Baq aıasynda
Ýsadbanyń baǵyn jalǵa alǵan Lıpeskiniń meshany Ivan Vasılevıch Chebotarev keshtetip keldi.
Bul ózi tuıǵyndaı ǵana kártamysh shal, basynda jyly kók kartýz, ústinde áldeqashan tozyp ketken jaǵasyz kókshil taıteri ("ıyǵymnan túspegenine jıyrma jeti jyl boldy" deıdi). Óziniń minezine saı qashanda búkireıip júretin ádeti. Qansha jasqa kelgenin aıyrý qıyn. "Men ony baǵy zamannan bilemin" deıdi.
Lıpeskiniń jarandary, qajymaıtyn tynyshsyz jan, shal bolyp kóriný úshin ótirik búkireıe qalady, sóıte tura densaýlyq pen kárilikke degen ókpesi qara qazandaı. Kózine túskendi qalt jibermeıdi, ómirlik tájirıbesi bir basynan asyp tógiledi. Kókshýlan buıra saqal, buıra qas, tanaýynan edireıgen buıra qylshyq ta kókshýlan. Qashanda jerden bas almaı, dúnıege qabaǵynyń astynan qaraıdy. Jyltyldaǵan qara kózi men jymqyrylǵan erinde ylǵı da kekesin kúlki.
Beketten baıdyń úıine alyp kelgen arbakesh kóligin saldyr-kúldir aýlanyń ortasynan biraq toqtatty. Aqymaq arbakeshtiń daraqylyǵyna basyn shaıqaǵan Ivan Vaılevıch arbadan sozylyp tústi de táıterisiniń etegin túrip, búkireıip teris burylyp shalbarynyń qaltasynan tozyǵy jetken jalpaq ámıandy sýyryp aldy. Mujyq onyń jelkesinen jalbyraǵan kókshýlan shashyna qadalyp áli tur. Shal erinbeı-jalyqpaı segiz somdy baqyrmen sanap berdi de shaılyq dep taǵy da eki tıyn qosty:
— Usta, qudaıdyń quly. Qyzmetiń úshin taǵy qostym.
Sodan soń qymtanyp alyp, aıaǵyn súırete basyp aleıaǵa tústi de kúrkege bettedi, onda mamyr aıynyń aıaǵynda Lıpeskiden ózi jibergen qaraýylshylar jatyr edi.
— Amansyńdar ma, baýyrlarym. Jaqtyrsańdar da, jaqtyrmasańdar da qojaıyndy qarsy alyńdar.
Qaraýylshylar yrsıa kúlip, jampozdanyp bastaryn ıe taǵzym etisti.
— Aman-esensiz be, Ivan Vasılevıch, joǵarlatyńyz. Tup-týra shaıdyń ústine keldińiz.
Samaýyr búkil baqty tútinge toltyryp burqyldap tur edi. Ivan Vasılevıch kúrkeniń irgesindegi taqtaı oryndyqtyń betin úrlep jiberip otyra ketti de kartýzyn sheship qasyna qoıdy, kókshýlan buıra shashyn bir sıpap mańaıyn sholdy:
— Qalaı? Bári ornynda ma?
— Ázirge esh jamandyq joq, Ivan Vasılevıch. Kúzetip júrmiz, kózden tasa qylmaı...
Shaıdy oǵan kók jıekti qalyń kesemen berdi ( abaılap, sypaıy ǵana), maıshabaqtan bosaǵan qalbyrǵa salyp qant usyndy. Ol eki kese ishti de jerge qarap jymıyp otyryp temeki oraı bastady.
— Ázirge bári de jaqsy bolsa, qudaıǵa shúkir, — dedi shylymyn soraptap, tańdaýly mahorkanyń tútinine aldymen ózi raqattanǵandaı. — Iá, jaratqanǵa myń da bir rahmet... Al, men, baýyrlarym, eki kúnge ázer jyrylyp shyqtym. Kelgenime kóńilim jaı tapqan sekildi. Munda jumaq qoı. Al bizde... qudaı saqtasyn. Úıdi jóndetip jatyr edim, sylaqshylarmen bitispes aıqasqa tústim de kettim... myna búgingi jurtpen otaspaı-aq qoıdym. Uıat ta joq, ar da joq, betine túkirseń de jaratqannyń shyǵyndaı, jerkense naǵyl dersiń! Aldaýdan basqa oılarynda arman joq. Al biz búkil otbasymyzben syǵandar sekildi bir dúńgirshekke tyǵylyp otyrmyz, men muny kótere almaıtyn janmyn ǵoı. Ústeldiń ústi kún uzaqqa orys múńkıdi: samaýyr jınalmaıdy, samaýyr qasynda qaınatqan qysha. Ony kempir keshke deıin túrpi qasyqpen ezip kep jatqany, sodan sora-sora bolǵan kóz jasyn tyıa almaı turyp, "oh, keremet kúshti" dep qoıatynyn qaıtersiń. Onyń kúshtiligi maǵan neme qajet, ishimdikten ýyt basatyn men emes. Al aıaqtyń astyndaǵy nemerelerdiń oıynshyǵyna shalynyp jyǵylǵandaısyń. Qatyn bolsa balapan basqan taýyqtaı kúrkildep jatqany, ne derti baryn bir albasty biledi, zerigip qyz otyr, jaryq dúnıeni jatyrqap bitti, nege ekenin ózi de bilmeıdi, tegi Grıboedovtyń aqyldyń azabymen aýyrsa kerek. Al men buǵan shydamaımyn, men janym názik adammyn, qınalǵannan qulaǵym shýlaıdy.
— Iá, budan ótken sumdyq joq! — dep qaraýylshylar qostaı keldi. — Qulaq shýlasa adamdy bıt basady deıtuǵyn.
Ivan Vasılevıch biraz únsiz otyrdy da, ornynan turyp kúrkeni aınalyp ketti.
— Bıt pe, ıt pe, áıteýir jaqsylyq emes, — dedi ol qaıtyp kelip aýyn túımeledi de saýsaǵynyń basyna túkirip taǵy otyrdy. — Kúndiz de, túnde de qý janǵa tynyshtyq joq. Túni boıy qaıdaǵy jaıdaǵy bir bytyqy-shytyqy tús kóresiń, kempirdiń jorýynsha bári de jamandyqtyń jarshysy. Sonda jaqsylyqqa ne qaldy dep surashy? Men tús jorıtyn kitaptan oqyǵanmyn dep shyǵa keledi: túsińde avtomat kórseń — jamandyq. Keshirińiz, qarıa, qaıdaǵy avtomat? Avtomat ta baıaǵy. Avtomat degendi kórsem kózim shyqsyn, myna bizdiń Lıpeskige avtomat qaıdan kelipti. Meıli, báribir dep, sodan ketedi deısiń: túsińde shyrsha kórseń — jamandyqqa, kózildirik kıseń — jamandyqqa, shatyr astynda otyrsań — qaıǵy, jyly sý ishseń — ýaıym, aǵash maıyn ishseń — ólim, quımaq jeseń — ajal, qarǵa etin jeseń — órt, talqan jeseń — ajyrasý, saqalyńdy qyrsań — shyǵyn, án salsań — tisiń aýyrady, evreıdi kórseń — ońbaǵanmen tanysqanyń... Bir sózben mıǵula bolatyn túrim bar. — Ol qoldy bir silkip tastady. — Onyń aıtýynsha, jalǵyz-aq jaqsylyq bar: túsińde shóp qaınatqan qoımaljyń ishseń — isińniń alǵa basqany. Al kúń degen joq bolǵyryń taǵy bir azap. Bir qyzdy jalǵa alyp edik, ol neme as pisirmek túgil shoshqaǵa topan shylap bere almaıdy, onyń ústine tóbesine teben batpas biteý. Tanaýy emsheginen úlken, begemot onyń qasynda jiptikteı dese de bolady. Bul az bolǵandaı kórshimiz jyndanyp ketti, lápkeshi Shýrınovty biletin shyǵarsyńdar?
— Bilgende qandaı! — dep qaraýylshylar shý ete qalysty. — Oǵan ne boldy eken? Baılyqtan shirip jatqannyń biri sol, ne tarshylyq kóripti?
— Ony ózinen surańdar, — dedi Ivan Vasılevıch. — Qashan kirseń de jeletkesin kıip alyp, jaǵyn taıanyp oqyp kep jatqany. Qabyrǵasy tolǵan sýret: syńsyǵan qalyń orman, sabalaq samyrsyndar, solardyń túbinde lashyq, irgesindegi sákide áýlıe otyr, qasynda aıý, qolyn jalap tur. Oı, Nıkolaı Ivanovıch, oqý ótip ketkennen saýmysyń, búıte berseń qaltań qaǵylatyn shyǵar, artyń aspanǵa qarap qalmasyn deımin. Kózinen jasy bozdap sondaǵy bergen jaýaby: Eh, Ivan Vasılevıch, qaltany sóz qylyp qaıtesiń, endi bizge oılaný kerek deıdi. Neni oılanbaqpyz? Oılanatyn kez keldi, búgin dostaryńmen birgesiń, erteń qastaryń qasyńnan shyqpaıdy, qazir hanǵa sálem bermeısiń, erteń kórde jatyp shirısiń: ómirimiz óleń shópteı qýrap barady. Mysaly qanǵa qumar vampır degenimiz ne? Bul da ólim emes pe? Munda ne jazylǵanyn bilesiń be, qane oqyshy: "Adamzat, seniń qasiretiń sol, jastyǵyńdy aqymaqtyqpen ótkizdiń, jasampaz shaǵyńdy jalqaýlyqpen taýystyń. Endi mine kórge laqtyrar qańqań ǵana qaldy. Kezinde men de sendeı bolǵanmyn, ajal kelip temir qursaýyna alǵansha men de baılyqty jınap kórgenmin. Pendege de, batyrǵa da, adamnyń búkil urpaǵyna ortaq mylqaý ólikterdiń máńgilik mekeni bar ekenin esińe al!".
— Túsindińder me, — dep Ivan Vasılevıch basyn kóterdi. — Kez kelgen ólmeli shaldyń ornyn basqandaı, al túrine qarasań záreń ushady, taǵy býıvol sekildi, adam emes, Mıklýho-Maklaı!.. E-e, baýyrlarym, tirshilikten tynyshtyq ketti ǵoı, — dep kúrsinip basyn shaıqady. — Semizdikti kótere almaıtyn jyndy halyqpyz ǵoı. Endi ony qamqorlyqqa alyp, Tambovtaǵy sary úıge aparyp qamamaq desedi. Odan basqa ne shara qaldy? Qalǵany sol — amıgdal men onagr, velbýd pen silbi, skımen, sosyn taǵy ne edi... Ol neme neden tarlyq kóripti, ne jetpedi deseńshi? Iá, bárimiz de sodan aýmaımyz: qyms etse oıymyzdaǵyny tap, mynaý unamaıdy, anaý jetpeı jatyr dep shyǵa kelemiz. Amıgdal! Jýyrda beketten shyǵyp seloǵa kele jatyr edim, aldymnan alpamsadaı bir delquly kezdese ketkeni: beldi shyrt býynǵan, dýdarbas, syrnaıdy qulashtaı sozyp, búkil óńirdi ańyratyp baqyryp keledi: "Oh, qaraormandy qaqyratyp, qara tastyń astynda ózim jatam!" dep aıqaılaıdy. Muny da qaljyń deımiz, qaljyńnyń da reti bar ǵoı, bizdiń túbimizge qaljyń jetedi!
— Qalada qandaı ósek bar eken? — dep surady qaraýylshynyń biri. — Mynaý soǵys qashan bitedi? Fransýzdyń patshasy bizdiń jaǵymyzǵa shyǵypty degeni ras pa?
— Ondaı áńgimeni estigenim joq, — dedi Ivan Vasılevıch. — Ótirik aıta almaımyn. Ondaıdy estigenim joq. Jurt sózine sensek, olarda patsha da joq desedi. Sol fransýzdardyń ózi bizdiń odaqtasymyz kórinedi ǵoı. Shyndyǵynda bizden góri aqyldyraq bolsa kerek, nemistiń qylyshyna aldymen bizdiń aqymaq basymyzdy aıdap salyp, búgin sen ol, erteń biz deı me, áıteýir odaqtas degen aty bar ǵoı.
— İshi bizge bura ma, burmaı ma, báribir, — dedi Ivan Vasılevıcheı yńǵaıyna jyǵylǵysy kelgen qaraýylshynyn biri beıpil sóılep. — Bura ma, burmaı ma, báribir, patshalardyń kúni qarań. Bizge qarsy, bizdiń derjavaǵa qarsy turar shamalary qaısy! Keshe beketten bir súmelek kelipti, sizder arqyly bir sharýamen Rostovqa ótip bara jatyr edim deıdi... Artynan jatyp kep mıymdy ashytqany: bizdiń patshaıym qatty naýqas deı me-aý, sebebi Vılgelmge jany ashıtyn kórinedi, oǵan qosa qaıdaǵy bir mujyq paıda bolypty, ol neme baryp turǵan zınaqor eken deıdi... E, meıli, bolsa bolsyn, deni saýdyń bári pende dedim. Sol úshin de halyq qobaljyp otyrǵan joq pa dep ol da qoımaıdy. Taǵy da ótirikti ysqyrttyń, qobaljysa baı-patshalar qobaljysyn, al maǵan ne jetpeıdi? Bizge báribir dedim de anasynan shyqqan jerine biraq jiberip, qaıtyp onymen sóıleskem joq. Rasynda bizdiń jeńbeýimiz múmkin emes qoı!
— Bilmedim, bilmeımin, — dedi Ivan Vasılevıch tuqyraıyp otyryp. — Bilmeımin, sengim de kelmeıdi. Tek ıtke sen, bıtke sen, adamǵa emes albastyǵa sen demeı me. Áı, jeńýimiz neǵaıbyl-aý, baýyrlarym, kúmándi-aý. Kimniń júıkesi myqty bolsa, sol jeńetin shyǵar. Al bizdiń aǵaıyn she? Áýelde tyrqyrata jónelemiz de qoıshy osyny, jalyqtyrdy dep artynan butaǵa tyǵylamyz. Álgi jaman balshyqtan jasalǵan bazardyń arzan qumyrasy sekildi, qas qaǵymda qyzyp, qas qaǵymda qatyp qalady. Joq, olardyń soldattary shynyqqan, bastary jumys isteıdi. Qorjynynda karta, san túrli jospar, qandaı preıskýrant kerek, bári daıyn, torsyǵynda rom, jer jaǵdaıyn taıǵa tańba basqandaı jattap alǵan. Eń bastysy, ne nárseni bolsa da aqylǵa salady, otan týraly da túısigi jetip jatyr, al bizderdikiniń basynda ne bar? Bulardyń mıyn shybyn talap tastaǵan, kez kelgen búlikke aıdap salsań shaba jóneledi. Joq, biz jeńe almaspyz, — dep Ivan Vasılevıch týrasyn aıtty. — Bizde birlik joq, birlik baıaǵy zamanda da bolmaǵan. Dál osy joly vokzalǵa kelip tússem, qudaı saqtasyn, týra qyrǵyn. Beket bastyǵy da aıqaılaıdy, jolaýshylar da aıqaılaıdy. "Aıqaılaıtyn sonsha siz kimsiz, aıtshy qane?" dep beket bastyǵy edireńdeıdi. "Men júk jóneltýshimin, al siz kimsiz aıqaılaıtyn?" dep jolaýshy taqymdaıdy. Baryp turǵan aqymaq eken dep oıladym. Sen óziń kimsiń dep dikińdeıtindeı júk jóneltýshi de úlken mánsap bolypty-aý! Bul da ózinshe jýansıdy. Ne úshin dep ózinen surashy, bilse sony qudaı ursyn. Joq, — dep Ivan Vasılevıch ornynan turdy. — Túbi, albasty basty degen osy bolady!
— Oǵan daý joq qoı, — desip qaraýylshylar jamyraı jaýap qatysty. — Sonda kúliń kókke ushty deı ber!
— Já, endi eptep qısaıalyq, — dedi Ivan Vasılevıch. — Qojaıynnyń qyrmanyna júgirip baryp bir qushaq saban urlap kelińder de kúrkege jumsaq qylyp tóseńder, meniń káriligimdi syılasańdar qor bolmaısyńdar...
Teńiz jaǵalaýyndaǵy Alpa. 1926.
You Might Also Like
