiń resmı bekitilgen krıterııleri joq. Biraq ekonomıserdiń zertteýleri bankter is-áreketiniń jalpy kórsetkishteri tek IaOA = 0,05-0,1 jáne KOE = 0,1-0,2% deńgeıinde ǵana bank júıesin qarjylyq senimdi jáne turaqty damyp jatqan dep sıpattaıtyndyǵyn málimdeıdi. Qazaqstandyq bankterdiń paıdany jáne menshikti kapıtaldy arttyrýdyń paıdalanylmaǵan rezervteri bar ekendigi anyq. Sonymen qatar banktermen olardyń menshikti kapıtalynyń ósiminen asatyn qarqyndarmen aktıvterdi jınaqtaýy turaqty artyq ótimdilikke alyp keledi, al ol óz kezeginde banktermen paıdany joǵaltýyna sebep týdyrady.  Mundaı  qubylys múmkin  shyǵyndarǵa rezervterdi jasaý prosesine áserin tıgizedi. Óz kezeginde bankter senimdiligin arttyrý maqsatynda ekonomıkany nesıeleýdi qysqartý aktıvtik operasıalardyń resýrstyq bazasyn qalyptastyratyn klıenttik esep shottardaǵy quraldardyń azaıýynan bankterdiń ózin urýy múmkin. /20/

Naqty sektordy nesıelik ınvestısıalaýdy Ulttyq Banktiń 02.06.2000j. №265 prýdensıaldyq normatıvter týraly Erejege sáıkes menshikti kapıtaldyń jetkiliktiliginiń koefısıentine K1 0,04-ten 0,08-ge deıin qoılatyn talaptardy kóterý aqtaıdy. Reseılik prýdensıaldyq retteý júıesimen salystyrǵanda, Qazaqstanda eki k1, k2 koefısıentterimen, al Reseıde - bir N1 koefısıentimen sıpattalatyn Bazel komıtetimen usynylǵan kapıtal jetkiliktiligin baǵalaýdyń kúrdeli negizgi ádisi qoldanylady. Qazaqstandyq ádisteme ár túrli toptar kapıtalynyń qalyptasý kóziniń quramynda k 1 - birinshi deńgeıdegi jáne k2 - ekinshi deńgeıdegi kapıtaldy bóledi. Kapıtaldy qalyptastyrý kózderi ár bir top sheńberinde ten bolyp moıyndalady, biraq toptar arasynda teńdik joq.

Basqa sózben aıtqanda, kapıtal komponentteri «nashar» komponentterdiń jalpy shamasyna shekteý eńgizý arqyly «jaqsy»(1 deńgeıdegi kapıtal, negizgi kapıtal) jáne «nashar»(2 deńgeıdegi kapıtal, kosymsha kapıtal) bolyp bólinedi. Ulttyq Bankpen kapıtal jetkiliktiliginiń normatıvterin eńgizý mezgilinen bes jyl ótken soń 2004 jyly birinshi deńgeıdegi kapıtal jetkiliktiliginiń normatıvi ki 0,04-ten 0,06-ǵa deıin, al ekinshi deńgeıdegi kapıtaldyń normatıvi k2 0,08-den 0,12-ge deıin kóterilgen. Ekonomıkalyq turaktylyq ornaǵannan keıin kapıtal jetkiliktiligine qoıylatyn osyndaı talaptardy kóterýdi ár eki jyl saıyn ótkizgen durys bolyp kórinedi.

Bankter is-áreketteriniń qarjylyq senimdiligi tikeleı onyń jetkiliktiliginiń kólemderimen anyqtalady. Sondyqtan bankterdiń kapıtaldanyp aıaqtalýynyń máselesin sheshý osynshama mańyzdy bolyp tabylady. Jalpy anyqtamasy boıynsha kapıtal (menshikti quraldar, taza aktıvter) - bul banktiń mindettemelerden bos múlki,damýyna jaǵdaı jasaıtyn, qajet bolǵanda shyǵyndardy jabatyn jáne sóz baǵa men banktiń óziniń kólemi jaıynda bolǵanda negizgi baǵa qurýshy faktorlardyń biri bolyp tabylatyn strategıalyk rezerv. /14 /

Joǵaryda aıtqandy qoryta otyryp, banktik is-áreket tıimdiliginiń negizgi kórsetkishi - bul paıda marjasynyń, kapıtal mýltıplıkatorynyń jáne bank sapalyq aktıvterin paıdalaný tıimdiliginiń ózara baılanysy men ózara táýeldiligin kórsetetin paıda normasynyń kapıtalǵa shaqqandaǵy kórsetkishi. Óziniń ekonomıkalyq mazmuny boıynsha paıda normasynyń kapıtalǵa qatynasy banktiń shyǵyndarynyń tıimdiligin kórsetedi, aktıvterdiń tabystylyǵy aktıvterdiń taza tabys alyp kelý qabiletin kórsetedi, qarjylyq tetik kapıtaldyń aktıvterdi regenerasıalaý prosesindegi rólin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Bankterdiń is-áreketin baqylaý jáne basqarý júıesi aktıvter qundylyǵyn, shyǵyndardy tómendetýdi keshendi basqarý tıimdiliginiń, gepti (prosenttik stavkaǵa sezimtal aktıvter men pasıvter arasyndaǵy prosenttik aıyrmasyn), spredti (tartylǵan jáne berilgen nesıeler arsyndaǵy aıyrmasyn)basqarýdyń, baǵaly qaǵazdardy basqarý tıimdiliginiń , bank ótimdiligi men banktik ótimdi qyzmet kórsetýlerdi satý máselelerin qozǵaıdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Bankimen 2000 jyly bankter ótimdiligin baqylaýdy kúsheıtý jóninde ózgerister eńgizilgen, banktiń mindettemeleriniń merzimderi men aktıvterin salystyrý ádistemesin naqtylaý iske asyrylǵan./18/

İshki naryqty «kúdikti kapıtaldyń» qaptap ketýinen qorǵaý maqsatynda Ulttyq Bankpen tizimi anyqtalǵan ofshorlyq aımaqtarda tirkelgen zańdy tulǵalardyń rezıdent-bankteriniń jarǵylyq kapıtalyna qatysýǵa tyıym salynǵan. Bankterge konservasıa jáne sanasıa rejımderin engizý sıaqty sanksıalardy koldaný, teris menshikti kapıtaly bar banktiń aksıalaryn májbúrli túrde satyp alý mehanızmin qoldaný qarastyrylǵan. Bastapqy kezeńde bankter jabyq aksıonerlik qoǵam formasynda jáne memlekettik kásiporyn formasynda qurylýy múmkin. Bankti ashyq aksıonerlik kapıtalǵa qaıta kurý banktiń bir kalendarlyq jyl boıynda shyǵynsyz áreket etýiniń jaǵdaıynda jáne onyń prýdensıaldyk normatıvter men basqa da normalar men lımıtterdi saqtaý jaǵdaıynda ruqsat etiledi. Banktiń jarǵylyq kapıtaly bul jaǵdaıda tek aqshalaı quraldarmen qalyptastyrylýy kajet. Sheteldik qatysýmen bank qurǵan jaǵdaıda ortalyq rezıdent emes banktiń kelisimi qajet bolady. Ulttyq Bankpen otandyq bankterge bekitilgen barlyq talaptardy oryndaý mindetimen qatar, enshiles bankterge qosymsha normalardy oryndaý qajet, atap aıtqanda menshikti  kapıtal kólemindegi aktıvterdi Qazaqstan Respýblıkasynyń ishki aktıvterine ornalastyrý.

 

3. EKİNSHİ DEŃGEILİ BANKTERDİŃ MENSHİKTİ KAPITALYN BASQARÝDY JETİLDİRÝ

 

3.1  Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtalyn

basqarýdy jetildirý

2003 jyldyń 1-shi shildesine ekinshi deńgeıdegi banktermen, resmı málimetter boıynsha, 116 mlrd. Teńge kóleminde jalpy taza tabys alynǵan, al 2002 jyldyń 1 -shi shildesinde ol 110,3 mlrd. teńgeni quraǵan. Óz ýaqytynda ¥lttyq Banktiń tóraǵasy G. Marchenko Qazaqstan ekonomıkasynyń munaı-gaz ónerkásibiniń jaǵyna qatty aýytqýyna qaramastan, qarjylyq sektor tabystylarynyń biri ekendigin atap ketken. Qazirgi statısıka sony dáleldeıdi. Ol kazirgi kezde bankterdiń isi buryn bolmaǵandaı jaqsy ekendigin málimdeıdi: olardyń ishindegi jetekshi bankter shetelden kóp jáne arzan qaryz alýda. Bir sózben aıtqanda, bankter, kapıtaldy umytpaı turyp, ósińki túrde aktıvterin arttyrýda: bir jaǵynan, ortalyk bank normatıvterine shydaý úshin, ekinshi jaǵynan, nesıeleý men basqa banktik ónimderdi usyný kólemderin arttyrý úshin kapıtaldy da arttyrý qajet. Aǵyndy jyldyń birinshi jarty jyldyǵynyń nátıjeleri boıynsha úsh banktiń - ¥ltty Bank, Qazkommersbank, TuranÁlemBanktiń aktıvteri manyzdy ósken. Bul lıderler úshtigi. Soǵan sáıkes paıda kólemderi olarda eń joǵary. Osydan sál buryn Halyq Banktiń basqarma tóraǵasynyń orynbasary Serik Svátov jyl nátıjeleri boıynsha banktiń paıdasy shamamen 40 mln.doll. quraıtyndyǵyn atap ketti.

Aldyńǵy jyldary Halyq Bankte paıda jaǵdaıy onsha jaqsy bolmady. Onyń mysalynda 90-shy jyldarda oryn alǵan respýblıkanyń qarjylyq organızmindegi temperatýranyń aýsýy banktik is-áreketke qalaı keri áser etkenin jáne narykka jekeshelendirý prosesi men jeke banktik bıznestiń damýy kandaı pozıtıvtik áser ete alatyndyǵy jaıly- oı aıtýǵa bolady. Osy maǵynada Halyq Banktiń tájirıbesi kórnekti bolyp tabylady.

1998 jyly Qazaqstan ekonomıkasy álemdik konúnktýranyń yqpalyna, anyq óziniń paıdasyna emes, tústi: qazaqstandyq eksporttyń negizgi negizgi ónim túrlerine baǵalar tómendedi, respýblıka úshin negizgi saýdalyq partnerlar men ınvestorlar bolyp tabylatyn elderdegi jalpy ekonomıkalyk jaǵdaı nasharlady. Osy jaǵdaıda Halyq Bank joǵary paıda alýǵa senbedi. Ol, mańyzdy bolmasa da, 1997 jyldyń kórsetkishinen asqanynyń ózi jetkilikti bolǵan (sýreti).

1999 jyly halyqaralyq karjylyq daǵdarys depressıalyk jaǵdaıdaǵy syrtqy ekonomıkalyq is-áreketpen aınalysatyn otandyq kásiporyndardy taǵy belgili ýaqytta ústap otyrýdy jalǵastyryp, tolyq qaıtqan joq. AQSH dollary valútalyk kýrsyn erkin qalyptastyrýǵa ótkennen keıin Halyq Bank tabystarynyn mańyzdy bóligin valútalyq klıenttik nesıeler men baǵaly qaǵazdardy qaıta baǵalaýdan túsken tabystar qurady. Tek 2002 jyly ǵana Qazaqstanda ekonomıkalyq ósý tendensıalary baıqala bastady. JİÓ ósimi 2001 jyldaǵy 2,7%-ben salystyrǵanda 9,8% qúrady., ulttyq valútanyń AQSH dollaryna qatysty devalvasıalaý deńgeıi 5,2%-ǵa deıin tómendedi (1999 jyly -64,6%), ınflásıa qarqyndary 9,8%-ǵa deıin tómendedi (2001 jyly -17,8%). Kásipkerlik kúrylymdar belsendendirildi, halyk tabystary údaıy óse bastady. Osynyń barlyǵy banktik qyzmetterge, ásirese depozıtter men ssýdalarǵa, súranystyń keńeıýine alyp keldi. Qarjylyq sektorda «ekinshi dem» ashyldy: sol mezgilde Halyk Banktiń aktıvteri men kapıtalynyń kórsetkishteri jaqsara bastady.

 

Sýret 1- Qazaqstannyń Halyk Bankindegi taza paıda dınamıkasy.

 

Biraq bank mańyzdy resýrstardy ótken jyldardyń provızıalaryna bólýge májbúr boldy, óıtkeni erkin qalqymaly almastyrý kýrsyna aýysqannan keıin nesıe alýshylardyń qarjylyk jaǵdaıy qatty kúrdelendi. Nátıjesinde - tómen qarjylyq nátıje (1230,32 mln. teńge). Ókimet Halyq Bankindegi óziniń qalǵan úlesin satýdy uıǵarady. Naryqpen aksıalardyń memlekettik paketin (33% jáne 4- bir aksıa)satý nátıjesinde bankte paıda bola alatyn qúrylymdyq kaıta kúrýlardy kútý banktiń negizgi bıznesiniń damýyn tejedi. 2004 jylmen salystyrǵanda aktıvterdin, kapıtaldyń, nesıelik portfel men depozıttik baza kólemderiniń absolúttik ósýine qaramastanHalsh Banki negizgi kórsetkishterdiń ósý karqyndary   boıynsha   óziniń   jaqyn básekelesterinen   artta  qaldy.

Banktik bıznestegi negizgi pozısıalar boıynsha onyń úlesi tómendedi. Degenmen, jekeshelendirýdiń aıaqtalýy - bolmaýy múmkin emes ýaqytsha kıynshylyqtar men operasıadan keıin jyldam saýyǵýshen ózinshe bir shok terapıasy. Sol mezgilde búl bank eki eselengen kúshpen júmys istep ketýi úshin kajet boldy. 2007 jyldyń ózinde Halyk Banki karyz alýdyń halykaralyq naryqtarynda mańyzdy kapıtaldaný men óz pozısıalaryn nyǵaıtýǵa jete aldy. Sonymen qatar bank óz múmkinshiligin - aımaqtarda basym bolý úshin eń keńinen taraǵan fılıaldyk júıeni tıimdi utyp alýǵa tyrysady. Osy maqsatpen top-menedjment oblystardyń mýnısıpaldyk bılik organdarymen qyzmettesý jóninde kelisimder jasaıdy jáne jańa baǵdarlamalardy eńgize otyryp, aımaqtardaǵy klıentterge (iri korporasıalarmen qatar shaǵyn jáne orta bıznes sýbektilerine jáne jeke tulǵalarǵa) kyzmet kórsetýdi jaqsartady

2007 jyldyń birinshi jarty jyldyǵynda Halyq Banki 2007 jyldyń bıznes-josparynyn negizgi qarjylyq kórsetkishterinin josparly deńgeıin asyra oryndap, ósýdiń joǵary qarqyndaryn saqtady. Jyl basynan bastap banktiń menshikti kapıtaly 7,16%-ǵa nemese 11,512 mln teńgege ósti. Bul ósý negizinen aǵyndy jyldyń bólinbegen taza tabysynyń esebinen paıda boldy jáne 2007 jyldyń birinshi jarty jyldyǵynyń nátıjeleri boıynsha menshikti kapıtal 122,634 mlrd. teńgeni quraǵan. 1 tamyzda bul kórsetkish 127,177 mlrd. teńgege teń bolǵan. (sýret 2).

Sýret 2 - Qazakstan Halyq Bankiniń aktıvteri (mlrd. teńge)

Sáıkes dınamıka aktıvter boıynsha da baıqalady.  2003 jyly Halyk Bankinde 362 mlrd. teńgege aktıvter bolǵan, al sońǵy úsh jylda ósý qısyǵy kilt joǵaryǵa umtyldy (sýret 3). 2007 jyldyń basynan bank balansynyń valútasynyń kólemi 16,12%-ǵa ósti, onyń ishinde maýsymda kóbinese korespondenttik esep shottardaǵy kuraldardyń ósýiniń esebinen 2,7%-ǵa nemese 16 mlrd. teńgege. Jalpy somasy 11,3 mlrd. teńge bolatyn aksıalardyń segizinshi emısıasyn shyǵarý jáne jalpy somasy 14,5 mlrd. teńge bolatyn alty jyldyq sýbordınasıalanǵan oblıgasıalardy ornalastyrý esebinen jarǵylyq kapıtaldy arttyrý Halyq Bankine aktıvti operasıalar kólemin jáne quraldardyń nesıelerge salynýyn keńeıtýge múmkindik beredi.

Shilde aıynyń sońynda Halyq Banki  150 mln. doll. Somasyna sıdısırlengen qaryzdy qatystyryp, ornalastyrýǵa daıyndalǵan. Resýrstyq quıylymdar, sózsiz, banktiń ekonomıkanyń damýyna nesıelerdi kóbirek berýine alyp kelýi qajet.

 

 

Sýret 3 - Qazaqstan Halyq Bankiniń kapıtalynyń qalyptasýy

 

Sońǵy málimetter boıynsha nesıeleý naryǵyndaǵy Halyq Bankiniń úlesi 19,8% quraıdy, jáne de onyń ósýi ábden múmkin. Mysaly, sındıkasıalaý esebinen bankterde óziniń iri korporatıvtik klıentteriniń saýdalyq operasıalaryn qarjylandyrý, atap aıtqanda tamaq jáne jeńil ónerkásibi, jol qurylysynyń salasy, hımıalyq jáne munaı-gaz salalary úshin qural-jabdyqtardy jetkizý múmkindigin aldy. Nesıe-bank júıesi qazirgi Qazaqstannyń ekonomıkalyq qurylymynda erekshe rol atqarady. Qarjylyq ınstıtýttar, naqty aıtqanda, nesıelik resýrstardy jetkizip berýshiler men tutynýshylar arasynda deldaldyq qyzmet kórsetýlerdi iske asyrady. Bankter ýaqytsha bos aqshalaı quraldardy belsendi áreket etýshi kapıtalǵa aınaldyrady, kóptegen ár túrli operasıalardy oryndaıdy. Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń is-áreketiniń arqasynda kásiporyndar men halyqtyń aqshalaı esep aıyrýsýlary men tólemderiniń mańyzdy aǵymy iske asyrylady.

Qazaqstandyq nesıe-bank júıesiniń is-áreketiniń kólemderi jóninde kelesi málimeter boıynsha aıtýǵa bolady. 2006 jyldyń 1 naýryzyndaǵy jaǵdaı boıynsha Qazaqstan bankteriniń jalpy aktıvteri 534 mlrd.teńge quraǵan, Qazaqstan Respýblıkasynyń banktik sektorynyń jalpy mindettemeleriniń somasy 439 mlrd. teńgeden asty. Aktıvter qurylymynda klıentterge koıylatyn talaptar (jalpy aktıvterdiń 56%), memlekettik baǵaly qaǵazdar portfeli (16%) sıaqty komponentterdiń úlesi artyq. Jalpy midettemelerdiń qurylymynda banktermen qatystyrylǵan depozıtterdiń kólemi 76%, al banktik emes qarjylyq uıymdar aldyndaǵy qaryz - 6% qurady. /25/

Bankter qarjylyq deldaldar retinde operasıalardyń úlken sanyn oryndap, sol arqyly koǵamnyń durys ekonomıkalyq ómirin kamtamasyz etýimen qatar, bankterdiń erekshe roli bankter tabıǵatynyń ereksheligimen anyqtalady - bankterge úlken aqshalaı quraldar senip, tapsyrylǵan. Sonymen birge qarjylyq sala erekshe sala bolyp tabylatyndyǵyn, oǵan banktik esep shottardan quraldardy jappaı alýǵa erekshe sezimtaldyq pen náziktik tán bolady.

Joǵaryda aıtylǵandy koryta otyryp, Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıdegi bankteriniń is-áreketiniń salasy memleket tarapynan erekshe kóńil aýdarý jáne baqylaý obektisi bolyp tabylady. Qazakstandyq banktik zańdylyq kóptegen erejelerdi qamtıdy. Onyń ishinde banktik is-áreketti lısenzıalaý týraly, banktik is-áreketke tyıym salý jáne shekteý týraly, Qazaqstannyń Ulttyq bankiniń tarapynan ekinshi deńgeıdegi bankterdiń is-áreketin baqylaý, banktik is-áreketti saqtandyrý, kúdikti jáne senimsiz aktıvterge qarsy rezervtik kapıtal men provızıa qurý arqyly bankter bankrottyǵynyń aldyn alý, ssýdalyq operasıalar boıynsha shekteý qoıý týraly erejelerdi atap ketken durys.

Ssýdalyk operasıalardy retteýde bankpen erekshe qatynastarmen baılanysty bolatyn tulǵalarǵa qarjylyq qyzmet kórsetýlerdiń usynylýyn retteýge erekshe kóńil aýdarylady.

Qazirgi kezde Qazaqstanda bankpen erekshe qatynastamen baılanysqan tulǵalarǵa jeńildetilgen sharttardy usynýǵa tyıym salynǵan. Osylaısha, zań bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulǵalarǵa jeńildetilgen sharttardy usynýdyń túsinigin anyq tujyrymdaıdy. Jeńildetilgen sharttardy usyný kelesini bildiredi: 1) bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan túlǵa bolyp tabylmaıtyn klıenttermen bank onyń tabıǵaty, maqsaty,erekshelikteri men táýekeli boıynsha túspeıtin kelisimge túsýi; 2) banktik operasıany oryndaý úshin aqy alý nemese qamtamasyz etýdi qabyldaý aqysy basqa klıentterge qaraǵanda tómen.

Bankpen erekshe qatynastarmen baılanysty tulǵalardy nesıeleý banktiń qıraýynyń potensıaldy kózi bolýy múmkin bolǵandyqtan, bizdiń oıymyzsha bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulǵalarǵa qatysty ssýdalyq operasıalardy ortalyqtandyrylǵan tártipte retteýin kúsheıtý maqsatqa sáıkes bolady.

Álemdik banktik praktıka bankpen erekshe qatynastarda bolatyn tulǵalarǵa nesıe usynýdy retteý jóninde jetkilikti tájirıbe jınaqtaǵan. Atap aıtqanda, AQSH-da jetekshi jumyskerlerdiń, dırektorlardyń, jáne banktiń iri aksıonerleriniń tarapynan teris paıdalanýlardyń aldyń alýǵa baǵyttylǵan zańdar qabyldanǵan, mysaly - Federaldyq rezervtik júıe týraly Zań jáne depozıtterdi saqtandyrý jónindegi Federaldyq korporasıany jetildirý týraly Zań.

Árıne, bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulǵalarǵa ssýda usynýdy retteýdiń amerıkandyq praktıkasyn mehanıkalyq túrde qabyldaýǵa bolmaıdy. Bizben ótkizilgen zertteý kórsetkendeı, aıtarlyqtaı tabysty amerıkandyq tájirıbeniń keıbir elementterin bizdiń eldiń erekshelikterin eskere otyryp qazakstandyq bank júıesiniń qarjylyq turaqtylyǵyn kúsheıtý úshin qoldanýǵa ábden bolady. Tómende biz bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulgalardyń álsiz retteletin áreketteriniń saldary retindegi banktik kúıreý múmkindikterin mınımýmge jetkizýge múmkindik beretin preventıvtik sharalar usynamyz. Sonymen qatar, ekinshi deńgeıdegi banketerdiń is-áreketin memlekettik baqylaýdy jetildirý, bizdiń oıymyzsha, kásipkerlik qurylymdardyń da, jalpy qoǵamnyń da múddeleriniń durys balansyna jetýdi qarastyrýy kajet. Sondyqtan bizge bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulǵalarǵa eknshi deńgeıdegi banktermen nesıe usyný jónindegi qosymsha  erejelerdi  engizýmen  qatar,  osy  máseleniń  semantıkalyq tásiline sáıkes osy saladaǵy komersıalyk bankter úshin bar jeke erejelerdi rettep tastaý qajet.

Bizdiń kózqarasymyzǵa saı, bankterdiń qarjylyq jaǵdaıy týraly esepterine jetekshi jumyskerlerine ár bir eseptik merzimde berilgen nesıeler týraly aqparatty engizý jónindegi talapty bekitý qajet.

Sonymen, joǵaryda komersıalyq bankterdiń is-áreketin retteýdi jetildirý jónindegi usynylǵan sharalar bankpen erekshe qatynastarmen baılanysqan tulǵalarǵa nesıe usynǵan kezde ekinshi deńgeıdegi bankterge qoıylatyn jeke praktıkada qoldanylatyn talaptarynda sanaly jáne dıfferesıaldanǵan tásildi bekitýmen qatar, osyndaı nesıeni usyný kezinde kosymsha erejeler bekitý qajet. Komersıalyq bankterdiń is-áreketin memlekettik retteýdi jetildirýdiń osy sharalary nesıelik táýekeldi tómendetip qana qoımaı, bankterdiń qarjylyq jaǵdaıyn kúsheıtý arqyly bankterdiń durys áreket etýin qamtamasyz etedi.

 

 

3.2       Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtalyn basqarý máselelerin sheshý joldary

Qazaqstannyń bank júıesiniń 10-jyldyq áreket etýinen keıin zańdy jáne praktıkalyq turǵydan onyń mańyzdy erekshelikterin, qazirgi ózekti máselelerin jáne odan ári damýynyń múmkin álternatıvtik baǵyttaryn uǵyný jáne qorytý mańyzdy bolyp tabylady.

Sońǵy jyldary banktik sektorda jeterlikteı jyldam jáne jalpy oń ózgerister ótýde. Olardyń nátıjesinde, taldaýshylardyń pikiri boıynsha, banktik júıeniń ıadrosy 1998 jyldyń daǵdarysyn sandyq ta, sapalyq kórsetkishter boıynsha tolyq jeńip shyqty, al bir qatar baǵyttar boıynsha daǵdarysqa deıingi kezeńmen salystyrǵanda mańyzdy alǵa qaraı jyljydy.

Bankterdiń kópshiliginde sol oqıǵalardyń sabaqtarynan mańyzdy qorytyndylar shyǵarylǵan - bir satyǵa menedjment deńgeıi kóterilgen, nesıelik jáne basqa da is-árekettiń táýekelderi aıtarlyqtaı qatań jáne dál baǵalanady, ishki baqylaýdyń deńgeıi kóterilýde jáne kóptegen taǵy da basqa.

Bank júıesin jetildirýde Ulttyq Banktiń jańa basshylyǵy komersıalyq bankterge bet buryp, olardyń máseleleri men usynystaryn «estıdi», jáne de jalpy alǵanda banktik is-árekettiń máseleleriniń kópshiligi boıynsha durys kózqarasty ustanatyndyǵy da sońǵy rol atqarmaıdy. /20/

Sonymen qatar banktik sektordyń ekonomıkalyq damýdy jedeldetý,anyq tıimsizditiń, al mánisinde 90-shy jyldardyń atalmysh tereń reformalarynyń eldiń búkil áleýmettik jáne ekonomıkalyq uıymdastyrylýyna oıratýshylyq áseriniń nátıjesinde elde paıda bolǵan tereń jalpy ekonomıkalyq jáne tehnologıalyk daǵdarysty jeńip shyǵý mindetterine sáıkestiliginiń kózqarasynan el bankteriniń jalpy jalpy jaǵdaıy qanaǵattanarlyq dep sanala almaıdy.

Otandyq bank júıesiniń álsizdigi, onyń negizgi kemshilikteri málim. Qazirgi jaǵdaıda bank júıesi kapıtaldyń ónimdilikti qozǵalysynyń maqsattary úshin resýrstardyń maksımaldy múmkin kólemin shoǵyrlandyrý múddesinde óziniń basty qarjylyq deldaldyk áleýmettik qyzmetin tolyq oryndaýǵa qabiletsiz ekendigin atap ketken mańyzdy.

Qalyptasqan jaǵdaıdyń sebepterin aıqyndaý, máseleniń damýynyń «tarıhyn» baǵalaýdyń mańyzdylyǵy odan kem emes, sebebi tek osyndaı taldaýdyń negizinde ǵana ony sheshýdiń múmkin tásilderin óńdeý múmkin bolady. Otandyq bankterdin, barlyq máseleleriniń negizinde olardyń resýrstyq bazasynyń jetkiliksizdigi men tómen «sapasy» jáne birinshi kezekte menshikti kapıtaldyń jetkiliksizdigi jatqanyn asyrmaı-aq aıtýǵa bolady.

2007 jyldyń ortasynda barlyq qazaqstandyq bankterdiń menshikti quraldary shamamen 20 mlrd. doll. Quraǵan, al ol bir jetekshi álemdik banktiń kapıtalynan onshaqty ese kem. Búl quraldardyń úlken bóligi kóbinese astanalyq banktiń ondaǵan fılıaldarynda shoǵyrlanǵan, al bankterdiń negizgi sany (aımaqtyq bankterdi qosqanda) - búl kópshiliginde usaq qurylymdar, naqty bank isindegi shaǵyn bıznes./77/

Qazaqstandyq bankterdiń 75%-nan kóbi 5 mln. evroǵa deıingi kapıtalǵa ıe, bul, árıne, olardyń is-áreketiniń kólemi men dınamıkasyn aldyn ala anyqtaıdy. Menshikti kapıtaldyń kólemi kez-kelgen banktiń irge tasy, sıpattamasy bolyp tabylatyndyǵyn atap ketken jón. Eń aldymen kapıtaldyń kólemi resýrstardy tartý (sáıkesinshe, ornalastyrý) múmkindikterin anyqtaıdy, ıaǵnı mánisinde banktik is-árekettiń barlyq negizgi túrleri boıynsha operasıalardyń kólemin anyqtaıdy.

Aqyrǵy máninde kapıtaldyń kólemi sheshýshi shamada bank senimdiligin baǵalaý úshin bastapqy sharty bolyp tabylady -kapıtaly boıynsha neǵurlym iri bankter ár túrli sátsiz konúnktýralyq áserlerge, bank isinde onsyz bolmaıtyn táýekelder men shyǵyndarǵa turaqty bolady.

Qazaqstandyq bankterdiń kópshiliginiń modernızasıalaý úshin resýrstardyń jetispeýshiliginen tunshyǵyp jatqan naqty ekonomıkanyń, ásirese óńdeýshi salalarynyń úlken bóligi muqtaj bolyp turǵan eń aldymen ınvestısıalyq sıpattaǵy kólemdi uzaq merzimdi jobalardy nesıeleýge qabiletsizdigi barlyǵyna málim. Bul jaǵdaıdyń negizgi sebebi - bankterde mundaı nesıeleý úshin turaqty uzaq merzimdi resýrstardyń joqtyǵynda. Biraq, dál menshikti kpıtal, mánisinde, bankterdiń osyndaı operasıalary úshin ıdealdy resýrs bolyp tabylady.

Biraq, jeke bankterge qatysty durys bolyp tabylatyn nárse jalpy bank júıesine de durys bolady, kapıtaldyq bazasynyń álsizdiginde ekonomıkalyq konúnktýranyń saýyqtyrylýyna, ekonomıkalyq damý qarqyndaryn jedeldetýge jáne sonyń negizinde kóptegen áleýmettik máselelerdi sheshýge belsendi jáne qurylymdyq banktik yqpaldyń múmkin emestiginiń sebebi búrkelip tur. /25/

Ulttyk bankpen bekitiletin negizgi normatıvter – kapıtal jetkiliktiliginiń normatıvi, bir nesıe alýshyǵa beriletin nesıeniń shekti kólemderi, rezervterdiń kólemderi jáne basqalary - tolyǵymen banktiń kapıtalyna baılanysty bolady, al ol óz kezeginde banktiń kúndelikti is-áreketin, onyń baqylaý organymen, klıenttermen      qarym-qatynastaryn anyqtaıdy, ıaǵnı bank jumysynyń ortasyn, menedjment pen personaldyń kúsh salýlaryn naqty jasampaz sharýashylyq sheshimderde shoǵyrlandyrý múmkindigin    qalyptastyrady.

Kóptegen jyldar boıy bankter sharýashylyq sýbektiler úshin bekitilgen eń joǵary stavkamen (45% )paıda salyǵyn tólegendigin eske túsirýdiń ózi jetkilikti. Ol menshikti kapıtaldy arttyrý múmkindiginen bankterdi aıyratyn. Naryktyq ekonomıkaǵa ótýdi iske asyrǵan bir qatar basqa eldermen salystyrǵanda, ónerkásipti nesıelendiretin otandyq bankterge tóleýge qabiletsiz memlekettik kásiporyndardyń qaryzdarynyń bir bóligin shyǵynǵa jazý jóninde eshqandaı kómek kórsetilmedi. /20/

Odan da ári, kásiporyndarǵa, mysaly qoǵanys ónerkásibine, memlekettik qurylymdardyń tólemderin kópjyldyq toqtatylýynyń saldarynan olardy nesılegen bankter qıyn jaǵdaıǵa tústi - olar qaıtarylmaǵan ssýdalardy shyǵynǵa jatqyzýǵa jáne sol arqyly óziniń onsyzda kedeı kapıtalyn azaıtýǵa májbúr bolǵan.

Sebepterdiń ekinshi toby - 1990-1992 jj. Qazaqstanda komersıalyk bankter júıesin qurýdyń basynda aqshalaı bılik organdarymen jiberilgen óreskel qatelikter. Bul merzimde jańa bankterdi uıymdastyrý kezinde de, sol mezgilge deıin áreket etken iri mamandyrylǵan bankterdi kúshpen joıý jáne olardyń eń tómengi deńgeıi - bólimshede jańa bankterdi uıymdastyrý kezinde de mańyzdy emes kapıtaly bar usaq bankter júıesi sanaly túrde ornatylǵandyǵynyń faktisi qazirgi kezde umytylyp bara jatyr. Kapıtaly 5 mln. teńgeden asatyn bankter tirkelýge qabyldanbaǵan - budan artyq qısynsyzdyqty elestetý qıyn. Qazaqstandyq bank júıesi osy ózinshe týa bitken aqaýdy áli kúnge deıin joıǵan jok -qazir bizde bank sektoryn reformalaýshylar umtylǵan kishkentaı kapıtaly bar, ekonomıkanyń qandaı da bir mańyzdy naqty mindetterin sheshe almaıtyn kóptegen usak bankter bar. /21/.

Ókinishke oraı, búginde de bılik organdarymen bankter ekonomıkanyń         turaqty         jedeldetilgen damýy men modernızasıalanýyna ótý kezinde atqarýǵa tıisti, olardyń kapıtalynyń ósýimen anyqtalatyn, erekshe mańyzdy rolin úǵyný baıqalmaıdy. Álsiz bank júıesine kóptegen sógister aıtylýda, bankterdi reformalaý jydary jóninde kóptegen dıskýssıalar ótkizilýde, ekonomıkalyq damý men bank júıesin reformalaýdyń ár túrli strategıalary qabyldanyp, túzetilýde.

Biraq bul strategıalarda mysaly ókimettiń nemese Ulttyq Banktiń ekonomıkanyń shyn mánindegi (konúnktýralyq táýeldi emes) damýynyń sheshýshi sharttarynyń biri retindegi bankter kapıtalyn      arttyrýdy jyldamdatý jónindegi naqty mindettemelerin tabýǵa bolmaıdy. Sondyqtan mazmúndyq ta, sandyq ta ólshemderdegi bankter kapıtalynyń    kólemderi men ekonomıkalyq ósýge ótý sharttarynyń ózara baılanystarynyń máselelerine toqtalý qajettiligi paıda bolady.

Joǵaryda atalǵandaı, bankterdiń eń mańyzdy mindeti bolyp eldiń aqsha sharýashylyǵynyń resýrstaryn shoǵyrlandyrý jáne olardy       óndiristi  damytý  maqsatynda joǵary tıimdi, shoǵyrlandyrylǵan paıdalanylýy tabylady. Osy maǵynada shoǵyrlandyrylǵan resýrstardyń negizgi massasy retinde banktermen tartylǵan qaryz quraldar bolý kerektigi anyq. Biraq, resýrstardy osyndaı tartý jáne paıdalanýdyń negizi retinde tek bankterdiń menshikti kapıtaly bola alady.

Dál menshikti kapıtal eń uzaq merzimdi, turaqty, senimdi jáne ózdiginen bankterdiń nesıelik jáne basqa da aktıvti operasıalary úshin arzan resýrs bolyp tabylady, tek ony damytý jáne arttyrý bankterdiń sharýashylyqqa jáne keıingi damýyna, sharýashylyqtyń ózin saýyqtyrýǵa nesıelik ekspansıasynyń negizi bolyp tabylady.

Bizdiń oıymyzsha, dál osy jeterlikteı aıqyn jaǵdaı bank júıesin reformalaýdyń kez-kelgen baǵdarlamalarynyń negizine salynýy qajet. Munda qazirgi kapıtaiǵmen (senimge ıe bolatyn taldaýshylardyń pikiri boıynsha 30%-na deıin úrlengen, fıktıvtik bolyp tabylatyn) ekonomıkanyń damýyn jedeldetýdiń eshqandaı mindetteri kazaqstandyq ekonomıkanyń qalyptasqan naryqtyq sıpatyna baılanysty anyqtamasy boıynsha sheshile almaıdy. Máseleniń erekshe ózektiligi sandyq baǵalarda da ábden anyq kórinedi. Eger elge 2010 jylǵa deıin JİÓ-di eki ese arttyrý qajet bolsa, onda osy merzimge deıin bankterdiń kapıtalyn da 60 mlrd. doll. Deıin kóbeıtý qajet. Biraq munda ekonomıkadaǵy bankterdiń naqty rolin kórsetetin kapıtal men bank aktıvetri men JİÓ-niń búgingi óte tómen ara qatynasy saqtalady.

Demek, osy merzimde bul kórsetkishti kem degende eki ese arttyrý qajet, ıaǵnı bankterdiń kapıtalyn 120 mlrd. doll. Jetkizý. Bankter kapıtaly  15  jylda tek 30 mlrd dollarǵa    óskenin eskere otyryp, 6 jylda ony 90 mlrd. dollarǵa arttyrý bank júıesiniń ózi úshin iske aspaıtyn mindet. Bul mańyzdy jáne shıeleniske jalpy ekonomıkalyq másele, búkil memlekettiń mindeti bolyp kele jatqany ábden anyq boldy.

Bul paıda kúnemdik karporasıa ishindegi másele emestigin atap ketken durys - bul aqshalar bankte otyryp qalmaıdy, olar birden jáne shartsyz naqty ekonomıkaǵa jumsalady, eń aldymen óndiristik salaǵa, negizgi kapıtaldy orta jáne uzaq merzimdi modernızasıalaýdyń ınvestısıalyk jobalaryna.

Sonymen banktik kapıtaldy arttyrý ekonomıkanyń damý qarqyndaryn arttyrýǵa jáne qajetti qozǵalysty jasaýǵa, al sonyń negizinde eldiń álemdik progrestiń perıferıasyna aqyrǵy túsip ketý qaýipiniń aldyn alyp, ǵylymı-tehnıkalyq jáne áleýmettik salada buzyp ótýge múmkindik beretin tıimdi ekonomıkalyq manevr bolyp tabylýǵa tıisti.

Demek, bankterdiń mańyzdy ósýiniń mindeti bir jaǵynan, jalpy ekonomıkalyq, memlekettik maqsat bolyp tabylady, ekinshi jaǵynan - ekonomıkalyq saıasattyń basty quraly bolyp tabylady, óıtkeni, mánisinde onyń sheshilýi arqyly keń kólemdi jalpy ulttyq ssýdalyq qor túrindegi ekonomıkanyń basty qozǵaýshysy qurylýy múmkin.

Banktik sektordyń damýynda eki álternatıvtik baǵyt múmkin ekendigi týraly pikir aıtylýda - turaqtanýshylyq úzilis (nakty ekonomıkany nesıeleýdiń jedeltetilgen ósýiniń kezindegi táýekelderdiń asa ósýinen qutylý maqsatynda) jáne jedeldetilgen ósý (biraq tek júıelik táýekelderdiń jınaqtalýyn tejeýdiń tıimdi mehanızmderin óńdeý shartynda ǵana).

Bul kózqarastardy jaǵdaıdyń dál monıtorıńisiniń jáne aqshalaı naryqty retteýdiń qazirgi sharalarynyń turǵysynda bólise otyryp, sonymen qatar menshikti kapıtaldyq bazanyń jedeldetilgen ósýi sheshýshi shamada júıelik táýekelderdi álsizdendiretindigi jáne eń aldymen ekonomıkanyń ósýiniń, sonyń arqasynda sharýashylyq sýbektileriniń, ıaǵnı nesıe alýshylardyń, klıentterdiń jáne bank aksıonerleriniń, qarjylyq jaǵdaıynyń nyǵaıýynyń esebinen kólemdi banktik daǵdarystyń aldyn alatyndyǵy anyq-

Eger biz bizdiń banktik júıemiz orasan zor kapıtaldary jáne kóp ǵasyrlyq tájirıbesi bar asa kúshti básekelester astynda joıylyp, bir qatar shyǵys Evropa elderinde bolǵandaı óziniń derbes áreket etýin toqtatqanyn qalasaq, basty máselesi bolyl onyń kapıtaldyk bazasynyń ósýi tabylatyn bank salasyn sapalyq jetildirý úshin qajetti jaǵdaı jasaýdy oılaýymyz qajet. /17/

Baıandalǵan máseleniń quramynda sheshýge tıisti negizgi surak -bank júıesiniń kapıtalyn arttyrý úshin qajetti resýrstardy qalaı tabý. Bul eki jaqty tegi bar resýrstar dep aıtýǵa bolady - bank júıesiniń    ózinde jáne     búl    júıege    qatysty     syrtqy    kózder.

Bankterdiń óz múmkindikteri qanshalyqty shekteýli bolǵanymen olardy esepten shyǵaryp tastaýǵa bolmaıdy. Bankterdiń paıdasy sátti konúnktýranyń jeke merzimderinde joǵary qarqynmen ósken.

Dıvıdendtik tólemderdi shektep, jalpy alǵanda qatań únemdeý tártibin saqtap, bankter jáne olardyń aksıonerleri menshikti paıda esebinen menshikti kapıtaldy mańyzdy arttyra alady. Sonymen qatar bılik organdarynyń bul máselede bankterge kómek kórsetkeni durys bolar edi, mysaly, bankter paıdasynyń kapıtaldanýǵa jiberiletin bóligine qatysty salyqtyq jeńildik berý.

Menshikti resýrstar esebinen kapıtaldyń ósýimen qatar, bankterge kapıtaldyń ishki konsolıdasıasyn iske asyrý qajet -mundaǵy sóz qosylý, birigý, kuıylý, shaǵyn bankterdi irileriniń satyp alýy jáne t.s.s. arqyly banktik qurylymdardy irilendirý jaıynda bolyp tur. Damýdyń bul baǵyty usaq banktik qurylymdar túrindegi joǵaryda atalǵan týa bitken aqaýdy joıýǵa múmkindik beredi.

Bul maǵynada bankterdiń birigýiniń prosedýralaryn jeńildetý jónindegi aqsha bılik organdarynyń sharalary da> menshikti kapıtal parametrleri jónindegi dırektıvtik talaptar da durys bolyp kórinedi. Biraq, bank salasynyń júıe ishindegi kózderi joǵaryda atalǵan qajetti kólemderde kapıtaldy ósirý mindetterin sheshýge eshqandaı múmkindik bermeıtindigin moıyndaǵan jón. Oǵan qosa sońǵy ýaqytta jaǵdaıdy kúrdelendiretin bir katar qosymsha faktorlar men tendensıalar aıqyndaldy. Halyqtyn bankterge degen senimin qaıta ornatý halyq salymdarynyń kásiporyndardyń esep shottaryndaǵy quraldardyń qaldyqtarynyń dınamıkasymen salystyrǵanda ozyńqy ósiminde kórinis aldy, bul bankterdiń resýrstyq bazasynyń qymbattaýyna jáne sonyń saldarynan bolashaqta paıda dınamıkasynyń nasharlaýyna alyp keledi.

Dıvıdendterdi shekteý jáne paıdanyń kapıtaldanýy jóninde usynylyp otyrǵan sharalarmen qatar banktik is-árekettiń tómen rentabeldiligi bankterdiń kapıtaldarina ınvestorlardy tartý múmkindikterin shektetedi. Bul tuıyqqa tirelý bank júıesiniń óziniń ishinde sheshile almaıdy, munda, atalǵandaı, jalpy memlekettik sheshimder deńgeıindegi kúsh salýlar qajet. Joǵaryda keltirilgen tujyrymdardy eskere otyryp, máseleniń jalpy ekonomıkalyq jáne jalpy memlekettik mańyzdylyǵyna kóńil aýdara otyryp, bılik organdarynyń qoldaýymen bankterdiń kapıtaldyq bazasynyń jedeldetilgen ósýiniń negizindegi eldiń bank júıesiniń qaıta qurylýynyń maqsatty memlekettik baǵdarlamasyn qabyldaý qajet bolyp kórinedi. /32/

Mundaı baǵdarlamanyń negizgi mazmuny retinde iske asyrý kezindegi kapıtalkózderin, mehanızmderdi, sharttardy jáne preferensıalardy anyqtaý bolýy tıis. Bárine belgili, elde úıymdastyrylǵan kúrylymdardan tys júzdegen mıllıard teńgemen esepteletin naqty teńgelik aqshalaı quraldardyń («qara nal») orasan zor úlken sany aınalýda. Sonymen birge, bankterden tys jeke jınaqtarda dollarlar men basqa valútalyk resýrstardyń ondaǵan mıllıardtary bar.

Mańyzdy quraldar kásiporyndardyń, onyń ishinde shaǵyn bıznestiń, esep shottary men kasalarynda turyp qalady. Barlyq osy aıtarlyqtaı mańyzdy resýrstar, bizdiń oıymyzsha, bankter kapıtalynyń ósýiniń mańyzdy kózi bolýǵa tıis. Bankterdiń aksıonerlik kapıtalynda qazirgi kezde fızıkalyq tulǵalardyń qatysýy absolúttik jáne salystyrmaly túrde de óte mańyzdy emestigin eskere otyryp   ony paıdalanýǵa kúsh júmsaý qajet. /26/

Halyqtyń, birinshi kezekte kásipkerlerdiń bankterdiń aksıonerlerlik kapıtalyna jeke quraldaryn tartý jónindegi sharalar jıyntyǵyn óńdeý qajet. Shamasy, múmkin varıanttardy zertteý qajet, mysaly, banktiń aksıalaryn satyp alýǵa jiberilgen quraldardy salyq salynatyn bazadan shyǵaryp tastaý. Sonymen qatar, bir mezgilde bankterdiń ózderine óz aksıonerlik kapıtalyna halyqtyń quraldaryn keń kólemdi tartý jónindegi jumysty bastaý qajet (ázirshe mundaı aksıalar múldem baıqalmaıdy).

 

Sýret 4 - EDB   kapıtalynyń ósýi

 

Óndiristik kásiporyndardyn qarjylyq jaǵdaıynyń búkil shıelenisýinde olardyń az emes bóligi jeterlikteı tıimdi jumys istep otyryp, joǵary qarjylyq nátıjelerge jetedi jáne bankterdiń aksıonerlik kapıtalyn toltyrýdyń mańyzdy kózi bolsh tabyla alatyn mańyzdy bos aqsha qúraldaryna ege bolady (ol bankterdiń korespondenttik esep shottaryndaǵy quraldardyń ósýshi qaldyqtarymen dáleldenedi).

İskerlik ortada málim bolǵandaı ekonomıkalyq respýblısıstıkada turaqty jáne múldem negizdelgen túrde paıdaǵa salynatyn salyqta tóleý kezindegi ınvestısıalyk jeńildikti qaıta ornatý máselesi talqylanady. Búgingi tańda mańyzdy profısıtpen oryndalatyn búdjet osyndaı múmkindik beredi. /20/

Jaqyn arada múmkin búdjettik shıelenisýlerdiń sebebinen otandyq eksport taýarlaryna álemdik baǵalardyń tómendeýiniń jaǵdaıynda bul jeńildikti qaıta ornatý múmkin bolmasa, kem degende bul jeńildikti bankter kapıtalyna salynatyn ınvestısıalarǵa qoldaný qajet, múmkin, bankterdiń aksıonerlik kapıtalyna jiberiletin sharýashylyq qurylymdar paıdasyna salynatyn salyqtan tolyq bosatýǵa múmkindik berip, ony keńeıtý qajet bolar (múmkin, birinshi kezeńde tek naqty ekonomıkaǵa nesıeleri aktıvterdiń 50%-nan tómen emesin quraıtyn bankter boıynsha ǵana). Mundaı tektes usynystarǵa jeterlikteı belsendi qarsy pikirlerdi aldyn ala boljaýǵa bolady.

Biraq, barlyq múmkin resýrstardy shoǵyrlandyrý, ekonomıkanyń ósýin jedeldetý jónindegi batyl, standartty emes sheshimderdi qabyldaý arqyly joıýǵa bolatyn ósýshi tehnologıalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq qalyp ketken jaǵdaıdyń erekshe ózektiligin uǵyný kajet. Al oǵan kúshti kapıtaldyq bazasy bar iri banktersiz jetý múmkin emes.

Sonymen, mundaǵy sóz eldiń damynyń strategıalyq kókjıekteri jaıly, jáne munda aǵyndy búdjettik tásilderdi qajetti túzetý ábden aqtalǵan, odan da ári bolashaqta búl búdjet úshin mańyzdy utyspen aınalady. Resýrstardyń taǵy da bir kózin qarastyraıyq.

Barlyǵyna málim bolǵandaı, sońǵy jyldary bolashaqta bankterdiń halyq pen bıznestiń resýrstary úshin básekelesteri bolatyn    jáne    iri    resýrstardy    shoǵyrlandyratyn    saqtandyrý, zeınetaqylyq jáne ınvestısıalyq kompanıalar men qorlardyń ıntensıvti ósýi baıqalýda.

Biraq, dál bankter quraldardy óndiristik salaǵa jetkizýshi bolatyndyǵyn jáne sol arqyly ónimdilikti kapıtaldyń qozǵalysyn qoldaıtyndyǵyn eskere otyryp, búl qurylymdardyń resýrstaryn banktik aınalymǵa, onyń ishinde aksıonerlik kapıtalǵa maksımaldy qosý jónindegi sharalar júıesin óńdeý qajet. Jáne, eń sońǵysy, resýrstardyń eń iri múmkin kózi, iske asyrý úshin eń máselelik bolyp tabylatyn - elden shyǵarylǵan kapıtal týraly.

Qaıtarylýy múmkin bolatyn kapıtaldyń úlesin jeterlikteı shamaly baǵalap otyrǵan taldaýshylarmen kelisý qajettiligi aıqyn. Eń bolmaǵanda turaqty damý men tehnologıalyq progrestin negizinde elde tartymdy ınvestısıalyq klımat jasaýǵa deıin elden shyǵarylǵan júzdegen mıllıard dollardyń ondaǵan mıllıardqa ǵana ótimdi formadaǵy kapıtaldy qaıtarý múmkin bolyp kórinedi.

Biraq búl resýrstar da, joǵaryda sıpattalǵan ishki kózdermen qatar, qazaqstandyq bankterdiń kapıtaldanýynyń máselesin sheshý úshin jetkilikti bolatyn edi. Munda urandar men qorqytý emes, tek ekonomıkalyq-quqyqtyk sheshimder áserli bolatyndyǵy da anyq. Mundaı sheshimderdiń múmkin varıanty retinde qaıtarylatyn kapıtaldy otandyq bankterdiń aksıonerlik kapıtalyna jiberý kezinde tolyǵymen (onyń ishinde salyqtyq ta) amnıstıalaý bolýy múmkin. /25/

Árıne, eńgizilgen úsynystardy tolyq kamtyǵan jáne daýsyz dep qarastyrýǵa bolmaıdy. Banktik jáne iskerlik qoǵamdastyq sheshimderdiń kóptegen basqa varıanttaryn úsyna alady. Bir-ak nárse daýsyz: baıandalǵan másele el ekonomıkasynyń bolashaǵy úshin shyn máninde erekshe mańyzdy bolyp tabylady jáne keıinge qaldyrylmaı qarastyrylýy tıis.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

QORYTYNDY

Ekonomıkalyq damýdyń turaqtanýynyń jaǵdaıynda ekinshi deńgeıdegi bankter is-áreketiniń qarjylyq senimdiligi menshikti kapıtaldyń  basqarylýyna joǵary     talaptar     qoıady. Sonyń nátıjesinde ekinshi deńgeıdegi bankterdiń kapıtalyn ósirý máseleleri Qazaqstannyń ekonomıkalyq qurylymyndaǵy erekshe roldi atqaratyn nesıelik-banktik júıede mańyzdy oryn alady.

Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń resýrstaryn, banktiń menshikti kapıtalynyń qurylymyn, sıpattamasyn jáne túsinigi qarastyra otyryp menshikti kapıtaldyń qazirgi kezdegi úǵymyna bir katar erekshe belgiler tán ekendigi jóninde qorytyndy jasaýǵa bolady -ol bankterdiń aksıonerlik menshikti kapıtalynyń jáne jarǵylyq qordyń kólemderiniń qalyptasýynyń prosesi. Osyny eskere otyryp ekinshi deńgeıdegi bankterdiń qarjylyq resýrstaryn qurý teorıasyn baıandaýda qalyptasqan stereotıpterdiń bir qataryn qaıta qarastyrý qajet. Menshikti kapıtaldyń jetkiliktiligin baǵalaý týraly aıtqanda ol sońǵysynyń is-áreketiniń qarjylyq senimdiligin tikeleı sıpattaıtyndyǵyn atap ketken jón.

Jalpy alǵanda qazirgi ekonomıkalyq keńistiktegi, atap aıtqanda nesıelik-banktik júıedegi, menshikti kapıtaldyń teorıalyq aspektileriniń ózektiligin praktıkaǵa, ıaǵnı QR-nyń banktik júıesinde bolyp jatqan naqty jaǵdaıǵa, maksımaldy jaqyndatý úshin qaıta qarastyrý qajet.

Ekinshi deńgeıdegi bankterdiń menshikti kapıtalynyń dınamıkasy men qurylymyn zertteı otyryp, ekinshi deńgeıdegi bankterdiń jalpy menshikti kapıtaly 1994 jyldyń sońynan kazirgi merzimge deıin naqty ólshemde 4 ese óskendigi týraly qorytyndy shyǵarýǵa bolady, oǵan respýblıkanyń jalpy ekonomıkalyq jaǵdaıynyń jaqsarýy sebep boldy. Menshikti kapıtal Qazaqstandaǵy banktik júıeniń turaqtashyǵy men ótimdiliginiń ındıkatory bolyp tabylatynyn eskere otyryp, bankterdiń qurylýy men is-áreketinde neǵurlym qatań talaptar, sonymen qatar banktik is-áreketti retteý jónindegi Ulttyk Banktiń neǵurlym keń ókilettilikteri qajet.

Otandyq bank júıesiniń álsizdigi, onyń negizgi kemshilikteri jaqsy málim. Óziniń kazirgi jaǵdaıynda bank salasy kapıtaldyń ónimdilikti qozǵalysynyń maqsattary úshin resýrstardyń maksımaldy múmkin bolatyn kólemin shoǵyrlandyrý múddesinde óziniń basty qarjylyq deldeldyk áleýmettik qyzmetin atqarýǵa jaǵdaıy kelmeıtinin atap ketken mańyzdy.

2004 jyldyń 1 shildesinde ekinshi deńgeıdegi banktermen, resmı málimetter boıynsha, 116 mlrd. doll kóleminde jalpy taza tabys alynǵan, al 2003 jyldyń 1 shildesinde - 110,3 mlrd doll.

Aǵyndy jyldyń birinshi jarty jyldyǵyń nátıjeleri boıynsha úsh banktiń - Halyq Bankiniń, Qazkommersbanktiń jáne TuranÁlemBankiniń aktıvteri mańyzdy ósken. Bul lıderler úshtigi. Sáıkesinshe, paıda kólemderi de olarda eń joǵary.

90-shy jyldardyń sońynda oryn alǵan respýblıkanyń qarjylyq organızmindegi temperatýralardyń aýysýy banktik is-áreketke keri áserin tıgizdi. Al jekeshelendirý prosesi men jeke banktik bıznestiń damýy naryqqa pozıtıvtik áserin tıgizdi. Bul maǵynada Ulttyq Banktiń tájirıbesi kórnekti bolyp tabylady.

Memlekettik qazynalyq mindettemeler, bankaralyq nesıe, ulttyq bankiniń notalary boıynsha paıyzdyq mólsherlemeler saýda mánine saı keledi.

Bankterge beriletin nesıeniń kólemin retteý úshin, banktiń óz mindettemeleri boıynsha tóleı almaý táýekelin tómendetý jáne bankterdiń aksıonerleri men salymshylarynyń máúddelerin qorǵaý maqsatynda ulttyq bank rezervtik talaptar mehanızmin qoldanady.

Bank rezervteriniń shamadan tys ósýine baılanysty (ulttyq bankidegi korespondenttik shottaǵy qarajattar) rezervtik talaptardyń   mólsherin azaıtyp   qana   koımaı,   sonymen   qatar, rezervteýdiń balamaly tártibine aýysý múmkindigi paıda boldy. Iaǵnı ekonomıkalyq  normatıvterdi oryndaıtyn bankterdiń korespondenttik    shottaǵy    qarajattarynyń    mólsheri    rezervti talaptardan kem bolmaý kerek edi.

Ulttyq bank ortasha aılyq qaldyqqa baılanysty paıyzdy banktiń korespondenttik shoty boıynsha tóleıdi (rezervtik talaptan aspaıtyn). Rezervter boıynsha paıyzdy tóleý rezervtik talaptardyń joǵary bolý jaǵdaıynda nesıeler jáne tartylǵan depozıtter boıynsha bankterdiń paıyzdyq mólsherlemesi arasyndaǵy aıyrmany azaıtý qajettiliginen týyndaıdy. Joǵaryda atalǵan máselelerdiń barlyǵy Qazaqstan Respýlıkasynyń aqsha-nesıe saıasatyn júzege asyrýynyń odan ári jetildire túsýi qajettiligin aıqyndaıdy.Ulttyk bank is-áreketiniń atalǵan mysalyna qatysty ekinshi deńgeıdegi bankterdiń rentabeldiligin arttyrý josparynda oń tendensıalar baıqalǵany jóninde qorytyndy jasaýǵa bolady. Negizinen bul bankter aktıvterdi, taza paıdany jáne kapıtaldy arttyrý máselesine aýdaratyn yntaly kóńiliniń esebinen paıda boldy. Sondyqtan menshikti kapıtaldy basqarý máselesin sheshýdegi prıorıtettik baǵyttardy bóle otyryp, búl máseleni sheshý úshin ekonomıkalyq-kúqyqtyq mehanızmderdi óńdeýdi ózi jetkilikti ekendigin atap ketý qajet. Olardyń múmkin varıanty retinde kaıtarylatyn kapıtaldyń otandyq bankterdiń aksıonerlik kapıtalyna  jiberilgen kezinde tolyq amnıstısıalaý bolýy múmkin.

Sonymen qatar banktik sektordyn ekonomıkalyq damýdy jedeldetý,anyq tıimsizditiń, al mánisinde 90-shy jyldardyń atalmysh tereń reformalarynyń eldiń búkil áleýmettik jáne ekonomıkalyq uıymdastyrylýyna oıratýshylyq áseriniń nátıjesinde elde paıda bolǵan tereń jalpy ekonomıkalyq jáne tehnologıalyq daǵdarysty jeńip shyǵý mindetterine sáıkestiliginiń kózqarasynan el bankteriniń jalpy jalpy jaǵdaıy kanaǵattanarlyq dep sanala almaıdy.

Eńgizilgen usynystardy tolyq qamtyǵan jáne daýsyz dep qarastyrýǵa bolmaıdy. Banktik jáne iskerlik qoǵamdastyq sheshimderdiń kóptegen basqa varıanttaryn usyna alady. Bir-aq nárse daýsyz: baıandalǵan másele el ekonomıkasynyń bolashaǵy úshin shyn máninde erekshe mańyzdy bolyp tabylady jáne keıinge qaldyrylmaı qarastyrylýy tıis.

 

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

 

1. Madıarova D.M. Osnovy sovremennogo bankovskogo dela: Ýchebnoe posobıe / D.M. Madıarova, Marchevskıı V.S. – Almaty: Ekonomıka, 1997. – 136 s.
2. Fınansy, denejnoe obrashenıe ı kredıt: Ýchebnık. Pod red. V.K. Senchagova, A.I. Arhıpova. – M.: «Prospekt», 1999. – 496 s.
3. «Kazahstan za gody nezavısımostı» Informasıonno-analıtıcheskıı sbornık. QR statıtıka Agenttiligi, 2006 jyl, 53 bet
4. 1995 jyldyń 31 tamyzynda qabyldanǵan «QR-daǵy bankter jáne banktik qyzmet týraly» QR-nyń zańy.
5. Korobova G.G. Sıstema gosýdarstvennyh bankov razvıtıa realnogo sektora ekonomıkı (problemy formırovanıa)/ G.G. Korobova // Bankovskıe ýslýgı. – 2003. – № 4. – S. 16- 21.
6. Dengı, kredıt, bankı: Ýchebnık dlá výzov./ Pod red. G.S. Seıtkasymov. – Almaty: «Ekonomıka», 1999. – 364 s.
7. Maslennıkov V.V. Metodologıcheskıe osnovy ýpravlenıa povedenıem bankovskoı sıstemy dlá povyshenıa ınvestısıonnoı prıvlekatelnostı nasıonalnoı promyshlennostı: Avtore. Dıss. na soısk. stepenı d.e.n. / V.V. Maslennıkov – S-Pb., 2002. – 32 s.
8. Seıtqasymov. Aqsha, qarjy, bankter. Almaty, Ekonomıka, 2001j.
9. «Aksıonerlik qoǵamdar týraly» jáne «Bank jáne bank is-áreketi týraly» Zańdaryna.
10. Smırnov K.A. Osnovy  bankovskogo dela.  - M.:   Mejdýnarodnyı
    slavánskıı ýnıversıtet ım. G.R. Derjavına, 2000.
11. Osnovy bankovskoı          deıatelnostı./Pod       redaksıeı d.e.n.Tagırbekova K.R. - M.:Izdatelskıı dom,2002.
12. Dengı, kredıt, bankı: Ýchebnık. / Pod red. O.I. Lavrýshına. – 2-e ızd., pererab. ı dop. – M.: Fınansy ı statısıka, 2000. – 464 s.
13. Fınansovyı menedjment:   Praktıkým:   Ýchebnoe   posobıe   /   pod
    red.N.F. Samsonova. - M.:IýNITI-DANA,2000.
14. Olshanyı A.N. Bankovskoe kredıtovanıe: Rossııskıı ı
    zarýbejnyı opyt. - M.:Rýsskaıa delovaıa lıteratýra,1997.
15. Abrahmanova G.T., Nýrseıtova R.A.  Tendensıı ı  perspektıvy
    razvıtıa fınansovogo sektora v kazahstane // Bankı Kazahstana,
16. 1995 jyldyń 31 tamyzynda jaryq kórgen Zań kúshine ıe Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bankter men banktik is-áreket týraly» Úkiminde bekitilgen.
17. Ivanov M.I.   Depozıtarnye   raspıskı:   perspektıvy   razvıtıa
    rynka v kazahstane // Rynok sennyh býmag Kazahstana. - 2002.-№9.
18. Sbornık trýdov naýchno-praktıcheskoı konferensıı «Strategıa
    Kazahstan-2030: pýtı realızasıı v ekonomıke regıonov», 12-15
    maıa, 1998. - IýKGÝ ım.M.Aýezova, Shymkent.
19. Ivanov M.I. Bırjevoı fondovyı rynok Kazahstana: ıtogı
    chetyreh mesásev 2003 goda: Obshıı obzor // Rynok sennyh býmag
    Kazahstana.-2003.-№10
20. Fınansy, denejnoe obrashenıe ı kredıt: Ýchebnık / Pod red. V.K. Senchagova, A.I. Arhıpova. – M.: «Prospekt», 1999. – 496 s.
21. Prezıdenttiń Qazaqstan halqyna  joldaýy.  -Astana,  03.2004-
    05-14. QR-nyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy. QR-nyń
    statısıka jónindegi Agenttigi. - №1. - 2004.
22. Programma po razvıtıý fınansovogo sektora /rynok sennyh
    býmag Kazahstana.-№10.-2003.
23. Belgıbaeva K.k. Fınansovaıa ı bankovskaıa statısıka: Ýchebnoe
    posobıe /Kaz. Gos. Akademıa ýpravlenıa.-Almaty: Ekonomıka,
24. Sokolov B.I. Ekonomıcheskaıa teorıa.-Spb.: Izdatelstvo Sankt-
    Peterbýrgskogo ýnıversıteta, 2000.
25. Fınansovyı menedjment:   Praktıkým:   Ýchebnoe   posobıe   /   pod
    red.N.F. Samsonova. - M.:IýNITI-DANA,2000.
26. Fınansy Respýblıkı   Kazahstan:   Ejegodnyı   statısıcheskıı
    sbornık   1999-2001   /  pod  red.   A.A.   Smaılova,   Agetstvo   RK  po
    statısıke. - Almaty, 2002.
27. Fınansy, dengı, kredıt: Ýchebnık / Pod red. O.V. Sokolovoı. -
    M.: Iýrıst, 2001.
28. Kapenova G., Gabbasova G. O nekotoryh aspektah deıatelnostı regıstratorov na    rynke    sennyh    býmag    RK: Infrastrýktýra //Rynok sennyh býmag.- 2000.- №1.
29. Kravchenko P.GT. Fınansovyı rynok  v  rynochnoı  ekonomıke.  Fınansovyı menedjment.- 2001.-№2.
30. Mýrtazına R. Zapýsk kazahstanskıh  depozıtarnyh  raspısok schıtaetsá   naıbolee   perspektıvnym   ınstrýmentom   v   proekte   po organızasıı ıntegrırovannogo   rynka   sennyh   býmag   Rossıı   ı Kazahstana / Panorama.-2002.-5 ıýlá.- №26.
31. Normy delovoı   etıkı   professıonalnyh  ýchastnıkov ı
    kvalıfısırovannyh   spesıalıstov   rynka   sennyh   býmag   RK   // rynok ı pravo.-2002.-№8.
32. Omarova A. Podgotovka kadrov dlá rynka sennyh býmag v
    Kazahstane // Rynok sennyh býmag Kazahstana.-2000.-№8.
33. Pravıla vypýska, razmeshenıa, obrashenıa, pogashenıa ı obslýjıvanıa srednesrochnyh valútnyh gosýdartsvennyh
    emıssıonnyh sennyh býmag   mestnyh   ıspolnıtelnyh   organov: Ýtverjden ot 4 sentábrá  2001 goda № 1139 // Sobranıe aktov.- -№31.
34. Saıdenov A. Instrýment vysokogo klassa //Kazahstanskaıa pravda.-2002.-13 dekabrá.
35. Qarjy-nesıe sózdigi. —Almaty,2003
36. Heıne P. Ekonomıcheskıı obraz myshlenıa v bankovskoı praktıke-M.: Novostı,1996
37. Shırınskaıa E.B. Operasıı kommercheskıh bankov ı zarýbejnyı
    opyt-M.: Fınansy ı statısıka,1998
38. S.I.Ojegov. Slovar rýsskogo ıazyka. M.: Sovetskaıa
    ensıklopedıa, 1970
39. K.Marks, F.Engels. Tań. shyǵ. 23 t. 188 b.
40. Qazaqstannyń táýelsizdik alǵan on jyl ishindegi bank júıesi, QR
    Ulttyq banki, 2003
41. A.G.Melnıkov "O neobhodımostı selostnoı sıstemy
    garantırovana vkladov" / Dengı ı kredıt, 2004
42. OQO Ulttyq bank fılıalynyń daıyndaǵan statısıkalyq málimetteri, 2005,2006,2007.