InfoHub Logo

İ

Bir jerge baýyr basyp ketý — adamǵa tán jaǵdaı.

Men de ózimniń turaq mekenimnen eshqaıda uzap shyqpaı, otyryp qaldym. Qashan, qandaı jaǵdaıda ekeni esimde joq bireý kelip:

— Sen osy ý-shýy kóp, yń-jyń úlken qalada ishiń kógerip qashanǵy otyrasyń. Bir jaqqa baryp, kóńil kóterip qaıtpaısyń ba? — dep aqyl qosty.

— Qolym tımeıdi, sharýam bastan asady...

— Eki-úsh aptanyń ishinde seniń sharýańdy jaý shappaıdy. Ol eki ortada janyń jadyrap, kóńiliń seıilip qaıtady. Baltyq boıyna barshy óziń.

— Baltyq boıynda ne bar maǵan?

— Óziń bir qyzyq adam ekensiń. Onda ataqty kógildir kólder bar... Vereskiniń ormany qandaı!

Bul áńgime qashan jáne kim ekeýmizdiń aramyzda bolǵany esimde joq, biraq dál osyndaı sóz bolǵany jadymda. Sol aqyl aıtqan adamnyń úni, daýys yrǵaǵy, sol kógildir kólderdi tamsana sóz etkeni esimde... Ol adam meniń soltústik jaqqa degen qumarlyq sezimimdi oıatty. Tirliktiń esh qamyna alań bolmaı sol sezim kúsheıip, armanǵa aınaldy, al armandy eshqandaı kúsh tejeı almaq emes. Qysqasy sol kógildir kólder jatsam-tursam oıymnan ketpeı qoıdy. Tań araılap atqanda, kún shapaqtap batqanda sol kólge tóńkerilgen kógildir aspan terbelip turǵandaı bolady. Sondaı shaqta kól ústinde úıir-úıir qustar únsiz baıaý qalqyp bara jatqandaı bop seziledi...

Moskvadan Baltyq boıyna kún saıyn talaı poezd ketip jatady. Solardyń ishindegi eń yńǵaılysy — «Lıtva», «Latvıa», «Estonıa» poezdary. GDR-da jasalyp, bizdiń temir joldarymyzda kúnde júıtkip júrgen kádimgi vagondar. Árqaısysynyń mańdaıshasynda iri áriptermen jazǵan jazýy bar vagondar astana perronyna kelip toqtady, «Latvıa» degen jazýy bar poezd Latvıanyń dál ózindeı, «Lıtva» degen sóz jazylǵan sostav Lıtvany elestetkendeı, al «Estonıa» degen poezda estondardyń naǵyz óz tabıǵaty jatqandaı edi.

Men sol ǵajaıyp qubylystyń qaıdan paıda bolǵanyn uzaq oılanyp turyp qaldym. Bálkı, osy arnaýly poezdar Moskvaǵa jańa ǵana jetip, Baltyq teńiziniń aýasy men shaǵyn otannyń jyly demin ala kelgen shyǵar? Álde vagon-restorandardyń áseri shyǵar. Óıtkeni Eston poezynda Estonıanyń, Lıtva poezynda Lıtvanyń dám-tuzy bar edi. Múmkin súıkimdi jolserik qyz-kelinshekterden ulttyq erekshelik lebi esip tur ma eken, nege deseńiz olar jaı ǵana jolserik qana emes, qonaqjaı úı ıesindeı edi. Aıtqan ázilderi jarasymdy, eger óz ólkeleriniń namysyn qorǵaý qajet bolsa, ony da olar laıyqty oryndap shyǵary haq. Bálkı, ár kýpede kishkentaı ǵana qutylarda turǵan gúldiń bir áseri bar shyǵar. «Lıtvadaǵy» gúl Neman jaǵalaýynan, «Latvıadaǵy» — Daýgava boıynan, al «Estonıadaǵy» gúl Baltyq teńizinde shashylyp jatqan qısapsyz araldardyń biriniń jupar ıisin ańqytady.

Vagondardaǵy radıolardan sál muńdy mýzyka úni estiledi, óıtkeni týǵan jerden bir jaqqa sapar shegý árqashan eptep kóńilsizdeý. Dıktor bolymsyz ǵana aksentpen:

— Qadirli dostar! Saparlaryńyz sátti bolsyn! — dep ıgi tilek bildirdi.

Poezd muz ústinde syrǵyǵandaı baıaý jyljı bastady. Sóıtip biz soltústikke bet aldyq. Syrt ala kóleńke, kýpeniń ishi tynysh, janǵa jaıly, radıodan ekinshi dúnıe júzilik soǵys kezinde shyqqan án estiledi. Moskva tóńiregi aýyr jyldardyń belgisin qasıettep este saqtaǵandaı. Tuǵyrda turǵan tankiler men zeńbirekter, tankige qarsy qoıylǵan alyp qalqandar qaraýytyp qalyp jatyr. Dálizde poezdyń júrý joly kórsetilgen tizim ilýli tur. Soǵan qaraǵanda bizdiń Rjev arqyly júretinimiz aıqyn boldy, al Rjev tutasymen bir eskertkish qala ǵoı. Tvardovskııdiń «Men Rjev túbinde mert boldym» degen ataqty balladasy esterińizde me?

Rjevtiń túbinde oqqa ushtym,

Belgisiz batpaqty alańda.

Sol qanat ajalǵa dóp tústim.

Jaý qatty shabýyldaǵanda.

Osy óleńdi men de ishteı oqyp otyrmyn. Al vagondaǵy radıodan Estonıa erkekter horynyń oryndaýynda soǵys jaıyndaǵy qatýly «Jaýǵa qarsy kóteril, alyp el» ánin berip jatyr.

Arnaýly poezdardyń bári Moskvadan keshte shyǵady da, ıýnniń uzaq aıly túninde damyl tappaı júrip otyrady. Tańerteń siz baratyn jerińizge jetesiz. Keshkisin shyǵyp, tańerteń jetýdiń ózindik máni bar. Bul tipti danalyqtyń nyshanyndaı, óıtkeni adam shyndyǵynda ómirde ózen sıaqty aǵyp otyrady.

Dóńgelekter tynymsyz tarsyldap, poezd kógoraı jazyqta júıtkip keledi. Ýaqyt ózeniniń álgi tolqyndary jaǵaǵa kep soǵyp jatyr, sý birde jal-jal bolyp jóńkilip, birde qaıta basylady. Tereńde adam taǵdyrynyń tunbasy qaraýytyp kórinedi, aıdyń nurly jaryǵynda kenet baıansyz baqyt qarlyǵashy sý betinde qalyqtap ótip, qanatymen sý tamshylaryn jalaıdy. Álgi tamshylar kókke kóterilip, sodan tirlik bitken jaı tapqandaı bolady. Qarlyǵashtyń ózi de, ózen de, ómiri ózen sıaqty degen jolaýshy da raqat sezimge bólenedi...

Súıikti elim — Estonıa... Áýeli jer týraly, tipti qajet deseńiz yryzdyq týraly syr shertsem be eken, biraq ekeýi bir nárse emes pe? Estonıa jeri týraly jazý ońaı emes, óıtkeni Estonıa — naǵyz «teńiz» respýblıkasy. Onyń teńiz jaǵalaýy qısapsyz araldardy qosqanda úsh myń shaqyrymnan astam. Tipti «estondyq ómirge qarmaq nemese eskek ala týady» degen mátel de bar. Sóıtse de jer týraly sóz qozǵaıyq. Ol ult besigi. Estondyq qaıda júrse de, nemen júzse de — báribir óziniń kindik kesip, kir jýǵan jerine qaıtyp oralady, ol ózi teńizde júrip armandaǵan nársesiniń bárin osy óz jerinen tabady. Biraq teńiz de onyń sanasynan múldem ǵaıyp bolmaıdy, bálkı, árbir Eston úıiniń kire berisinde dóp-dóńgelek tereze bolatyny, úıdiń ishi tek qana kemelerdegideı jınalatyny sondyqtan da shyǵar.

Sonymen jer týraly syr sherteıik. Taǵdyrdyń taýqymetine qaraı estondyqtardyń osy janyndaı jaqsy kóretin jeri — shalqyp otyryp sóz etpeıtin bolsaq — óte sarań da qatal. Ár jerde top-top bolyp turǵan shaǵyn ormandardyń ashyq alańqaılaryndaǵy batpaqty jerde tas jáne qıyrshyq topyraqtan, kóbikti laıdan ózge eshteńe de joq. Eston sharýalary sol jerdi budan jeti-segiz ǵasyr buryn tazartyp baptaǵan, áli kúnge deıin beınettenip keledi. Qazir de olar ózderiniń baǵzy bir zamandaǵy ata-babalary qusap tas arqalap, jer qurǵatady. Sondyqtan da eston uǵymynda sharýalar jer baptaýshylardan góri batpaq qurǵatyp, kóbik keptirýshilerge jaqyn jandar.

Sóıtkenmen Eston jeri óte ádemi. Orman munda ońtústiktegideı onsha qońyrqaı tústi emes, biraq qalyń jáne kórikti. Burynǵy jutań tabıǵat qazir baı da kórikti. Ol, árıne, adam eńbeginsiz ózinen-ózi ózgere qalǵan joq. Biraq ol eńbek kózge uryp kórine bermeıdi. Tabıǵatta aqyldylyq pen tepe-teńdikti, tabıǵı úılesimdilikti saqtaı bilý kerek, al estondyqtar ony jaqsy túsinedi. Bıdaı egilgen shaǵyn alańqaıda qos qaıyń ósip tur. Bul jaqsy ma, jaman ba, ony qalaı baǵalaýyńa baılanysty. Jaqsy bolatyn sebebi — sol qos qaıyń aınala tóńirekke kórik berip, úılesip tur. Jaman bolatyn sebebi — ortasyna qos qaıyń ósken jerde jumysty mehanıkalandyrý qıyn. Estondyqtar traktordy sırek paıdalanyp, egindi qolmen jınaǵandy jón kóredi, biraq alańqaıdaǵy qos qaıyń bes júz jyldan beri áli jaıqalyp ósip tur.

Ózen men kólder, orman ár jerden-aq kezdesedi. Olardyń arasynda óńdelgen alańqaılar bar. Solardyń árqaısysynda úlken tastardan taý-taý ǵyp úıip qajyrly dıqandarǵa arnap jasaǵan eskertkishter bar. Keıbir jerde sondaı qorǵandardy shóp-shalań basyp ketken, al endi basqa bir jerde tastar jańadan úıilgen, sylaqtary áli keppegen. Biraq tas pen kóbik ýaıymnyń úlkeni emes. Eston kolhozshylaryna eń qıyn tıetini — batpaq, jerdiń mólsherden tys ylǵaldanyp ketýi. Estonıadan adam boılamaıtyn tereń jyra joq jerdi taba almaısyz. Sol jyralar erte kóktemnen bastap, qońyr kúzge deıin sýǵa tolyp jatady. Al traktorlar alańqaılarda shyr aınalyp kúndiz-túni jańa jyralar qazady, eskilerin tazartýmen bolady.

Tastar men batpaqty kórgende: «Osy estondyqtar óz jerinen alatyn bolymsyz yryzdyǵyna tym kóp shyǵyn jumsap júrgen joq pa?» — dep eriksiz oıǵa batasyz. Onyń dál kesimin aıtý qıyn. Astyqtyń orny bólek, sol adam yryzdyǵy tabylar bolsa, onyń qanshalyqty qymbatqa túsetini mańyzdy da emes. Adamdy onyń ózi ómir súrgen jeri asyraýy kerek. Bul bizdiń ata-babalarymyzdyń jermen jasasqan kóne yntymaǵy. Sondyqtan biz sol yntymaqty qasıet tutýymyz qajet. Sóıtse de aldy-artyn oılaıtyn estondyq osy bir qymbat yryzdyqtyń qanshaǵa túsetinin esh ýaqytta umytpaıdy. Kóptegen nan magazınderinde úlken tasty ıyǵymen kótergen sharýanyń beınesi aǵashqa nemese temirge oıyp salynyp, ilinip qoıylǵan. Osy beıneniń qaıda jasalyp, qaı jerge ilingeninde zor danalyq bar. Sondyqtan da estondyqtar eshqashan mólsherden artyq nan úzip almaıdy. Men respýblıkany qansha ret aralap júrip, asqanalarda jelinbeı qalǵan nan kórgen emespin.

Nandy qasıet tutýda asa bir úlken kemeńgerlik, ónegelilik bar. Balalaryn da ónegeli bolýǵa baýlıdy. Men osy óńirde sanaly da eńbek súıgish jas urpaq ósip kele jatqanyn aıtqym keledi. Ol urpaq úıde de, túzde de qolǵanat bola alady. Eń aýqatty degen úıdiń balalary da jazda maýsymdyq jumysqa attanady. Árbir jetkinshek bir jazda qansha tabys tabatynyn biledi jáne sol tabysyn ornymen jumsaıdy. Jas óspirimder óz mańdaı terimen tapqan aqshaǵa satyp alǵan kıimderimen súıkimdi kórinedi, óz velosıpedterin tebedi, óz tabystaryna kelgen doppen oınaıdy. Sondyqtan da men jas urpaqtyń eshkimge kiriptar bolmaı óz betimen jumys isteý jónindegi sezimin olardyń úlkendermen birge jazda ótkergen kúnderinen artyq eshteńe ósire almaıdy-aý degen oıǵa qalam.

Men Eston qalalarynyń kóshelerinen ózimizdi asa bir iltıpatty sezimge bóleıtin kórinisterdi talaı kórdim. Ol úlkenderdiń balany adaldyqqa tárbıeleýi edi. Aı boıy sapar shekkenimde men bireýdi bireýdiń jurttyń kózinshe orynsyz jábirlegenin kórgen emespin. Estondyqtar tegi óz urpaǵyn jaıalyǵynan bastap tárbıeleıtin bolý kerek. Ras, estondyqtar jaratylysynan sózge sarań ekenin de umytýǵa bolmaıdy. Olar úıde semásynyń qasynda otyrǵanda da kóp shúıirkelese bermeıdi, jumysta da, jol júrip bara jatqanda da úndemeıdi. Biraq tiri adamnyń únemi osylaı únsiz júrýi tózgisiz jaǵdaı bolǵandyqtan olar keshkilikte tolyp jatqan kafelerde bas qosady. Keshte eston kafelerinde adam senbesteı ý-shý bolyp jatady. Al tún ortasynda qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornaıdy.

Múmkin olardyń kópshiligi hýtorlarda óskendikten osylaı etetin shyǵar. Al Estonıa hýtorlary degen orman ishinde tynyshtyqqa bólengen eki-úsh-aq úı. Estondyqtar óte erte turyp jumysqa umtylady. Quddy bir olardyń qazirge deıin jeke sharýa jaıy bar sıaqty jáne de sol úshin óz arynyń aldynda jaýap beretindeı. Estondyqtar únemi aıaq astynan birdeńe shyǵaryp, birdeńe jasap jatady. Ári olar bir isti bitirmeı jatyp, ekinshisin oılastyrady, sondyqtan olardyń jumysy bastarynan asady dese de bolǵandaı.

O, estondyqtardyń ǵalamat sheber qoldary! On saýsaqtan óner tamǵan sol qoldar ne jasamaıdy deseńizshi! Munda óz isine olaq adam, sharýasy bitken janmen teń. Estondyqtar úshin bul qubylys ál-aýqat arttyrýdan góri ónegeliliktiń nyshanyndaı. Sondyqtan olardyń qoldarynan kóp is keledi. Ár estondyq halyqtyń óz ortasynan shyqqan sheber ispetti. Másele tek onyń óz múmkinshiligin qanshalyqty asha bilgeninde. Estondyqtardyń qoldarynan kelmeıtini joq ekeni kimdi de bolsa qaıran qaldyrady. Qazirgideı jappaı avtomattandyrý zamanynda, raketalar men atom qýaty dáýirinde olar ózderiniń ónerin shyńdaı túsýdiń tolyp jatqan tásilin tabady, ári sol qumarpazdyqty eshqashan tejemek emes. Tipti óz isteri aqylǵa syıymsyz bolǵan kúnniń ózinde de talpyna bermek. Tigin, toqyma kombınattary tolyp jatqanda ózine-ózi kıim toqyp, tigýdiń qajeti qansha? Qurylys jumysy damyp, jeke adamdarǵa qajetti dúnıeni daıyndap berip jatqanda tas qalaýshy men baltashynyń, sylaqshynyń mamandyǵyn ıgerýdiń keregi ne? Kilem toqyp alýdyń, nemese aspazdyq sheberlikke úırenýdiń ne qajeti bar, onyń bárin magazınnen satyp alýǵa bolady ǵoı?! Odan da osy bir usaq-túıek jumystarǵa zaıa bolǵan qaıran ýaqytty mańyzdy iske jumsamas pa dep oılaısyń.

Biraq osy oraıda estondyqtyń óte qyzyqty, erekshe oı tujyrymyn ańǵaryp qaıran qalasyń. Árıne, ózine úı salyp alý, ony óz qolynan týǵan dúnıe-jıhazben jabdyqtaý, alaqandaı jerdi baptap, baǵbandyq etý — ekonomıkalyq turǵydan tıimdi emes. Biraq jalǵyz ǵana sol ekonomıkamen dúnıe ornyna kelmeıdi ǵoı. İstiń taǵy ónegelilik jaǵy bar. Ekonomıkalyq tıimsizdikten keıin osy istiń tereń máni shyǵady. Tvorchestvo prosesi, talǵamdy jetildirý prosesi — adamnyń búkil bolmysynyń qalyptasý prosesi bastalady. Sosyn osy shaǵyn eńbek alańynda tabylǵandar keıin aýqymdy alańǵa kóshirilip, úlken memlekettik deńgeıge kóteriledi. Osyndaǵy kolhoz egistigi úı mańyndaǵy baqsha sıaqty muntazdaı taza jınalǵany álgindeı bıik sana-sezimniń ıgi áseri emes pe eken? Selsovettiń terezelerinde shilterli perde ustaýly turatyny jáne Estonıanyń eń keıipsiz shoferynyń mashına kabınasynda eń bolmasa jasandy gúl turmasa mashına aıdalmaıtyny sondyqtan emes pe?!

Osynyń bárine qaramaı, Estonıada adamnyń jeke basynyń iskerligin synap kóretin egistik únemi jetispeı keledi. Sol úshin ár adam jan salýda. Aqyry Tallınde elimizdegi eń iri Ýký atty uıym quryldy. Eston ańyzdarynda Ýký — oshaq basyn qorǵaıtyn qudaı delinedi. Sondyqtan da ol shynymen estondyqtardyń turmysyn qorǵap, kórkeıte túsý úshin, Tallınde dúnıege keldi. Bul uıymnyń mánisi mynada. Úı turmysyna qajetti dúnıeni unatyp, jaqsy jasaı alatyn árbir estondyq sol uıymǵa baryp, sýretshiniń keńesin tyńdap, jún, teri, metal, aǵash ala alady. Sol qajettilikter men sýretshiniń ıgi tilegin alǵan estondyqtyń uzaq saryla izdenetin keshteri bastalady. Sosyn eger jasalǵan zat kóńildegideı bolsa Ýký ony tıimdi baǵaǵa satyp alady. Odan keıin ol taǵy da aqyl-keńes pen kerekti zattaryn alady. Sheberler jumysty tek úıde isteıdi. Uıym jas bolǵanmen qazirdiń ózinde onymen myńdaǵan adam baılanys jasap turady.

Ýkýdyń ónimderi ǵalamat shapshańdyqpen búkil dúnıe júziniń kóptegen saýda oryndaryna jóneltiledi. Sondyqtan qazir onyń buıymdaryn Tallınniń ózinen de taba qoıý qıyn.

Árıne, estondyqtardyń kásipkerlikke beıimdiligin sóz etkende sol beıimdiliktiń tarıhı tamyry bar ekenin esten shyǵarýǵa bolmaıdy.

Tallın — iri teńiz porty. Onyń kásipkerleri onynshy ǵasyrda-aq óz sheberlikterimen dańqyn shyǵarǵan. Jeti júz jyl boıy sheteldikterden qanaýshylyq kórgen kásipkerler erekshe iltıpatqa ıe boldy. Olardyń qaýymyna belgili dárejede erkindik berildi. Estondyqtar úshin kásip degen tek yryzdyq kózi ǵana emes, sheberlik olarǵa erkindik tynysyndaı. Sóıtip, bir nárseni minsiz etip jasaýǵa beıimdilik uzaq ýaqyt boıy urpaqtan urpaqqa mura bolyp qalyp otyrdy da, aqyr sońynda ulttyq harakterdiń nyshanyna aınaldy.

Dáýletti ǵumyr keshý onsha ońaı sharýa emes, biraq bizdiń zamanymyzda ony qol jetpes arman deýge de bolmaıdy. Sol sıaqty árkim ádemi ómir súre bermeıdi, ol úshin qajetti jaǵdaı da, táńirdiń boıyńa bitirgen erekshe daryndylyǵy da kerek.

Eger estondyqtar kún ilgeri kesip-piship alǵan úlgi boıynsha úılesimdi ómir súredi deıtin bolsaq, jańsaq basar edik. Osy ǵumyrda kezdesetin pendeshilik olarǵa da tán. Qyzǵanysh pen kekshildikten, kóńil jyrtysýshylyqtan olar da ada emes. Olar da ózara básekelesýge daıyn turady, biraq básekelesetin olardyń ózderi emes, isteri. Úı salýdyń ár alýan mektebi, tenıs sportynyń ár qıly baǵyty, halyq ánderiniń rýhyn túsindirýdiń ár túrli uǵymy, oıý óneriniń ár basqa tásilderi bar. Olardyń ózderi ómir boıy is ústinde bolyp, bir-birimen aralasyp-quralasýǵa qoldary tımeıdi, olar tipti bir-birlerin baıqamaıtyndaı ǵumyr keshedi.

Párnýden Tallınge barǵan alǵashqy saparymdy umyta almaı kelem. Júz qyryq shaqyrymdyq jerge eki saǵattaı júresiń. Jergilikti jurt aýyzdarynan tastamaıtyn óte tamasha avtoeksprespen júıtkip kelemiz. Syrtta jer-dúnıeni tumshalaǵan jańbyrly tań atyp keledi. Mashına ishi jyp-jyly. Arqalyǵy syrǵymaly jumsaq oryndyq, tamasha shofer, zıaly qaýym — bári-bári de kóńil semirtedi. Jelsiz kúngi daladaǵydaı keremet bir tynyshtyq ornaǵan. Tek gazetterdiń aqyryn syldyrlaǵany men talmaýrap shyqqan motor gúrili ǵana estiledi. Álde joldyń aınadaı tazalyǵynan ba, bolmasa shoferdyń mashınany sonshalyqty sheberlikpen júrgizgendiginen be, nemese terezege up-usaq jańbyr uryp turǵandyqtan ba, áıteýir, jol ortasyna jetkende biz ózimizdi ushyp kele jatqandaı sezindik. Tómende Baltyq teńizi qalyp bara ma, qalaı?!

Únsiz júrip kelemiz. Sol únsizdik, sol júris sozyla berdi. Júz qyryq shaqyrym jerge eki saǵat tórt mınýt ýaqyt júrgende lám degen eshkim joq jáne de jol-jónekeı avtobýstyń áldeneshe ret toqtap, biraz jolaýshylardyń túsip qalǵanyn, olardyń ornyna basqa júrginshilerdiń mingenin taǵy eskerý kerek. Orman ishine suǵyna kirgenimizde áıel ınspektor avtobýsty toqtatyp bılet tekserdi, odan keıin bir-eki ret ala ket dep aıqaılap týrıser qol kóterdi. Shofer mashınany toqtatyp, bos oryn joq ekenin kórsetti. Sonyń bárinde únsiz, esh til qatyspaı júre berdik.

Abyroı bolǵanda Tallınge aıaq astynan tap boldyq, men oǵan op-ońaı jete qoıýymyzǵa senbeı kele jatyr edim. Únsizdikten jarylyp kete jazdap kele jatqam. Endi on-on bes shaqyrym júrsek, shydamaı án salyp nemese Moldavannyń halyq balladasy — Mıfısýdy daýystap aıta jazdaǵam. Serikterime keletin bolsaq, olar osynaý únsizdik raqatyna endi ǵana bólene bastaǵandaı edi. Olar mashınadan qatty bir ókinishpen tústi. Bul astana, munda únsizdikpen eshteńe óndire almaısyń. Al qaıtadan til shyǵarýǵa olardyń zaýqy joqtaı.

Maýjyraǵan ıýl kúni edi. Estonıa astanasyn kózge uratyn ashyq tústi ulttyq kıimder jarqyratyp tur. Bir kúnnen keıin stadıonda halyq bıleriniń kórmesi ashylmaq. Ár hýtordyń óz bıshileri kelgen, ár kollektıvtiń óz áshekeıimen tigilgen kıimderi bar. Myń hýtordan myń kollektıv kelgen. Solardyń eshqaısysynyń kıimderi, áshekeıleri bir-birine múldem uqsamaıdy. Estondyqtardyń jaqsy bıleıtini belgili, biraq erteńinde stadıonda bolǵan jaıdy aıtyp bere almaımyn. Óıtkeni ókinishke oraı bılet ala almaı qaldym. «Lıteratýrnaıa gazetanyń» komandırovkasy da, jazýshylyq kitapsham da, Estonıa Kompartıasy Ortalyq Komıteti qyzmetkerleriniń ótinish-talaby da kómek bolmady. Amal qansha, jergilikti stadıonǵa jıyrma-aq myń adam syıady eken. Úsh kúndik óner saıysyna alpys myń bılet satylǵan. Al alpys myńnan tys taǵy bir bılet satý Estonıada daǵdyǵa aınalmaǵan.

Halyq bıin kórýge degen jurt tilegi ǵalamat edi — tórt júz myń bıletke ótinish túsipti. Eger estondyqtardyń mıllıonnan sál-aq astam ekenin eskersek, mán-jaı óz-ózinen túsinikti bolady. Halyqtyń jartysy bas qosyp, qalǵan ekinshi jartysynyń qalaı bılegenin kórýge tilek bildirgen. Jáne de bul bı edi. Al estondyqtardyń ishken asyn jerge qoıatyny — án, kúlli álemge dańqy jaıylǵan ataqty hor áni bolatyn. Án alańy tek Estonıadan ǵana kezdestirýge bolatyn eń tamasha, eń ǵajaıyp oryn. Qanshalyqty sózge sarań, qanshalyqty syrt kózge bir-birin jatyrqaǵysh kóringenmen rýhanı týystyqtyń ǵajaıyp sıqyrly jibi estondyqtardy qatty tabystyryp turady. Sóıtip, dúnıedegi eń úndemes halyqtardyń biri án alańynda bas qosyp, otyz myń adamdyq hor ataqty Gýstav Ernesaktyń basshylyǵymen «Týǵan jer týraly ándi» shyrqaıdy. Jyl saıyn astanada ózderiniń ánderi men bı ónerlerin kórsetip hýtorlaryna taraıdy. Sosyn burynǵydaı iskerlikpen, jigerlilikpen taǵy da jumystaryna kirisedi.

Estondyqtardyń sózge sarańdyǵyn aqyryna deıin aıtý úshin onyń taǵy bir qyzyqty kórinisin baıandamaı qoıa almaımyn. Rasyn aıtsam, gazetke alǵash ocherkimdi daıyndaǵan kezde quddy bir qyzyqty eshteńeniń kýási bolmaǵandaı-aq osy oqıǵany jazǵym kelmegen. Ómirde ne bolmaıdy, al tárbıeli adam kórgen jaıynyń bárin qaǵazǵa túsire bermeýi kerek qoı dep oılaǵan edim. Arada biraz ýaqyt ótti. Sol eki ortada Estonıaǵa taǵy birneshe ret baryp qaıtyp, alǵashqy oqıǵanyń jalpy kezdeısoq jaı emes ekenin túsindim. Al bizdiń mamandyqtyń qataldyǵy sondaı, biz árqashan ár sózimizdi altyndaı salmaqtap, bultartpas derekterge súıenip jazýǵa tyrysamyz. Óz qoltýmamyzdyń ýaqyt synynan aman-saý ótýi úshin sóıtemiz. Sol qalaǵa alǵashqy kelgen joly meniń avtovokzaldan temir jol vokzalyna tez jetýim kerek edi. Jalpy olardyń eki arasy alys emes deıtin. Biraq alǵash kelgen adam nege otyryp, qalaı baratynyn bilmeıdi ǵoı. Sóıtip jón suraýǵa týra keldi. Buryn men estondyqtar syrttan kelgen adamǵa onsha juǵysa qoımaıdy dep estıtinmin. Biraq oǵan senbeıtinmin. Endi, mine, sol sózdiń aqıqatyna jetýdiń reti keldi. Sapyrylysyp ótip jatqan kisilerdiń arasynan denesi tyǵyrshyqtaı sary shashty eston qyzyna kózim tústi de sodan suraýǵa bekindim. Ol sómkesin ıyǵyna asyp alyp, ketip bara jatyr eken. Men qasyna baryp ún qatqanymda, ózge jurttyń jolyn bógemeıin degendeı ǵyp, burylyp shetke shyqty. Sózimdi únsiz tyńdady, óńine qaraǵanda orys tilin biletin sıaqty, tipti jaýap berý úshin aýzyn asha bergendeı de boldy. Biraq sosyn qabaǵyn túıdi de bir aýyz til qatpastan burylyp alyp júre berdi.

Maǵan jón siltegen adam buryn Peterbýrg gımnazıasynda oqyp, sony ózi qatty maqtan etetin bir shal boldy. Sóıtsem baratyn jerim tıip tur eken, ekinshi tramvaıǵa otyryp, eki aıaldama jer júrseń jetip barasyń. İshi adamǵa toly tramvaıdyń ishinen álgi denesi tyǵyrshyqtaı, sary shashty, sómkesin ıyǵyna asynǵan qyzdy kórdim. Ol da tramvaımen sol jaqqa ketip barady eken. Meni kórgende esh qysylyp, qymtyrylǵan joq. Qaıta kerisinshe, «aqyry bul kisige bireý jón aıtqan eken ǵoı» degendeı tańyrqaǵan túr tanytty.

Bir qyzyǵy ol ekeýmiz bir avtobýspen Párnýǵa jol júrdik, ornymyz da qatar bolyp shyqty, barar jerimizge jetkenge deıingi eki saǵat boıy qasymda únsiz otyrdy — áýeli gazet oqydy, sosyn jaı ǵana pysyldap uıqyǵa kiristi. Biraq osy kisige jón aıtpaǵanym uıat boldy-aý degendeı yńǵaısyzdyq nyshany óńinen esh bilinbeıdi. Degenmen ózi jap-jas, áp-ádemi boıjetken edi, syryn bilmegen adamdy sókpe degizerdeı. Aqyry sóz jastar jóninde aýǵan eken, onda solar týraly aıtarymyzdy aıtyp qalaıyq. Munda kóńilderi jarasqan jastardan aıaq alyp júrgisiz jáne ózderi ońasha jer de izdemeıdi. Kóńilderi jaı taýyp otyra almaı, áıteýir bir jaqqa júrgileri kep turady, jurt kózinen jasyrynbaıdy da. Avtobýstarda da, samoletterde de qaptap júrgen solardy kóresiń. Men Estonıadan qaıtqan keshki poezda da juptasqan qyz-bozbalalar kóp bolatyn.

Solarǵa syrttaı qaraǵannyń ózi bir ǵanıbet. Ózara suqbattarynda ustamdylyqtyń, adaldyqtyń belgisi anyq ańǵarylady. Árkim ózimen-ózi bolyp, únsiz ketip bara jatady — oryndary kezdeısoq qatar bolyp qalǵandaı. Eshkimniń eshkimde jumysy joq sıaqty. Keıde tipti olar bir-birimen tanys emesteı de bolyp kórinedi, degenmen áıteýir bir sezim ol ekeýiniń uzaq ýaqyt, tipti ómir baqı ajyramas jandar ekenin ańǵartqandaı bolady.

Lenıngradqa jetkenshe aqshyl kók aspanda juqaltań aqsha bulttar jeńil qalqyp otyrady. Top-top qaraǵaılar, tóbesi shoshaq úıler, kólder anda-sanda bir kórinip óte shyǵady. Ortasynda qos qaıyń ósken bıdaı alańy, shop basqan shombal tastar úıindisi, aınalasyna shoq-shoq gúl ósken temir jol kúrkesi kózge túskende men bul dúnıedeginiń bári ne degen salystyrmaly edi dep oıladym. Biz ǵoı estondardy sózge sarań deımiz, biraq olardyń shyn máninde úndemestiginen solaı emes, tek ózimizdiń shamadan tys kóp sóıleıtindigimizden solaı bolyp kórinedi. Al aqıqatyna kelsek, sóz degen adam bolmysynyń ǵajaıyp qubylysy. Sózdi bet aldy shashyp tókpeı, ornymen paıdalaný kerek, áıtpese onyń biz bile bermeıtin áýeldegi kóne mániniń berekesi ketedi. Onyń ústine adamnyń dúnıemen qarym-qatynas jasaýynyń birden-bir quraly sóz ǵana emes qoı. Óz qolymyzben jasap jatqandarymyzdyń bári de adam tabıǵatyn qalyptastyrar quraldar bolsa kerek. Sosyn taǵy neniń eń mańyzdy, neniń qasıetti, neniń máńgilik ekenin de oılaǵan jón.

Kók júzinde jaryq aı kólbeı júzip barady. Ol osyndaı jap-jaryq bop turǵanda betindegi oı-shuqyry, kraterleri ap-anyq kórinedi. Aı poezben jarysa júrip kele jatqandaı. Men odan kóz almaı uzaq qaradym. Kenet bir sátte júregim syzdap ketti. Óıtkeni men onyń betindegi oı-shuqyry men kraterler jaıyndaǵy paıymdaýlardyń taǵy birin bilýshi edim. Baıaǵy bala kezimizde úı irgesinde tolǵan aıǵa qarap otyryp sheshemiz bir áńgime bastady. Jıyn-terin kezinde aǵaıyndy eki jigit kerisip qalypty. Sonda bireýi ekinshisin aıyrmen shanshyp alyp aspanǵa laqtyryp jibermek bolǵan. Sol jaýyzdyqtan túrshikken qudaı bul sumdyqty jurt esinde máńgilik qaldyrmaq bop aǵaıyndy eki jigitti aıǵa jibergen. Eger jaqsylap qarasa aıyrmen shanshyǵan jigit te, mert bolǵan baıǵus ta anyq kórinedi eken. Tipti keıde ólgen jigitten aqqan qan da kózge shalynady.

Jıyrmasynshy ǵasyr tolyp jatqan ańyz-ertegilerdi umyttyrdy. Biraq adamdar olarmen qımaı, baıaý qoshtasady. Qazirgi kezde Aıdyń betin adam aıaǵy basyp qaıtqanmen álgi bir kóne ańyzdy men umyta almaı kelem. Sondyqtan qazir keshkilikte qupıa beınelerge qarap otyrǵanda anaý bir shuńqyrdan robot bir kılogramm aı jynysyn aldy degen esime kelmeı, egin jınaý kezinde kerisip qalǵan aǵaıyndy jigitterdi oılaı berem.

Jalpy alǵanda bizdiń bárimiz de dala topyraǵynda óskenbiz. Bizdiń ata-babalarymyz da, týys-jaqyndarymyz da jer jyrtyp, egin ekken. Kez kelgen qala turǵynynyń sanasynyń bir túkpirinde dıqan daǵdysy saqtaýly. Másele tek ár adam óziniń dalalyq jaratylysyn jan dúnıesiniń qanshalyqty tereńinde saqtaı bilýinde.

Kaýnastaǵy Chúrlenıs atyndaǵy beıneleý óneri mýzeıi. Úıdiń ekinshi qabatyndaǵy oń qanatta asa sırek kezdesetin shyǵarma tur. Sýretshi ústi-basy dal-dul bolǵan sharýalardyń tulǵalaryn keremet bir yza-kek kernegen kezinde beınelegen. Sharshap-shaldyqqan júdeý júzderden baıyptylyqtyń, danalyqtyń reńi baıqalady, al qımyldarynan nege de bolsa shydap baǵatyndaı qaısarlyq ańǵarylady.

Bul beıneler ótken ǵasyrdyń orta kezindegi Lıtva sharýalarynyń kóterilisinen týyndaǵan. Sizdiń jan dúnıeńizdi eriksiz baýrap alady. Álgi býyrqanǵan kekpen qatar sol beınelerdi jasaǵan zat qaıran qaldyrady. Ol ne aǵash emes, ne mármár emes, qola da emes. Sýretshi qaıyń qabyǵyn sýlap alyp, sodan beıne jasaǵan. Kepken qabyqtyń túsi kózge oǵashtaý kóringenmen kóńterilengen adam denesi týraly qanshalyq ǵalamat sezim týdyrady deseńizshi. Sol sýret «óksikpen ótken ómir» degendi kóz aldyńyzǵa keltiredi.

Ol beıneler tap qasynda tiri adamdaı tynystap turǵan sıaqty. Al mýzeıdiń qarapaıym qyzmetkeri jan tebirenterlikteı halyq tirligi bolmysynyń sol burynǵy kúıin saqtaǵysy kelgendeı aqyryn sóıleıdi. Onyń aıtýynsha, sýlanǵan qaıyń qabyǵynan beıne jasaý qazir eshkimge aıan emes. Sońǵy jyldary qaıtys bolǵan músinshi áıel óz óneriniń syryn eshkimge aıtpaı ózimen birge ala ketipti.

Buǵan men áýelde qaıran qaldym. «Koról saraılary da, asa qupıa konsernder de, tastaı berik dıplomatıalyq arhıvter de syrdy tolyq jasyryp qala almaıtyn qazirgi jıyrmasynshy ǵasyrda músinshi óz óneriniń qupıasyn eshkimge bildirmeı dúnıeden qaıtýy múmkin be? Iá, olaı bolýy múmkin eken. Eger músinshini kózi tirisinde eshkim músinshi dep bilmese, olaı bolýy tipti op-ońaı.

Sol músinshi áıel Kaýnastyń shet jaǵynda turypty, óz zamandastaryna ádemi qalpaq pishetin, eshkimmen kóp aralasa qoımaıtyn jalǵyzbasty adam eken. Ol jeksenbi kúnderi Nemannyń ar jaǵyndaǵy ormanǵa baryp, sańyraýqulaq terip qaıtyp júrgen. Al osy bir názik áıeldiń óz sheberhanasynda túni boıy beıneleý ónerimen aınalysatyny jan adamnyń qaperine de kelmegen. Ol ózi ǵalamat eńbek súıgish adam bolǵan, ol álgi beınelerdi eshkimmen shart jasaspaı-aq, eshkimniń dáripteýin tilemeı-aq, óz eńbeginiń kórmege qoıylatynynan dámetpeı-aq jıyrma jyl boıy jasaǵan. Músinshi óziniń osy orasan máni bar eńbegin aıaqtap baryp dúnıe saldy. Ol qaıtys bolǵannan keıin biraz ýaqyt ótken soń alys aǵaıyndary sheberhananyń ishin jınap júrip, búkil bir buryshty búrkep turǵan perdeni ashyp qalǵanda osy búlikshil lıtvalyqtardy kórgen.

Eń bir ǵajaby músinshi áıel Kaýnasta týyp, ǵumyr boıy osynda ómir súrgen jáne de álgi oqıǵadan soń jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótkennen keıin týǵan. Ol eshkimge kúń bolǵan joq, tipti onyń Lıtva derevnálarynyń turǵyndarynykindeı arnaıy kásibi de bolmaǵan. Ol arpany qaı ýaqta seýip, odan qashan syra qaınatýdy da bilmegen. Sondyqtan da qalada úlgishi bop istegen adamnyń jan dúnıesine onyń ózi týmastan jarty ǵasyr buryn kóteriliske shyqqan Lıtva sharýalarynyń qasiret-kegi qalaı uıalady eken degen tabıǵı suraq kóńilge eriksiz oralady.

Sóıtse osy músinshi áıeldiń babalary sol kóterilis kezinde ólgen eken. Jeksenbi kúnderi ormanda sańyraýqulaq terip júrip, babalarynyń taǵdyryn qatty oılaǵan bolsa kerek. Nemannyń qorǵasyndaı aýyr sýy men jap-jasyl qalyń shóp, soltústiktiń ormany oǵan óz týystarynyń baıaǵydaǵy jan qınalysyn sezdirdi. Ol osy ósip turǵan qaıyńdardan alǵash ret adam taǵdyryn kórip, sodan soń ǵana sol beınelerdi jasady-aý degen de oıǵa kelem men keıde. Neni de bolsa óz qoldarymen jasaýdy qalaıtyn qarapaıym adamdarǵa tán danalyq pen sabyrlylyq músinshi áıelge durys jón silteýi, sondyqtan ol jıyrma jyldan soń budan bir ǵasyr burynǵy Lıtva kekshilderiniń qolynan kelmegen qaharmandyqqa jetti. Ol babalaryn izgi kúres sátinde beınelep máńgilikke este qaldyrdy, sondyqtan da olardy jeńimpaz etip shyǵardy.

Ónerdiń eń úlken qupıalarynyń biri — kórkemdik qýattyń shynaıy týyndyǵa aınalý úshin talpynys joly. Kóterilis qurbandary jónindegi jan jarasy bir jyl, eki jyl, tipti júz jyl esh baıan tappaı aýada qalqyp júrdi, sosyn uly sýretkerdiń júregine uıalady. Jalpy shynaıy talanttyń dúnıeni beıneli tanı bilýi, sóıtip jyldardan soń, ǵasyrlardan soń, tańǵalarlyq merzimderden soń onyń mánin asha bilýi árqashanda-aq qaıran qaldyrady. Sondyqtan Kaýnas mýzeıine jol túsip bara qalǵan soń sol mýzeıge aty berilgen sýretker týraly tym bolmasa bir-eki aýyz lebiz bildirmeý kúná bolar edi.

Chúrlenıstiń shyǵarmalary qoıylǵan shaǵyn eki zal adamnyń esin alady. Eger ónerge eptegen jumbaqtylyq laıyq degen sóz ras bolsa, onda ol lıtva ónerine múldem tán nárse. Al Chúrlenıstiń ózi bolsa — ol naǵyz ataǵy shyqqan jumbaq adam. Asa daryndy kompozıtor bolǵan ol bir jarym-eki jyldyń ishinde-aq júzge tarta kartına men sýretter jasap, Evropanyń kórkemóner súıgen qaýymyn tań-tamasha qaldyrdy. Ol týraly Gorkıı de, Romen Rollan da súısine lebiz bildirdi. Bizdiń ǵasyrymyzdyń basynda búkil álem uly jańalyqtar ashýdan jalyǵyp, kúndelikti tirlik qamyna kirisken kezde, Chúrlenıs kosmosqa sańylaý sala bastady. Ol óz shyǵarmalary arqyly ǵalamat alys qashyqtyqtan jerdi shoq juldyzdar arasynda turǵan noqat retinde kórip, bizdiń rýhymyzdy basqa planetaǵa qondyrýǵa májbúr etti. Ol atom qýaty da, raketa da joq, eshkim kosmosqa ushpaǵan kezdiń ózinde bizdiń túısik-túsinigimizdi barǵan saıyn yntyqtyra túsetin otty mekendermen qaıran qaldyrdy.

Lıtva mádenıetiniń eń úlken jetistikteriniń biri — onyń aýqymdylyǵy. Menińshe bizdiń ulttyq mýzalarymyzdyń ishinde Lıtva mýzasyna teń keleri joq sıaqty. Keıde onyń shytyrmandaryna qarap otyryp: «Adasyp keter me eken, ushqan uıasyna qaıtyp orala almaı qalar ma eken», — dep záre-qutyń ketedi.

Lıtva sýretshileri ár nárseniń mánin keń kólemde izdeıdi. Vılnús bazaryna shyǵarý úshin aǵashtan qurtaqandaı shaıtan beınesin oıatyn qarapaıym kásipkerden bastap, ataqty aqyn Edýardas Mejelaıtıske deıin Lıtvadaǵylardyń bári aýqymdylyq «dertine» shaldyqqan. Bári adam tirliginiń eń naqty, eń dál formýlalaryn izdeıdi de jatady.

Lıtva mádenıetindegi maǵan etene jaqyn ári qymbat nárse — onyń aýqymdylyǵy men kózge ońaı shalynatyn ómirsheńdilik negizi. Sol negiz mádenıetke naqtylyq pen senimdilik kúshin beredi. «Taza kórkemdik qospalardan» oqýshy jalyqty. Oǵan ol endi senbeıtin boldy. Oqýshy árbir shyǵarmadan naqtylyqty talap etedi. Lıtvalyqtar munyń bárin áldeqashan túsingen, sondyqtan olar jańa stıldi emin-erkin meńgergen. Men osy oraıda Mejelaıtıstiń «Lırıkalyq etúdterinen» úzindi keltirgim keledi.

«Men osy Kron jaǵalaýynda tuńǵysh ret sandýǵashtyń saıraǵanyn tyńdadym. Osy jerde aq qaıyńdarmen, san alýan qustarmen, ańdarmen, balyqtarmen, jándiktermen tanystym. Adam bul dúnıede seriksiz ekenin osy arada sezindim. Jer, kún, aı, aǵash, qus — bar tabıǵat adamǵa dos ekenin uqtym. Aǵash ta men sıaqty tirshilik ıesi, meniń kesip alǵan saýsaǵymnan qyzyl qan aqqany sıaqty aǵashtyń da jaraqatynan qoshqyl jasyl jas aǵady. Qustardyń uıalaryn da qurtýǵa bolmaıdy, óıtkeni ómir qarshyǵa qusap bizdiń yntymaqty semámyzdy qataldyqpen toz-toz etti. Nannyń qara qabyǵy arqyly, aǵash jemisi men tamyry arqyly meırimdi jumsaq býsanǵan jyly jer meniń tula boıyma qýat berdi. Sosyn meniń tamyrymmen qan emes, nan nári men qaıyńdardyń shyryny júgirdi».

Taǵy da sol qaıyń jyry. O, lıtvalyq aq qaıyńdary-aı! Bul ólkedegi ne ǵalamattyń bárin de olar óz qudiretimen tabyndyrady.

Qaıyńdar, nan — erlik esebinde sıpattalady. Óıtkeni Lıtva mádenıetinde erlik kóp ekeni kámil ǵoı. Ásirese bul qubylys áıelderdiń tabıǵatynan tabylatyny ǵajap. Men tipti belgili bir halyqtyń rýhyn erkekterge qarap emes, áıelderine qarap ajyratý kerek dep oılaımyn. Óıtkeni erkekterge rýhty bolýdy qudaıdyń ózi buıyrǵan. Mejelaıtıstiń kitabyn jappas buryn osy áńgimege qatysy bar taǵy bir sıtat keltirgim keledi. Aqyn qyryq ekinshi jyldyń qıyn-qystaý kezinde Moskvada turǵan Lıtva ádebıetiniń klassıgi Salomeıa Nerıske barǵanyn eske alady: «Bizdiń tamasha aqynymyz qabyǵyna tars bekinip alǵan ulý qusap óziniń qarapaıym bólmesinde qamalyp jatyr eken. Jurt kózine kórinbeı, saǵynysh pen ýaıym taýqymetin jalǵyz ózi kóterip alǵysy kelgen sıaqty. Qashan, qaıtyp týyndap jatqany belgisiz, biraq áıteýir onyń júregin jaryp shyqqan muńdy jyrlar apta saıyn jaryq kórip jatatyn edi». Sodan keıin Mejelaıtıs sol qıyn jyldary jazylǵan óleńiniń bir shýmaǵyn keltiredi:

Jyrla, júrek, armandardy aqtaryp,

Bir bitpeıtin mazasyzdyq tap, qane?

Tolastasań aınalarsyń kók tasqa,

Kez kelgenge jatatuǵyn taptalyp.

Evropany zeńbirek gúrsili titirkentip jatqan kezde óziniń týǵan jerinen alysta júrgen názik áıel osy óleńdi jazdy degenge eriksiz qaıran qalasyz...

Aıtpaqshy, sol áıelder týraly. Meniń oıymsha Baltyq boıynyń áıelderi bir-birimen óte uqsas. Latysh áıelderiniń fın áıelderine keletin kóp qyrlylyǵy bar. Keıbireýge olar bir-birlerine tabıǵaty kelmeıtin jan sıaqty bolyp ta kórinýi múmkin. Ol jaıdy ár adam ár túrli baǵalaıdy ǵoı. Men, máselen, aıyrmashylyqtaryn emes, uqsastyqtaryn kórem de turam. Tarıh dúnıeni uzaq ýaqyttan beri jıi-jıi usaq bólshekterge bólip keldi. Múmkin biz sol usaq bólshekterdi bir dúnıege aınaldyrýǵa tym az kúsh jumsaıtyn shyǵarmyz. Al adamzattyń basy birikpeıinshe olar bir planetada ómir súre alar ma eken...

Qaraǵaılar, qaıyńdar, mine, olardyń arasynan taǵy da kógildir sáýle tógildi, biz taǵy da kógildir jazyqqa shyqtyq. Basynda tozyǵy jetken shúberek bas kıimi, ústinde dál sondaı tozyǵy jetken keýdeshesi bar kári latysh jaǵajaımen baıaý júrip keledi. Bul mańda ony bilmeıtin eshkim joq. Jazdyń mı aınaldyrar ystyq kúnderinde ol RIGA buǵazyna kele qalady. Jınalmaly kishkentaı alúmını ústel men dál sondaı jınalmaly oryndyqty arqalap, kóńilsiz júrip keledi. Julyǵy shyqqan eski báteńkesimen qum keship, áldenege qatty oılanyp, eshteńege kóńil aýdarmaı keledi...

Kóp adamdar Rıgadaǵy teńiz jaǵalaýynyń jazdyń ystyq kúnderindegi qadirin biletin shyǵar. Jurttyń aıtýynsha aýa raıynyń ashyq kezinde dúnıede bul kýrortqa teń keler eshteńe joq kórinedi, sol aıtqandary ras sıaqty. Sál doǵalanyp ıilip, elý-alpys kılometr jerge deıin sozylǵan ystyq qumdy jaǵalaý. Bir jaǵyn qylqan japyraqty orman kómkergen, ekinshi jaǵynda kóz jetpes alysqa sozylyp kógildir Baltyq teńizi tolqyp jatyr. Halyqtan aıaq alyp júre almaısyz. Balalar, úlkender, jastar. Ásirese jastar, ásirese áıelder kóp. Qaptap jatqan jas denelerge san jetpeıdi kózderin qara kózildirikpen, nemese plasmassadan jasalǵan kúnqaǵarmen, kitappen kólegeılep alǵan. Osyndaı bazarly sátte, sýǵa túsýshilerdiń ý-shý raqatty shaǵynda anaý julyǵy shyqqan báteńke kıgen kári latyshtyń júrisinen kúlkili, ersi kórinis taba almaǵandaısyz.

Ras, onyń bul júrisine laıyqty baǵa bermeske de bolmaıdy — aınaladaǵynyń bári oǵan eshqandaı áser etpeıtin sıaqty. Sirá, mundaıǵa onyń kózi úırenip ketken sıaqty. Bir jaqta kógildir teńiz, ekinshi jaqta qyzdyrynyp jatqan sansyz jurt. Eki jaqta da tolqyn oınaıdy, máńgilik shýyl men fılosoftar qumarlyǵy. Al ol ózimen-ózi bop, kóne fılosoftar sıaqty tereń bir oıǵa batyp, jaǵalaýdaǵy qumdy keship keledi. Tek ózine ǵana mólsherli jer — Maıorı men Dýbýldy arasynan ótken soń baǵytynan burylyp, óziniń úırenshikti mekenin taýyp aldy da jaıǵasa bastady. Qaltasynan bir býda juqa jyltyr bılet, usaq aqsha salynǵan qorapsha aldy. Sosyn penjegin sheship, alúmın oryndyqtyń arqalyǵyna ilip qoıdy da maıkisheń otyryp qyzdyryna bastady. Múldem sheshinýge bolmaıdy, óıtkeni alda atqaratyn sharýasy bar. Sóıtip barlyq daıyndyq áreketterin istep bolǵan soń sol burynǵysynsha otyrǵan kúıi qarlyqqan kári daýsymen:

— Domsk Sobory! Hor men organ! Modarttyń «Rekvıemi», — dep habarlady.

Kún nuryna balbyraǵan kýrort jurty jymıysyp qoıdy. Myna kisiniń munysy neniń jeligi! Ol bılet satpaqshy bop turǵan konsert tipti taıaý arada emes, eki-úsh aptadan soń bolady ǵoı. Árıne, eshkim bılet ala qoıaıyn degen joq. Bári jaǵajaı raqatyn qımaı jatyr. Aqshaǵa bola áýre bop, qaıdaǵy bir jatyn oryndaryna baryp júrse ǵoı. Bul arada kim qaryz bere qoıady. Sóıtkenmen shal kete qoıǵan joq. Tabandylyqpen júıeli túrde ár bes-alty mınýt ótken saıyn «konsertke bılet alyńdar» dep daýystaı berdi. Aqyry aqsha ákelýge júgirgen jelókpeler de tabyldy. Alúmını ústeldiń tóńiregine jurt jınalyp qaldy. Olar shalmen áldene týraly sóılesip tur. Osyndaı ystyqta bılet alyp jatqandardy kóldeneń jurt naqurys sanaı qoıǵan joq. Olaı deý aǵattyq aıtqandyq bolar edi. Biraq olarǵa shet aımaqtardan kelgen túk kórmegender retinde qaraǵandarynda daý joq edi...

Sóıtip kúnder óte berdi. Rıganyń teńiz jaǵalaýynda aýa raıy turaqty emes. Ony jurttyń bári biledi. Biraq sonda da oǵan jurt túgel sene bermeıdi. «Múmkin biz kelgende qudaı jarylqap, aýa raıy buzyla qoımas», — dep oılaıtyndar da bar. Ókinishke oraı ol úmitteri aqtalmaı qaldy. Eki-úsh kúndik raqat demalystan soń jańbyr jaýdy. Eki-úsh kún jaýyn-shashynnan soń taǵy da kún ashyldy. Biraq teńiz jaqtan qatty jel soǵyp turdy. Árıne, sýǵa túsip, kúnge qyzdyrynýǵa bolady, biraq burynǵydaı raqat qaıdan bolsyn...

Osyndaı ári-sári kúıde júrgende ýaqyt ótip bara jatty, al demalys merzimi bitip qaldy. Úı-jaıdy, bala-shaǵany, qaıtý qamyn oılastyratyn ýaqyt jetti. Týystarǵa bazarlyq alý kerek, sony oılaǵan áıelder sývenır izdep magazınderge júgirdi. Onyń ústine tańǵajaıyp Rıgany tym bolmasa bir sholyp kórip shyǵý da kerek qoı, endi qaıtyp bul jaqqa jyl túse me, joq pa, kim bilsin. Sóıtip, jurt Rıgany aralap zyr qaqty. Mundaıda qaıtyp bara jatqan kýrortshyǵa qajetti nárse kóp qoı. Osy bir aı boıyndaǵy raqat samarqaýlyqty shıryqtyrar azdaǵan ter shyǵarý kerek. Oıyn-kúlkimen ótkizgen kóńil-kúıdi sabasyna túsirer bolymsyz toqtam qajet. Keıin kópke deıin este saqtaıtyn ǵalamat bir umytylmas oqıǵa, az ǵana ókinish te kerek. Jurt sondaı ári-sári kúıde júrgende osy ólkedeginiń báriniń mysyn basqandaı bop Domsk sobordyń úshkir munarasy bar nazardy aýdardy. Jarnamalar barlyq dýaldarda kóz tartyp turdy. Evropadaǵy eń úlken organ, tamasha latysh hory, GDR-dan kelgen belgili dırıjer jáne kemeńger Mosarttyń uly shyǵarmasy. Sosyn myńdaǵan jurt álgi julyǵy shyqqan báteńke kıgen shalǵa júgiristi. Al jaǵajaıda eshkim joq. Jurt túsetin sý ústinde tek shaǵalalar ǵana qalyqtap ushyp júr.

Demalǵan kýrortshylar nıetterinen qaıtpaıdy. Olar barlyq teatrlardyń kasalaryn tintip shyqqanmen bılet taba alǵan joq. Olar tanystary arqyly bılet almaq bop jantalasty, óıtkeni Rıgaǵa baryp turyp, Domsk Soboryna kirmeı ketý degen aqylǵa syımaıtyn nárse ǵoı. Biraq, sóıtse de túk óndire almady. Aqyry álgi jaǵaljaıda aqshaǵa júgirgenderdiń ústerine barlaryn kıip elektr poezyna minip, baqytty keıippen Domsk Soboryndaǵy konsertke baratyn kúni de týdy.

Kirpish qabyrǵalarynyń qalyńdyǵy eki metr, bıiktigi jıyrma bes metrlik kúmbezde hor men organ daýsy áldebir bıiktikten kúmbirlep estiledi. Terezeleri gotıkalyq úlgimen salynǵan orasan úlken, onyń alýan áınek shynylary qaıtalanbas órnektermen áshekeılengen. Jalpy kórinisi susty da saltanatty Domsk Sobory osyndaı edi.

Londondaǵy qasıetti Pavel soboryna ony salǵan seksen jastaǵy arhıtektordy jyl saıyn ákeletin. Óziniń ótinishi boıynsha ony týǵan kúninde ákelgen. Boıynan qýaty ketkeni sonsha túregep te tura almaıtyn, moınyn da bura almaıtyn. Sondyqtan ol sobordyń dál ortasyna, bas kúmbezdiń astyna oryndyq qoıyp berińder dep ótingen. «Óıtkeni, — dep túsindirgen ol, — osy arada otyryp teńsele terbetilip turǵan kúmbezdiń bas aınaldyrar raqatyn jan dúnıenmen sezinesiń».

Domskıı soborynda da kúmbez teńsele terbelip turǵandaı bop adamdy raqatqa bóleıdi.

Ǵalamat tynyshtyq, tipti keshigip kelgenderdiń aıaq dybysy taýdaǵy kóshkinniń gúrilindeı bop, joǵarydan jańǵyryǵyp estiledi. Bolymsyz qaǵaz sybdyrynyń ózi daýyldy kúngi orman shýylyndaı, tipti oryndyqtyń jaı ǵana syqyrlaǵany kemelerdiń sońynan ergen shaǵalalardyń shańqyldaǵany sıaqty... Mine, bıik balkondarǵa hor oryndaýshylar shyqty. Olar qol shapalaqtaǵan kórermenderge ıilip taǵzym etti. Sosyn ózderi bireýge qol shapalaqtady, dırıjer shyqty. Eń sońynan balkon qanatynyń jıeginen qupıa organshynyń basy kórindi. Sosyn dırıjerdiń taıaqshasy túsirilgen kezde ǵajaıyp úılesimdi dybystar zaldyń ishin maıda bir áýezdi únge bóledi.

Sosyn tynyshtyq ornaı qaldy da, sol sátte Mosarttyń rekvıemi óz qaqpasyn ashty. Áldebir quıyn jurtty otyrǵan oryndarynan ushyryp áketip, uly aqıqattar dúnıesine engizgendeı boldy. Erkekter daýsy ómir tiregi tárizdi dúnıege óktemdikpen bılik jasaıdy. Jo-joq, týra qalyńyz, ómir tiregi erip, joq bolyp ketti de eńiregen jalǵyzilikti áıeldiń zarly úni kúmbez astyn kúńirentip jiberdi. Olardyń kúńirenisi kúıinishtiligimen dúnıeni joıyp, joǵalyp jatqandaı, joq, áli kúder úzbeı tura turyńyz. Qasiret óz boıynan rýh kúshine qaıta enerlikteı qýat tabady. Erkekter daýsy kómekke asyǵa umtylyp keledi. Olar jasampazdyqty jańǵyrtyp taıap kelip qaldy, olar qaıǵy jasyn qýanysh jasyna aınaldyrady. Endi Domsk soborynyń bıik kúmbezin zar emes, gımn kúmbirletip jiberdi. Amal qansha, ómir ótedi, ómirdeginiń bári ózgeredi, sóıtip taǵy da sol jaryqshaqtar, taǵy da sol kúıregen dúnıe men jalǵyzilikti áıeldiń zar eńiregen úni...

Endi dáýletti beıtanys Mosartqa emes, sizge aza tutqyzady. Al siz óz erkińizden tys ózińizge beımálim adamnyń ómiri men ólimi týraly jan titirkenterlik kúıik kúńirenisin shyǵaryp, dúnıeni zar eńiretesiz. Siz sýretkersiz, músinshisiz, biraq músin jasaıtyn saz balshyq — ol sizdiń ózińizdiń janyńyz, sizdiń ómirińiz, basqa qural joq. Siz kúndiz-túni eńbektenesiz. Sóıtip júrgende óz ómirińiz ben óner zańynyń máńgi ajyramas birliginde kenet siz beıtanys adamnyń taǵdyry týraly dúnıe jasaý arqyly ózińizdi ózińiz joqtap jylaıtynyńyzdy, al ózińizdi ózińiz joqtaý arqyly búkil dúnıege ómir beretinińizdi túsine bastaısyz.

Adamnyń kúshi men erligin maqtanysh tuta otyryp, sińirgen eńbegi men qaharmandyǵyna laıyqty baǵa bepip, ony eń bolmasa jylyna bir ret kórý, mynaý kúmbirlegen kúmbez astyndaǵy onyń eleýsiz kishkentaı beınesin eń bolmasa kóz qıyǵyńmen shalyp qalý qandaı qasıetti is. Dáýletti beıtanysqa azaly án shyǵarǵan adam óziniń sol azasy arqyly ózin sońǵy saparǵa shyǵaryp sala alatynyn túsingeni qandaı ǵajap...

O, artyna óshpes iz qaldyrǵan on segizinshi ǵasyrdyń sheberleri, neǵyp sizder ózderińizdiń ásemdik mazarlaryńyzdyń bar esigin jan adam asha almastaı etip bitep tastadyńyzdar. Kóp urpaq aınalasynda adasyp júrdi, endi olar sizderdiń ózderińizdi de, óshpes ónerlerińizdi de jatsyna bastady. Óıtkeni bári jabyq, jumbaq, qol jetpes dúnıedeı. Álde sizder onda taǵy adamdar kirip, bar asyldy kúıretedi dep qaýiptendińizder me? Álde sizder qolda bar dúnıeden belgisiz jumbaq nárse árdaıym qasıetti bolady dep eseptedińizder me? Álde sizder barlyq dáýirdiń kemeńgerleri árdaıym óz týyndylarynyń qadirin bilip, qasıetti etip jasasyn dep óner dańqy úshin solaı istedińizder me?

Árıne, dúnıede qupıa jaılar kóp, biraq ol ómirdi jutańdandyrmaıdy, qaıta kerisinshe, qyzyqty ete túsedi. Máselen, biz únemi syryn uǵýǵa qumartyp, qoldan túsirmeı oqıtyn kitaptar bolady ǵoı. Bir kezde biz olardy oqydyq, biraq tereńine boılap ene almadyq. Odan keıin de áldeneshe ret oqydyq, sóıtip ol bizdiń qumar kitabymyz bolyp ketti, onyń qupıasyna qanbaıtyn boldyq, aqyry onyń qudiretine tań-tamasha qalyp únemi jumbaq syryna úńilý bizdiń tabıǵı talǵamymyzdyń baıýyna áser etti.

Jumbaq syrly adamdar da bolady. Bir kórgennen-aq esinde qalady da ózińniń erkińnen tys kóńilińde júredi de qoıady. Ony birde kezdestiresiń, birde kezdestirmeısiń. Tipti onymen tanysyp, uzaq jyldar boıy birge turyp, dámdes-tuzdas bolǵannyń ózinde de álgi adamnyń jan syryn áreń-áreń uǵa bastaısyń.

Tipti keıde jumbaq syrly jer, qupıa ólkeler de bolady. Ol jaqty sen ábden sharlap, bárin bilip, bar syryna qanyqqan-aq sıaqtysyń. Ol ólkeniń qaı jerinde ne ósetini, egindi qashan egip, qashan jınaıtynyn da bilesiń. Sosyn ómirdiń basqa aǵysyna túsip, basqa jaqqa ketesiń. Sonda álgi ólke óziniń saǵan ashpaı qalǵan qupıasy bardaı artyńnan qalmaı qoıady. Sen sonyń men bilmegen nesi qalyp edi dep taǵy da oıǵa batyp, syryn uǵýǵa tyrysasyń. Sóıtip, sáti túsken bir kúni taǵy da jolǵa shyǵasyń...

Latvıaǵa taǵy da sapar shektim, bul joly respýblıkanyń alys túkpirine bet aldym. Kún bulyńǵyr edi, jol onsha jaqsy emes, avtobýs bir túrli selkildep qatty zýlap keledi, ishek-qarnymyzdy solqyldatyp zyqymyzdy shyǵardy. Terezeden kúz belgisi bilingen Baltyq boıy sulý kórinedi. Bári kóz tartarlyqtaı kórikti. Jaıylym, kólshik, toǵaı. Taǵy da toǵaı. Taǵy da jaıylym. Taǵy da kólshik. Jaýynnyń kóp jaýǵanynan dala shóbi kóktemdegideı balaýsa. Toǵaılarda symbatty tip-tik shyrsha boı túzep tur, al kólshikterdiń kórkine kóz toıar emes. Aınalasy tik jarqabaq, sýy móp-móldir, sup-sýyq.

Egistik jer óte az. Arpa egilgen úsh-tórt gektarlyq tanaptar men jaqsy baptalǵan kartop egistikteri sırek kezdesedi. Onyń esesine jaıylymdyq jer mol, ár burylys saıyn bir tabyn sıyr kezdesedi. Evropalyq qara ala asyl tuqymdy mal. Emin-erkin jaıylyp júr. Júz qaraly sıyrdyń ishinen jalǵyz bir jas buzaý ǵana bizge nazar aýdarǵan sıaqty, jerden basyn kótepip aldy da bular kim, qaıda barady degendeı bizdiń avtobýsqa ańyryp qarap qaldy.

Aınalany jym-jyrt kóńilsizdik basqan. Aldymyzdan da, artymyzdan da esh transport kezdespeıdi. Baqtashy da, saýynshy da, sút ótkizýshi de, qabyldaýshy da kórinbeıdi. Úsh saǵat boıy júrgende jaıylymdyq pen sıyrdan ózge eshteńe kórgemiz joq. Ras, ár burylys saıyn derlik tóbeshikterdiń tómengi jaǵynda aǵashtan turǵyzǵan jappalar kezdesip otyrdy. Onda bir nemese eki sút qutysy turady. Tańerteń olar sútke tolyp turady, al keshkisin mashına ony bosatyp ákep qoıady. Joldyń uzaqtyǵy, aýa raıynyń bulyńǵyrlyǵy, mashınanyń shaıqalǵany kóńil kúıimdi beıjaı ǵyp, qaı-qaıdaǵyny oılaǵandyǵymnan ba, áıteýir maǵan myna sıyrlar ózderin ózderi baǵyp, ózderin ózderi saýyp, ótkizilgen súttiń esebin ózderi júrgizetin sıaqty bolyp kórindi. Buryn Rıga jaǵalaýynda bolyp, Baltyq boıynyń sútin iship kórgendikten álgindeı jaǵdaı tipti de kóńilge syımaıtyndaı edi. Moskvada qaımaq dep esepteletin dúnıe Latvıada jaı ǵana sút dep atalady jáne ol bótelkesi on úsh tıynnan kez kelgen magazınde satylady. Onyń ústine Latvıadaǵydaı kishipeıil súıkimdi satýshy áıelder sırek kezdesedi. Solardyń árqaısysy saýda júıesine kezdeısoq tap bolǵan sıaqty áser alasyń, árqaısysyn áldebir kınorejısserǵa usynǵyń keledi. Biraq amal qansha, barlyq jerdegi sıaqty Latvıada da jaqsy ıdeıa shyǵaryp, sony jerine deıin jetkizetin kınorejısser az.

Kıno demekshi, biz minip kele jatqan kishkentaı avtobýs Rıga kınostýdıasyniki edi. Onyń shofery aqsary sulý jigit bizdiń júıkemizdiń myqtylyǵyn synap-aq baqty. Mashınanyń ishi selkildep ketti. Oryndyqtyń jaqtaý temirlerine jarmasyp ustap aldyq ta jaǵdaıymyzdyń múshkil ekenin bildirmeýge tyrysyp baqtyq. Qasymdaǵy tórt áıel — Latysh jýrnalıseri ózderiniń bar bilgen orysshasyn biriktirip, aǵaıyndy Klaýdzıtter tvorchestvosynyń Latysh ádebıetindegi mańyzyn túsindirdi. Biz sol aǵaıyndy Klaýdzıtter mýzeıine bara jatqandyqtan olar aıtqan áńgimeniń maǵan paıdasy bar edi. Men sol aǵaıyndy eki kisiniń «Jer ólsheýshiler dáýiri» dep atalatyn jalǵyz romanynyń jaryq kórýi jaıly ár qıly alyp qashpa sóz estidim. Sosyn ózimniń jón bilmestigime kúıip-pistim. Tamasha eskertkishteri mol, qısapsyz ádebı jáne basqa da mýzeıleri bar Rıganyń qasynda turyp, jalǵyz ǵana roman jazǵan aǵaıyndylardyń mýzeıin kórý úshin jaman jolmen úsh júz kılometr jerge ishek-qarnyńdy solqyldatyp barý degen aqymaqtyq emes pe.

Biraz ýaqyt ótken soń álgi jýrnalıs áıelder de jalyqty. Ádebıetti jaıyna qaldyrdy da, «endi áıelderdiń ony-munysyn sóz etemiz» dep maǵan eskertip latysh tilinde sóılesip ketti. Bizdiń basqa respýblıkamyzdaǵy sıaqty, Latvıadaǵy selo magazınderinde de qolǵa túse bermeıtin ádemi dúnıeler kezdesip qalady. Sondyqtan jurt arasyndaǵy ósekke qulaq túre júrip, qandaı zatty qaıdan alýǵa bolatynyn bilgenniń artyqshylyǵy joq. Ózimmen ózim bolyp qalǵannan keıin terezeden syrtqa úńilip, kózime túskenniń bárine qarap otyrdym da, oıǵa shomdym. Teginde sapar shegýdiń máni de osynda bolsa kerek. Osyndaıdaǵy adam sezimin Gogol qalaı sıpattaǵany esińizde me? Ózińmen óziń bolyp kele jatyp shirkeýdi kóresiń, sonda áldebir jaıdy bilýge áýestenesiń: bul shirkeýdiń ıesi qandaı adam eken, kempiriniń minez-qulqy qandaı, sulý jas qyzy bar ma eken?

Ras, bizge shirkeý kezdesken joq, biraq búkil jol boıynda, ár burylys saıyn túsiniksiz bir tas qurylystar kózge shalynyp otyrdy. Jolǵa qaraǵan mańdaı aldy, qoımanyń orny, at qoranyń tóbesi — osynyń bári «burynǵy kezde bul at shaldyryp, tamaq jibitip, demalyp attanýǵa arnalǵan jer bolǵan eken-aý» degen oıǵa qaldyrady. Qazir dáýir basqa, kólik te basqa. Biz zymyraǵan avtobýspen júremiz, al bir kezde tirlik qyzyp jatatyn jol boıyndaǵy meımanhanalar qarań qalyp, tóbesine deıin shóp-shalań basyp ketken. Osydan júz, eki júz jyl burynǵydaı biz de sapar shegip kelemiz.

Men terezeniń aldynda otyryp alyp: «Buryn osy úılerdiń ıeleri qandaı boldy eken, sharýa jaılary, turmys-kúıleri qalaı bolǵan, sulý jas qyzdary boldy ma eken», — dep oıǵa shomdym.

Bizdiń Rıgadan shyqqanymyzǵa eki saǵat ótken soń saparymyz birte-birte mándi bola bastady. Qalaı degenmen de ómir degenniń ózi qozǵalys qoı. Onyń ústine búgingi tirligimizdiń máni alǵash kezdesken jol belgisine keıin erekshe aıqyn kórinis bere bastady. Baǵytyńnyń qaı jaq ekenin ajyratyp bolmastaı, aınalanyń bári birdeı jazyq dalada kele jatqanda aıaq astynan aǵaıyndy Klaýdzıtter mýzeıine deıin toǵyz kılometr qalǵanyn bildiretin belgi tap boldy. Bir qaraǵanda jol belgisiniń onsha qajeti joq ta sıaqty — jol qıylysy da, shuǵyl burylys ta joq, biraq áldekim alystan sharshap kele jatqanymyzdy sezgendeı kóńilimizdi sergitkisi kep, jaqyn qalǵanyn habarlaǵan sıaqty.

Basqany qaıdam, saqtandyrýǵa kelgende latyshtar óte uqypty. Álgi bárimizdi bir serpiltip tastaǵan alǵashqy belgiden keıin olar bizdiń avtobýstan kóz aıyrǵan joq. Olar shoferǵa endi mashınany jyn qaqqandaı aıdama, burylystarda abaı bol dep keńes berip, endi qansha kılometr qalǵanyn eseptep berdi de otyrdy. Alǵashqy belgiden keıin jýrnalıs áıelder kenet tyna qaldy. Óńderinde bir ustamdylyq, kerek deseńiz dinı adamdarǵa tán bir túrli reń paıda boldy. Olar kenet Latysh qyzdaryna aınaldy, óıtkeni olar ulttyq kıeli orynǵa taıap qalǵan edi. Aldaǵy saltanattyń osyndaılyq qudiretti sezimi aınaladaǵynyń bárinen kórinis tapqandaı.

Bir tóbeniń ústinde bir kezde jaqsylap salǵan jalǵyz úı tur. Tozyǵy jetken bıik shatyrdyń astynan úıdiń ekinshi qabatynyń terezeleri syǵalaıdy. Úıdiń mańdaı aldy on toǵyzynshy ǵasyrda salynǵan qurylystarǵa tán qarapaıym jasalǵan — tórt tereze, esigi dál ortada, esiktiń qasynda jalǵyz ǵana sóz jazylǵan taqta tur. Kóshe aty ma, álde osy úıdi salǵan sheberdiń famılıasy ma dep oılap, jón surap edim, ol osy úıdiń aty dep jaýap berdi. Aty bolǵany qalaı? Kádimgi aty. Óıtkeni, eger osy arada hýtor nemese derevná bolsa, onyń atalýy bolmas pa edi? Bul jerde hýtor bolǵan-bolmaǵanyn biz qaıdan bilemiz? Latvıada orman ishinde turǵan jalǵyz úı ne burynǵy, ne bolashaqtaǵy Hýtor. Durysynda biz kórgen eski hýtordan qalǵan belgi edi. Jalǵyz ózi qalǵan soń bul úı sol burynǵy Hýtordyń atyn saqtaǵan. Ol at úı aman turǵanda saqtala bermek. Sol úıdiń atyn esime saqtamaǵanyma qatty ókinemin. Jazyp almaı-aq jaı oqyp alyp, este tutý kerek edi, osy tozyp bara jatqan hýtor ondaı uqyptylyqqa laıyq-aq qoı.

Úıdiń janynda avtomashınalarǵa arnalǵan asfált alań bar. Oǵan otyz-qyryq mashına qoıýǵa bolady. Biraq ol jer qazir bos tur. Sol jerde jolaýshylarǵa arnalǵan oryndyqtary bar qalqa da tur. Onyń qasynda «aptasyna bir kún — dúısenbide mýzeı jabyq bolady» degen jazýy bar taqta qadalǵan. Al biz barǵan kún, árıne, dúısenbi edi.

Jol boıy bir til qatpaǵan bizdiń shoferymyz ǵalamat bir saqqulaqtyqpen baqtyń alys túkpirinde bireýdiń shóp shaýyp júrgenin estidi. Soǵan biz eptep qýanyp qaldyq, óıtkeni úsh júz shaqyrym jerden ádeıi kelgende mýzeıdi kórmeı ketý ókinishti ǵoı. Biz soqpaq jolmen shoferdyń artynan shubyryp baqtyń túkpirine barǵanymyzda uzyn boıly aryq latyshty kórdik. Ol quddy bir bóten bireýdiń jerin shaýyp jatqandaı qysylyp qaldy. Biz uılyǵyp turyp qaldyq ta teris buryldyq, tek shoferdyń jalǵyz ózi ǵana álgi adamnyń qasyna bardy. Olar bir-eki aýyz, qysqa ǵana til qatysty. Sosyn shalǵyshy ketip qaldy, biz jańa shabylǵan shóptiń ústine otyryp, raqatqa bólendik. Asyǵyp-aptyqpaı osylaı typ-tynysh otyrý úshin tym bolmasa bir kún bolsa da ótken on toǵyzynshy ǵasyrdyń adamy bolǵymyz keldi.

Jıyrma mınýttan keıin velosıpedpen ekskýrsovod keldi. Ústine qara kostúm, appaq kóılek kıip, galstýk taqqan, tek jumys aýyrtpalyǵynan áli sýynyp úlgermegen qoly ǵana onyń jańaǵy shalǵyshy ekenin ańǵartqandaı. Endi onyń ózi bizge kelip amandasty da jónin aıtty. Sosyn úıge qaraı bet aldyq. Kire beriste ol maǵan bir qarap aldy da latysh tilinde áńgimesin bastap ketti. Sodan keıin bir saǵat boıy tek latysh tilinde sóıleı júrip, maǵan qaraýmen boldy. Shamasy maǵan qyzyqty bóten tildiń órnegin aýdarmashydan góri ózi túsingeni jaqsy dep oılaıtyn sıaqty. Bir ǵajaby, qazir sol mýzeıge barǵan shaǵymdy eske túsirgen kezde onyń daýsy qulaǵyma anyq estilip turǵandaı. Sondaǵy aıtylǵan sózderdiń maǵynasy áli kúnge deıin maǵan jumbaq bolsa da ol aıtqan birsypyra sóz tirkesteri esimde sıaqty. Olardy mýzeıde kórgenderimmen tolyqtyrsam shynaıy dokýment bolyp shyǵady.

Kire beriste bizge aıaq kıimniń syrtynan kıetin jumsaq másiler berdi. Óz ómirimde men tek eki mýzeıde ǵana — Iasnaıa Polána men Sheremetev saraıynda osyndaı aıaq kıimder kıip kórgem. Iasnaıa Polánadaǵy úıge qalaı bolsa solaı kirý — kórgensizdik. Sheremetev saraıynyń edeni aınadaı, al mynaý Rıgadan úsh júz shaqyrym jerdegi sút quıǵan qutydan ózge túgi joq aıdalada!..

Adam turmaıtyn úıdiń ishi sýyq eken, biraq ertedegi tártip pen jınaqylyq áli de saqtalǵan. Birinshi bólme kádimgi derevnádaǵylardikindeı keń, eki pesh salynǵan, partalar qoıylǵan. Sol aǵaıyndy ekeýi, árıne, ǵajap adamdar bolǵan.

Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda ekeýi osy ólkege kelgen — bireýi muǵalim bolý úshin, ekinshisi oǵan jan-tánimen kómektesip, aqyr sońynda ózi de muǵalim bolýdy murat etip kelipti. Úıdi ózderi salyp alǵan, partalardy aǵashtan súrgilep ózderi jasaǵan, al kórshi bólmede tósekter tur, óıtkeni aýa raıy buzylyp ketkende shákirtter osynda qonady eken. Olar shákirtterin ózderi asyraǵan, al kúnkóristik eshteńeleri bolmaı qalǵanda baltashy bop, ony-muny jasap, jármeńkege aparyp satqan.

Olar naǵyz halyqshyl qasıetti jazýshy bolypty. Óz qyzmetterinde shákirtterge árip tanytýdan bastap, ulttyq ádebı tildi qalyptastyrýǵa deıingi izgiliktiń bárin qatystyra bilgen. Olar saıası shaıqastarǵa qatysty. Ózderiniń soltústik aımaǵyna ońtústiktiń alma aǵashyn ákep otyrǵyzdy. Talmaı izdendi, óner men ónege qýyp Evropa elderin sharlady. Ózderi kórgen adal, izgi adamdarǵa tán tálimdi jaılardy qaltqysyz qabyldap, kádelerine jaratty. Olar álemdik mádenıetti jan-tánderimen súıdi, ózderi de mádenı mura jasaýǵa talpyndy. Ózderi ónerdi álippeden bastaǵan. Burynǵy bedeldilerge moıyn usynǵan joq, bárin de jańa túısik dúnıesinen ótkizýge tyrysty. Bul mýzeıdegi eń este qalarlyq nárse — barlyq dáýirler men halyqtardan shyqqan asa kórnekti adamdar sýretteriniń kórmesi. Aǵaıyndy Klaýdzıtter sýretterdi jýrnaldardan oıyp alyp, olardy ózderi durys dep tapqan tártip boıynsha ret-retimen qoıdy. Sosyn túnder boıy sarylyp otyryp aǵashtan áshekeılep rama jasady. Ekinshi qabattaǵy ózderi jatatyn bólmeniń uzyn qabyrǵasynda tórt júzdeı sýret, tórt júz sarǵysh tartqan beıne, bir-birine uqsamaıtyn tórt júz ádemi rama tur. Olardyń jalǵyz ǵana uqsastyǵy — kólemderi. Tek, dál ortada, ózgelerden sál úlkendeý ramada máńgi ashýshań, kúdikshil Iasnaıa Polána shaly tesile qarap tur.

Tómengi, birinshi qabatta mármár zal bar, ony úı ıeleri aq zal dep ataǵan. Osy úlken bólmede pıanıno tur, bólmeniń edeni parket. Durysynda ol parket te emes. Evropany aralap júrgende aǵaıyndy jigitter parket kórgen, biraq ony qalaı jasaýdy bilmegen. Sosyn taqtaı edenge juqalap balaýyz jaqqan da oǵan órnek salǵan. Sol, mine, jarty ǵasyrdan beri saqtalyp keledi. Mamandar áli kúnge deıin onyń qandaı tásilmen jasalǵanyn bile almaı keledi. Aǵaıyndy Klaýdzıtter bárin de óz qolymen jasaýdy murat etken adamdar násiline jatady. Ondaı adamdarǵa súısine tań-tamasha qalam, olardyń qaıtpas qajyry men bilgirligine qyzyǵa tabynam.

Úıdiń qasynda taǵy eki bólek bólme bar. Onyń bireýi — ishi san alýan aspaptarǵa toly sheberhana da, ekinshisi qoımaǵa uqsas úıshik. Sol qoımadan úıge qaıtyp kele jatyp soqpaq jolǵa jete bere burylystan úlken qyzyl mármárdi kórdim. Aǵaıyndy kisiler eki kılometr jerdegi jotaǵa jerlengen, eskertkishteri sol arada. Al mynaý soqpaq joldyń qasyndaǵy mármár ne boldy eken dep oıladym. Meniń tańqalysymdy baıqaǵan jolbastaýshy toqtady da, muńdy únmen orys tilinde sóıledi:

— Bul aǵaıyndylardyń sońǵysynyń jyǵylǵan jeri.

— Jyǵylǵany qalaı?

— Ol saraıdan ydysqa salyp alma ákele jatqan. Kúzdiń kúni bolatyn. Alma jınalyp jatqan shaq. Alma ákele jatyp dál osy jerde qulady. Júregi nashar edi.

— Osy jerde óldi me?

— Joq, o ne degenińiz. Ol kelesi jyldyń kókteminde qaıtys boldy, biraq osy mármár turǵan jerde qulaǵan.

Keshke taman jańbyr jaýdy, sosyn eptep kún jylynaıyn dedi. Biz Sesıs arqyly jaqsy jolmen qaıttyq. Mashına qansha qatty júrgenmen bul joly selkildetken joq, sondyqtan biz únsiz shattanyp otyrdyq. Teginde bizdi ne tolǵandyrsa da adamnyń negizgi problemasy, kókeıtesti istiń eń ózektisi — budan ári qalaı ómir súrý máselesi bolsa kerek. Biz sony oılap, kúndiz-túni sharq uramyz, búkil adamzat aldynda turǵan orasan zor problemadan ózimizdiń shama-sharqymyz jetetinin úzip alamyz, sosyn ony bir retke keltiremiz. Odan keıin taǵy da izdenemiz, tynym tappaımyz. Sondaı mazasyz kúıge tańerteń budan birneshe saǵat qana buryn túsip edik, endi, mine, tynshyǵyp qaldyq. Biz tym quryǵanda biraz ýaqyt bolsa da, budan ary qalaı ómir súrý kerek ekenin bildik.

Al men jańbyr tamshylary sorǵalaǵan terezeniń aldynda otyryp: «Latysh jazýshysy bolyp týý qandaı baqyt, óz sýretkerlerin shynaıy qurmet tutatyn, olardyń bar bolmysyn jete bilip, eskertkish qoıatyn jáne ol eskertkishti alańdar men zırat bastarynda ǵana emes, sýretkerlerdiń mert bolýyna taǵdyr jazǵan qaterli jerlerge de qoıatyn halyqqa qyzmet etý qandaı baqyt», — dep oıladym.

Adamnyń este saqtaý qabileti degen ózi bir ǵajaıyp qubylys qoı. Eger bul dúnıede kóńilge qonbaıtyndaı óz-ózinen erkin birdeńe bolatyn bolsa, ol — bizdiń este saqtaý qabiletimiz. Myńdaǵan shaqyrym jol júresiń, myńdaǵan adam esinde qalady. Solardyń arasynda jaqyn dostaryń da boldy, umytylmas kezdesýlerdi de basyńnan keshirdiń, únsiz uǵysýlaryń, ıaǵnı ómirde bir-aq ret kezdesetin jan tolqýy da boldy. Endi saǵan taǵy ne kerek dep oılaısyń, osy baılyǵyńdy esińnen shyǵarmaı qýanyp júre ber deısiń. Biraq merzim ótken saıyn ýaqyttyń taýsylmas tolqyny seniń eń qymbat, eń qasıetti jıǵan-tergenderińdi shaıa bastaıdy. Tanys júzder, esimder, burynǵy ómirden alǵan áserleriń joq bop qurdymǵa ketedi. Sóıtip bir kúni oıda joqta uıqydan shoshynyp oıanasyń. Quddy bir buryn eshteńe kórmegendeı, jadynda eshteńe joq bop shyǵady. Tynymsyz kóńilge túıgenderińnen bar qalǵany sol ólkeden kórgen dala jolynyń qaıdaǵy bir burylystary men jaı ǵana kóz qıyǵyń túsken kári áıeldiń bet-júzi, seniń selqos suraǵyń men oǵan álgi áıeldiń qaıtarǵan jaýaby.

Bastapqyda sen: «Ýaqa emes, ýaqytsha nárse ǵoı, ýaqyt tolqyny kóńildeginiń bárin shaıyp ketken joq qoı», — dep oılaısyń. Arada biraz ýaqyt ótedi, sonda álgi dala jolynyń saz balshyqty burylysy esińnen shyǵýy bylaı tursyn, qaıta kerisinshe aıqynyraq kórinis beredi, kári áıeldiń pishini áıteýir bir qasıetimen ózińe jaqyn, etene bola bastaıdy, al onyń jaı ánsheıin aıta salǵan sózinde bir mán bar bolyp shyǵady.

Jaǵalaýda ne bary tórt-aq úı tur. Tóbesinde qosalqy jyly bólmesi bar shetki úı jabyq eken. Qum tógilgen taza jol, úı aınalasynda egilgen gúl shoqtary bar, bosaǵada kún shýaǵynda múlgip toq mysyq jatyr, adamnan tiri jan joq. Jeksenbi kún edi. Sony baıqap men: «Mundaı alys jerde turatyndar jeksenbi kúni tańerteń bir jaqqa ketse jýyq arada kele qoımas», — dep oıladym.

Baqtyń ishindegi ekinshi úıde tirshilik ıesi bar sıaqty bolyp kórindi. Onyń teń jartysy jóke aǵashynyń astynan kórinbeıdi. Men qaqpany ashyp, úıdiń kózge kórinip turǵan jaǵyn sholyp turǵanymda basqa bir jaqtaǵy tabaldyryqtan selo muǵalimine uqsas kózildirik kıgen kelinshek túsip kele jatty. Men ezý tartyp, jyly shyraı bildirdim de, avtobýs stansıasynda oılap alǵan suraqtarymdy ár qyrynan qoıdym, Kózildirikti áıel de jymıa kúldi de, táptishtep túsindire bastady. Biraq ol oryssha, men estonsha bilmegendikten, bizdiń áńgimemizdiń kók tıyndyq quny bolǵan joq. Qoshtasarda men oǵan bir ezý tarttym, ol da jymıyp jaýap berdi. Sonymen ekinshi úımen de sharýam bitti.

Áli salynyp bitpegendikten ishinde eshkim turmaıtyn úshinshi úıdiń aýlasynda eki jas óspirim ádemi semiz atqa qamyt salyp jatyr eken. Sirá, bul balalyq áýestik bolar. Qaıda týyp-ósse de, qandaı ómir kórse de belgili bir jasqa kegende balalar at ertteýge nemese jegýge qumartady. Al sol armandaryna jetkende baqyttan esteri ketedi. Sol úshinshi úıdiń qaqpasynyń aldynda biraz turdym da odan ári júrip kettim, óıtkeni bul áli salynyp bitpegen edi.

Sońǵy tórtinshi úı eki qatarly úlken eken. Úıdiń syrtqy sylaǵy men taban aǵashy qaraıa bastaǵanmen qabyrǵasy áli berik kórindi. Al ekinshi qabattaǵy quıtaqandaı balkonsymaq múldem mújilip bitken. Shamasy eń beri degende on bes jyldaı kútim kórmegen bolý kerek. Úlken alma baǵynyń kútimi ketip, ıesiz qalýǵa aınalypty. Jalǵyz aıaq jol men gúl egetin jerdiń aınalasyn túgel qýraı basyp ketkendikten qaısysynyń qaı jerde ekenin bilmeısiń. Dýaldyń saý tamtyǵy joq, qulaıyn dep tur.

Bul úıdiń ábden tozyǵy jetkendigi baıqalady. Dám-tuzy taýsylmaı kóz jumǵan adamnyń taǵdyryna uqsas. Úıdiń mańynda aınalsoqtaýdyń qajeti joq ekenin túsindim, biraq aty-jóni joq kete berýge de bolmaıdy. Ádep saqtap, eń bolmasa biraz turýym kerek. Sondyqtan jan-jaǵyma kóz júgirtip turyp qaldym, tóńirektiń ádemiligine tań-tamasha qaldym.

Birsypyra ýaqyt ótti, al men sol álgi tórtinshi úıdiń janynda aınalsoqtap júrmin. Áldeneden kóńilim jabyrqaý tartty. Ol ólkege meni ásemdikke, ádemilikke degen qumarlyq jetelep baryp edi. Sonyń aldynda Tallınde bolǵanymda qapyryq ystyqtan tynysym tarylyp, shydaı almaǵan soń sony ashyq aıtyp ańǵaldyq istegem. Sóıtsem tallındikterdiń ózderi de menen kem azap kórip júrgen joq eken. Biraq olaryn jurtqa bildirgisi kelmeıdi. Al endi aqyry ondaı áńgime bastalyp qoıǵan soń olar qaıda barsaq jaqsy demalar edik desip pikirlese bastaǵan. Óz ólkesin kim biledi degen saýal meniń tanystarymnyń sanasyn bılep alǵan edi.

«Oraq pen balǵa» aptalyǵynyń redaksıasynda sol aptap ystyq jaıly sóz bolǵanda óte súıkimdi, sóılesýge ish tartyp turatyn aýdarmashy qyz maǵan Háádemeestege baryp demalýǵa keńes berdi. Onyń sózine qaraǵanda búkil Estonıada odan ótken jer joq, al álgi atalǵan jerdiń atyn este saqtaý qıyn bolǵandyqtan, ol maǵan áıteýir bir jeńildik keltirgisi kelip Háádemeeste oryssha «Kelbetti jigitter» degen sóz dedi. Durysyraq aıtqanda tipti «Kelbetti» emes, «Jaqsy jigitter» dep túzetti ol.

Men qysqa, dál taýyp qoıylǵan ataýlardy óte jaqsy kórem. Men úshin áńgimeniń atyn dál taýyp qoıý — istiń jartysymen teń. Sondyqtan álgi ataý maǵan unap ketti. Ań torǵa ózi kep túskeli tur, tek qapy qalmasań bolǵany. Meniń sanama Rıga shyǵanaǵynyń jaǵasyndaǵy ǵajaıyp poselke uıalaı qaldy. Dereý sol jaqqa qaraı júrip ketpek boldym. Aýdarmashy qyz tegi mundaı sheshimge tez kele qoıar dep oılamasa kerek, sypaıylyqpen sózin qaıtyp alýǵa áreket jasady: «Árıne, ol jaqtyń tabıǵaty tamasha, biraq tamaq jaǵy qıyndaý, avtostansıanyń qasynda jalǵyz ǵana býfet bar, al avtostansıadan poselkege deıin eki kılometr, tipti úsheý bolady. Jaqsy úıler avtostansıanyń qasynda jańa poselkede, al shyǵanaqtyń jaǵasynda úı az, onda kóbinese shatyr tigip turady, al shatyr degen áýesqoılarǵa ǵana qol ǵoı», — dedi.

Biraq onysyna men endi qulaq qoıǵam joq, Háádemeeste meniń jan dúnıemdi bılep aldy. Aptaptan tynysym taryla otyryp, qaıtar jolymda mindetti túrde Háádemeestege soǵa ketýge nyq bekindim. Eger múmkindik bolsa sol arada bir-eki apta dem alyp, jumys istemek bolǵam.

Endi mine, kelip turmyn, ókinishti-aq, qıal men shyndyqtyń arasy jer men kókteı dep ózime-ózim qansha ret toqtam saldym, sóıtkenmen taǵy bir aıaǵym onda, ekinshi aıaǵym munda bolyp turmyn.

Men óstip óz-ózimnen pálsápa soǵyp turǵanda baqshada bir tosyn jaǵdaı bolyp qaldy. Álde at aıaǵy oralyp qaldy ma, nemese soqa birdeńege tirelip júrmeı tur ma, áıteýir kenet jumys toqtap qaldy da, balalar ne isterin bilmeı jan-jaqtaryna alaqtaı bastady: Qanǵa sińgen sharýajaılyǵym balalarǵa kómektesýime túrtki boldy. Qolqabysym bitkennen keıin balalar maǵan qalaı alǵys aıtýdyń jónin bilmeı, bir aıaqtarynan ekinshi aıaqtaryna aýysa berdi. Sosyn men olarǵa ózimniń jaı-kúıimdi túsindirdim. Meniń baqytyma qaraı ekeýi de orys tilin jaqsy biledi eken. Sózim biter-bitpesten ekeýi qosarlana álgi men kirýge batylym barmaǵan tórtinshi úıdi kórsetti:

— Anaý Gýstavsonda bólme kóp, ol sizge bireýin beredi, — dedi.

— Ǵafý etińiz,— dedi Gýstavson taza orys tilinde,— aıaǵym aýyrady. Dárigerler Lenıngradqa joldama bergen, biraq qorqam. Jaramsyz bolsa da, óz aıaǵym ǵoı, aǵashtan góri jaqsy.

Ol kisiden zerdelilik, adamgershilik sezimi anyq ańǵarylyp turdy. Sonymen qatar ol kisiniń tabıǵatynda beıtanys adamdy úıine kirgizbeı turyp jón suraspaıtyn halyqqa bitken tárbıelilik te bar edi. Ol meni basyn bura belgi berip úıine shaqyrdy da, baldaǵymen keıin buryldy. Úıdiń ishi de aýladaǵydaı beı-bereket eken. Estondyqtardyń tazalyqqa degen yqtıattylyǵyn biletin men myna kempirdiń úı ishiniń berekesizdigine qanshalyqty qabyrǵasy qaıysatynyn sezdim. Ol meniń oıymdy túsingendeı alǵa túsip júrdi, sirá óziniń múgedek ekenin kórsin degen oıǵa kelgen sıaqty. Tabany jansyz, eshteńeni sezýden qalǵandaı, shıki qamyr sıaqty edenge shylp-shylp tıip barady. Tek tizesi, bálkı, tipti odan da joǵary — beli ǵana taban astynda jer bar ekenin, salmaq teńdigin sezetindeı.

— Bólme deısiz be? — dep qaıtalap surady ol, úlken aýyzǵy úıge jaıǵasqanymyzda.

— Mende bólme kóp, tómende tórt bólme, joǵaryda eki bólme. Biraq sizdiń jaıyńyz bolmaıdy ǵoı. Men jalǵyzilikti aýrý adammyn. Úı ishin jınaı almaımyn. Al bólmeler jaman emes, kórýińizge bolady.

Demin alǵannan keıin Gýstavson kempir baldaǵyna súıenip ornynan turdy. Men úıdi aralap kórý úshin sońynan erdim. Keıin anyqtalǵanyndaı álginde balalardyń kempirdi erkek retinde ataǵany onsha qate emes eken. Eston tilinde erkek pen áıeldi sózdiń qubyla aıtylýyna qarap ajyratýǵa bolmaıdy. Olarda tek bir ǵana ol degen bar. Joǵarǵy bólmelerdi biz kórip áýre bolǵanymyz joq. Al tómendegi tórt bólmeni aralaýǵa birsypyra ýaqytymyz ketti. Syrqat kempirdiń bir bólmeden ekinshi bólmege jetýi keremet aýyr is boldy. Ol óziniń osyndaı múshkil halinen meniń nazarymdy basqa jaqqa aýdarý úshin óziniń burynǵy turǵyndary jaıly áńgime aıtýmen boldy. Munda lenıngradtyq profesor, Moskvadan kelgen sýretshi jáne tallındik Tamm degenniń semásy turǵan.

— Sizdiń masınańyz bar ma?

– Joq.

— Ókinishti. Bul jerde masınasyz júrý qıyn. Jańaǵy aıtqan kisilerdiń masınasy bolǵan.

Eston tilinde «sh» degen árip joq, men olardyń ózderine tán oryssha oralymdaryna úırenińkirep qalǵam. Kempir óziniń burynǵy turǵyndarymen qalaı yntymaqtasyp ketkendigi jaıly aıtty. Jyl saıyn ol Lenıngradtan, Tallın men Moskvadan quttyqtaýlar alyp turady eken. Osy bir jer túkpirinde turatyn jalǵyzilikti aýrý kempirge sol quttyqtaýlar úlken demeý, qýanysh bolǵan. Ol menimen birge dálizde kele jatyp: «Sol quttyqtaýlardy jibergen kisilerde osy jerge bıyl taǵy kep demalamyz degen oı boldy ma eken, joq álde quttyqtaýlardan ondaı nıet sezilmeı me?» — dep boljam jasady. Ol jaratylysynda dos-jarlyq kóńilge berik adam bolsa kerek, sál oılandy da, profesordyń bólmesin jáne de sýretshiniń bólmesin, sosyn árıne, Tammdardyń bólmesin bere almaımyn degendi aıtty.

Shań basqan dálizdegi qabyrǵada skrıpka ilýli tur eken. Men osy bir ońtústiktiń otty qusynyń soltústik ólkege ushyp kelgenine tań qaldym da ony kim tartqanyn suradym.

— Kúıeýim. Ol menen jas bolatyn, budan bes jyl buryn qaıtys boldy, al men jetpis altydamyn, áli tiri júrmin.

Ol bul sózdi ádette osyndaıda seziletindeı muńdy únmen emes, bir túrli egestikpen, maqtanyshpen, masattaný sezimimen aıtty. Jetpis altysynda tiri júr!

Sol dálizde qola tutqaly taǵy bir bıik esik bar eken. Ol meniń nazarymdy sol esikten basqa jaqqa aýdarǵysy kelgendeı boldy. Sondyqtanda men:

— Al myna esik she? — dep suradym.

Kempir osy suraqty kútken bolý kerek, kóńili kóterilip, jaınap sala berdi.

— O, onda bizdiń eń úlken bólmemiz bar. Ol — zal.

Ol jaqyndap keldi de qola tutqany qolymen sıpady, sosyn esikti ashpastan buryn:

— Bul bólme... Oryssha qalaı aıtýshy edi... Erteń emes, sodan keıin, álgi odan keıingi kúni bosaıdy.

— Búrsigúni me?

— O!

— Siz muny bireýge berip qoıdyńyz ba?

— Joq, munda eshkim turmaıdy, biraq erteń meniń týǵan kúnim. Maǵan Tallınnen qonaq keledi.

Ári erterek, ári bul jer laıyqty oryn bolmasa da men ony týǵan kúnimen quttyqtadym. Ol qylymsymaı quttyqtaýymdy qabyl aldy da, aqyryn esikti ashty. Bólme ishi óte uqyptylyqpen taza jınalǵan eken. Kishkene ústeldiń ústinde úlken bir shoq qalampyr gúli jaınap tur. Kóne tuǵyrdyń ústinde eki úlken aq shyraǵdan bar eken — men Estonıadan basqa jerden mundaı shyraǵdandy kórgen emespin. Bıiktigi jarty metrge jýyq, balaýyzben jáne boıaýlarmen áldebir qupıa beıneler, órnekter salynǵan. Sondyqtan da osyndaı árbir shyraǵdandy óner shyǵarmasy dep ataýǵa bolady. Biz jaıǵasyp otyrdyq. Kempir ústelde jatqan bir qorap sirińkeni qolyna aldy: Sosyn jaqsam ba eken, jaqpasam ba eken degendeı qınala uzaq oılanyp otyryp qaldy. Shyraǵdan biltesine áli daq túspegen jap-jańa edi. Shamasy olardy uzaq túnder saryla otyryp, kempirdiń ózi ázirlegen sıaqty. Aqyry ol biraz oılanyp otyrdy da, sirińkeni tastaı saldy. Grafınnen eki stakan qyzǵylt tústi ishimdik quıyp aldy da:

— Ashýyn basatyn eshteńe joq. Búgin daıyndaımyn. Men óte jaqsy tátti nan pisire biledi. Erteń kelińiz. Men sizdi syılaıdy, — dedi.

Nege ekenin bilmeımin, meni bir áýestik bılep ketti de:

— Eger qupıa bolmasa, Tallınnen keletin qonaǵyńyz kim edi? — dep suradym.

Kempir tómen qarap otyrdy da, tek eń jaqyn adamdaryna ǵana aıtatyn syryn jasyrmaı:

— Erkek adam keledi. Jas kezimnen jaqyn dosym. Men ony kórmegeli bir jyl boldy, — dedi.

— Ol sonda sizdiń týǵan kúnińizge jyl saıyn kele me?

— Tańyrqap otyrsyz ba?

— Joq, shynymdy aıtsam, qazirgi ýaqytta...

Kempir maqtanyshty sezimmen basyn joǵary kóterdi.

— Men on alty jasqa kelgennen bıylǵa deıin ol tek tórt ret qana meniń týǵan kúnime qatysa alǵan joq. Úsh retinde soǵys boldy, tórtinshisinde ol qamaýda otyrdy. Ádiletsizdik. Ony keshikpeı bosatty.

Men onyń ómirinen ár qıly áńgime tyńdadym, biraq únemi jan-jaǵyma qaraǵyshtaı berdim. Óıtkeni myna bólme, ıaǵnı kempir ataǵandaı zal maǵan bir túrli ishine qupıa syr búkkendeı bolyp kórindi. Eden bir jaǵyna qaraı eptep qısaıyp tur. Túkpirde áldebir túsiniksiz dúnıeler kórinedi — álde kıim salǵysh jáshik, álde sandyqtar sıaqty birdeńeler. Biraq sonyń ekeýine de uqsamaıdy. Olardyń eki jaǵynda úıdiń tóbesine deıin jetetin bıik perdeler qurylǵan, olar joǵarǵy jaǵynan kerilgen symmen jalǵasyp tur. Úı sahnasy emes pe? ózi?

— Siz teatrdy unatasyz ba?

«Teatr» degen sózdi estigende ol selt ete qalǵandaı boldy, sosyn artynsha-aq óńi jaınap sala berdi.

— O, men sahnany qandaı saǵyndy deısiz. On jastan bastap, osydan bes jyl burynǵa deıin, aıaǵymnyń amanynda ár kesh saıyn sahnaǵa shyǵatyn edim. Tórt júz... Oryssha qalaı deýshi edi sony...

— Ról me?

— O! Tórt júz ról jáne men júz ret rejıser boldy.

—Al, kúıeýińiz she?

— Kúıeýim sahnaǵa shyqqan joq.

— Professıonal aktrısasyz ba?

— Qalaı dedińiz — professı...onal? Joq, men dalada jumys istedim, sıyr baqty, kıim tikti. Al keshkisin biz osy poselkedegi kishkentaı klýbymyzǵa keletinbiz. Men ról oınap, ár kesh saıyn úıge gúl ákeletinmin. O, meniń ómirimde gúl sondaı kóp boldy.

— Bári ótip ketken jaı ǵoı. Ótkennen keıin ókinetin ne bar endi. Eshteńege qaıǵyrǵam joq. Dostarymnan, jerimnen, jastyǵymnan aırylǵanyma ýaıymdaǵan emespin, al teatr eske túskende tún balasy jylap ta alatynmyn. Anaý jańa poselkede úıirme bar, biraq kári aktrısaǵa ról de, rejıserlik oryn da joq. Kún saıyn jan dúnıem sol jaqqa tartady da turady, biraq oǵan barar aıaǵym joq.

Ol kenet sirińke shaqty da eki shyraǵdannyń ekeýin de jaqty, janǵan balaýyzdyń ıisin ishine tereń tarta jutty. Onyń kári, kúńgirt kózderinde eki ot ushqyndady, sol ottyń sáýlesi oǵan áldebir jeńildik ákelgendeı boldy. Ol óziniń bir sát kúırek kúıge túskenine keshirim suraǵandaı ezý tartty. Jelke shashyn jóndep retke keltirdi de shyraǵdandardy óshirdi. Meniń tilimniń ushynda ádeptilikke jatpaıtyn bir suraq úıirilip turǵan. Múmkin sol suraqty bermegenim durys bolatyn ba edi, kim bilsin? Biraq men de sýretkermin ǵoı, meniń de sahnaǵa quralaqan shyqpaýym kerek emes pe?

— Anaý, álgi, Tallınnen keletin jas kezińizden jaqyn dosyńyz bolǵan adam — ol da sahnaǵa shyǵýshy ma edi?

— Shyǵýshy ma edi deısiz! Ol qazir de shyǵyp júr. Qyryq jyldan beri ol ashyna keıipkerdiń rólin oınap keledi. O, onyń qandaı ashyna keıipker bolǵanyn bilseńiz ǵoı. Qazir ol basqa rólge beıimdeldi... Ol qazir...

Kempir pesanyń atyn aýdara almady da, sol shyǵarmanyń mazmunyn uzaq baıandady, soǵan qarap men aqyry áńgime Gaýpmannyń «Kún batarda» pesasy týraly ekenin uqtym.

— Siz bólmeni poselkeden izdeńiz — onda jaıly oryn kóp. Eger taba almasańyz qaıtyp kelińiz, men jatyn oryn taýyp beremin. Profesordyń bólmesine ornalasarsyz, eger ol kelip qalsa, ony sýretshiniń ornyna jiberemin. Al eger sýretshi de keletin bolsa, ol Tammnyń bólmesine, Tamm da kelse osy zaldy beremin.

Biz syrtqa shyǵatyn esikke jetkenshe uzaq júrdik, kempir óziniń televızory óte jaqsy kórsetetinin, ony jergilikti bir sheber qaıta jóndep bergenin aıtty. Ol sony aıtyp, aýyz jıǵansha qaqpa aldyna bizdiń elimizde keń taraǵan brıgadırler minetin ataqty qos adamdyq arba kelip toqtady. Qaıratty jas eston áıeli ornynan jeńil sekirip tústi de úlken kenep sómkesin qolyna ustap, aıaǵyn erkektershe salmaqtaı basyp bizge qaraı bettedi.

— Tere.

Álgi áıel kempirge eston tilinde birdeńe dedi. Sóıleı turyp, sómkesinen nan, maı, áldebir oraýly zattar, qant alyp berdi, tegi bul kempirdiń túnde pisirem degen ǵalamat taǵamyna qajetti zattar bolsa kerek. Brıgadır sómkesindegilerdi alyp bergennen keıin ol jan qaltasynan qalyń bloknot shyǵaryp, ne ákelgenin, erteń taǵy ne ákeletinin anyqtaı bastady.

Men ómirimde kolhoz brıgadırleriniń talaıyn kórgem. İskeri men qabiletsizin de, qarapaıymy men dańǵoıyn da, kúıgelegi men ustamdysyn da, aryǵy men maı qaryndysyn da kezdestirgem. Biraq óziniń mindetti qyzmetin atqara júrip, aýrý kári adamǵa ony-muny satyp ákep berip turatynyn kórgen emespin.

Brıgadır arbasyna baryp mindi de, júrip ketti. Men kempirmen qaıta-qaıta qoshtasyp, endi ketkeli turǵanymda kenet esiktiń janynda, jerden bir metrdeı bıikteý tusta qabyrǵaǵa qaǵylǵan qadada ilýli turǵan temir shyǵyrshyqqa kózim tústi. Men eston selolarynda esik aldyna qaǵyp qoıǵan osyndaı temir shyǵyrshyqtardy talaı kórgem. Biraq sonyń mánisin suraýdyń bir jóni kelmeı júrgen. Endi mine, oraıy kelip tur.

Kempir jymıyp qoıdy. Sosyn bir baldaǵyna súıenip turyp, ekinshi qolymen shyǵyrshyqty aldy da quddy bir jany bar nársedeı alaqanymen aıalap sıpady.

— Bizdiń kelisti erkekterden qalǵan jalǵyz belgi osy. Háádemeeste dástúri edi.

— Sonda qalaı?

— Olar osy shyǵyrǵa attaryn baılaıtyn.

Maǵan munyń áser etkeni sonsha, tap qazir, myna kempirdiń jaýabyn estı salyp, kete bergim kelmedi, sondyqtan qalaı da ýaqytty soza túsý úshin:

— Al eger sizdiń Tallındegi tanysyńyz atqa minip kelse ol da osyǵan baılar ma edi? — dep suradym.

Ol esh jaýap bergen joq. Biraq onyń ájimdi óńi dál bir shuǵylaly sáýle nurlandyrǵandaı jaınap ketti. Ol baıaý ǵana jumbaqty keıippen tómen qarady, kirpikteri jabylyp, baqytqa bólengendeı bolyp sál turyp qaldy.

— Saý-sálemet bolyńyz.

— Saý bolyńyz.

Esik aldynan eki soqpaq jol taraıdy — bireýi qaqpaǵa qaraı, ekinshisi kútimi ketken baq arqyly teńizge bet alady. Men teńizge bettedim.

---