InfoHub Logo

Baıaǵyda Baqa degen bir shal bolypty. Ol ózi «qoı aýzynan shóp almaıtyn» momyn eken, esh ýaqytta da bir adamǵa «seni me!» degen qatty sóz aıtpapty. Osy minezine qaraı, Baqany jurt kelemejdep «áýlıe» dep atapty. Bara-bara Baqa degen aty umytylyp, oǵan Áýlıe degen at taǵylypty.

         Baqa bir kúni bir top adamǵa ilesip, qalaǵa shyǵypty. Qaladan qaıtyp kele jatqanda, nóser jańbyr jaýyp, kóppen birge joldaǵy bir úıge qonýǵa dýshar bolypy. Bulardyń qonǵan úıine, el qydyryp, saýda istep, jurtty aldap, mal taýyp júrgen bir baqalshy saýdager de qonady.

         Qonǵan úıi bir dáý kisiniń úıi eken. Qasyndaǵy joldastary Baqany mazaqtap, «áýlıe» dese de, esik jaqta otyrǵan shalǵa úı ıesi kóńil aýdara qoımaıdy.

         Tań atady. Shaı iship, jurt attanaıyn dep jatqanda, baqalshy saýdager: «Birtalaı matam urlandy», – dep álek salady. Úı ıesi:

         — Mata tabylǵansha osynda bolasyńdar, tabylmasa, tóleısińder! Senderden basqa alar adamnyń jóni joq, – dep, qonaqtardy jibermeıdi.

         Ári kerisip, beri kerisip kelgende qasyndaǵy joldastary Baqany kepildikke ustap berip, ketkisi keledi. Sóıtedi de:

         — Mynaý otyrǵan bizdiń joldasymyz - kóripkel, áýlıe. Kim alsa da osy kisi taýyp beredi. Taba almasa, jasyrǵany. Osy kisiniń túp eteginen ustap aırylma! – deıdi. Baqa yrshyp túsedi:

         — Baıeke! Bular qaljyń aıtady, «áýlıe» dep, mazaq qylady. Meniń ondaılyq eshbir ónerim joq, – deıdi. Baı otyryp:

         — Jaraıdy. Áýlıe bolsa, urymdy taýyp berer, taýyp bermese astyndaǵy aty bizdiki. Basqalaryńa ruqsat! – deıdi.

         Baqa ári oılaıdy, beri oılaıdy... Qısaıǵan baı bolmaıdy. Aqyrynda:

         — Matany alǵan sen! – dep, Baqaǵa janjal salady.

         — Aı, qudaı-aı, jasymnan-aq osyndaı iz ańdyǵan adamdarǵa joldas bolmasam dep em! Bir kún joldas bolǵanda kórgen paıdam mynaý! – dep, Baqa tutqyn bolyp, joldastarynan aıyrylyp, jolynan bógelip, qala beredi.

         Baı  keshke deıin Baqany áýreleıdi.

         — Joqty tabasyń, tappasań, tóleısiń! – deıdi. Baqa qarǵanyp-silenip, ólerdegi sózin aıtyp:

         — Áýlıe de emespin, matany da kórgen emespin, – deıdi. Biraq baı bolmaıdy. Tipti ári-beriden soń:

         — Sózge túsinbeıtin, bezergen neme ekensiń! – dep, Baqany qamshylap ta alady.

         Baqa ótinishpen, sózdiń jaı-mánisin aıtýmen qutyla almaıtynyn bilip, qutylýdyń basqa jolyn oılastyrady. Aqyrynda:

         — Jaraıdy. Men urlanǵan matany tabaıyn. Keshke bir úıdi maǵan ońasha berińder! Tań atqansha soǵan túneıin. Atymdy úıdiń artyna baılap qoıyńdar! Tań atqasyn joqtyń izinen habar berem, – deıdi. Baı:

         — Jaraıdy, – dep, bir úıdi ońashalap, keshke Baqany sonda salady. Baqa olaı bir, bulaı bir dóńbekship jatyr. Túnimen ózin álekke salǵan joldastaryn da, qudaıdy da qarǵaýmen bolady. Tań qarańǵysy bolǵan kezde, Baqa syrtqa shyǵady. Shyqsa, aty baılaýly tur eken. Biraq baıda Baqanyń qýlyǵyndaı qýlyq bolmasyn ba? Baqanyń er-toqymyn tyǵyp qoıǵan eken. Kedeı sorlyda durys er-toqym bolǵan ba? Er-toqym bireýdiki eken. «Tastap ketsem uıat bolar» dep, Baqa izdeı bastaıdy. Ana jerdi bir, myna jerdi bir qarap júrip, bir úıdiń jyrtyǵynan jyltyraǵan shamnyn sáýlesin kóredi. Kelse, ishte kúbir-kúbir daýys shyǵady. Tyńdap tursa, sóılesip jatqan áıel men erkek eken.

         — Qudaı uryp, ana «áýlıe» degeni shyn áýlıe bolyp, urlyǵymyz ashylyp qalsa, ne betimizdi aıtamyz?! – deıdi erkegi jatyp.

         — Aı, qoıshy, ári! Ol qaıbir áýlıe deısiń? Joqty aıtqany nesi!.. Myna qarashy, shetinen bir súıemdeıin jyrtyp alyp edim, ózi sáten be, qalaı? – deıdi áıeli.

         — Qansha deısiń?

         — Bir top, buzylmaǵan.

         — Ony tyqqan jerińnen bireý-mireý taýyp almaı ma?

         — Aı qudaı-aı, kim tabar deısiń! Shoqy tastyń túbindegi aǵashtyń túbin kim qazar deısiń?

         Er-toqym izdegen Baqa qýanyp ketip: «Jaraıdy!» dep, úıge qaıta keledi. «Bir páleden aman qutyldym ǵoı!» dep, tynysh uıqyǵa ketedi. Erteńine baı Baqanyń betine qarasa, keshegi Baqa emes. Baqanyń kóńili jaı, minezi salmaqty bolyp qalypty.

         «Osy qudaı atqannyń shynynda da birdeńesi bolyp júrmegeı edi!» – dep oılaıdy baı ishinen.

         Shaı iship jaılanyp bolǵannan keıin:

         — Al áýlıem, kórgen-bilgenińdi sóıle! – deıdi baı.

         Baqa nazdanyp, azyraq otyryp:

         — Osy aýyldyń adamdaryn birin qaldyrmaı jına, – deıdi. Aýyl adamdary jınalyp bolǵannan keıin:

         — Mata alysqa kete qoımaǵan bolar. Bala-shaǵalardyń istep júrgen isteri bolar. Otyrǵan adamdardan surastyryp kórińizder. Bálkim, ózderi de moınyna alar, – deıdi Baqa salmaqpen.

         Jurt birine-biri qarasady. Baı otyryp:

         — Estip otyrsyńdar ǵoı áýlıeniń sózin? Oınap alǵandaryń bolsa, ózderiń-aq aıtyńdar, – deıdi.

         Jurt birinen soń biri:

         — Qudaı saqtasyn! Bes-ondy qaramyzdyń ıgiligin kórsetpesin! –degendi aıtady.

         Sonyń ishindegi bir jastaý áıel qyzarańdap, Baqaǵa qarap, jaltaqtaı beredi. «Baqa: «Aı, sen-aý urlaǵan!» – dep oılaıdy ishinen.

         — Áýlıe, kórip otyrsyń ǵoı! – Myna jurt qarǵanyp otyr. Endi ne aıtasyń? – deıdi baı Baqaǵa. Baqa azyraq úndemeı otyryp:

         — Jaraıdy, olaı bolsa, matanyń jatqan jerin ózim-aq aıtaıyn. Osy aýyldyń mańynda bir shoqy tas bolý kerek, sol tastyń janynda jalǵyz aǵash bolý kerek. Sonyń túbin qazsa, mata tabylar. Biraq bir súıemdeıi jyrtylyp alynǵan bolý kerek, – deıdi.        

         Mundaı habardy estigen soń, jurt otyra ma? Shýlasyp, tura júgirisedi. Baryp qazsa, aıtqandaı, kómilgen mata shyǵa keledi. Onyń ústine bir súıemdeı jeri jyrtylǵany anyq bolady.

         Jurt jaǵasyn ustap, tań-tamasha qalysady.

         — Mynaý naǵyz kóripkelińniń ózi eken! – desedi. Matany alyp jurt baıdyń úıine keledi. Áýlıeniń aıtqany dál bolǵanyn aıtysady. Baıaǵy jas áıeldiń júzi qýaryp ketkenin Baqa kóz jiberip baıqaıdy: «Aı, osy sensiń-aý!» dep oılaıdy, taǵy da ishinen.

         Jurt biraz shýlasqannan keıin, manadan beri mata óz aýlynyń ishinen shyqqanǵa tunjyrap otyrǵan baı:

         — Jaraıdy, áýlıem! Joqtyń ústinen dál tústiń, munyń jaqsy. Endi urlaǵan kisini aıtyp ber, – deıdi.

         Baqa biraz kidirip otyryp:

         — Joq tabyldy ǵoı, baı! Bala-shaǵanyń istegen isi bolar. Ar jaǵyn qazbalap qaıtesiz? Bireý-mireýdi uıaltarsyz, ol jaramas, – deıdi.

         — Álde óziń tyǵyp qoıyp áýlıelik qylyp otyrmysyń? – deıdi, baı Baqany keketip.

         Baqa bul sózge kúıip ketedi.

         — Olaı bolsa, jaraıdy. Biraq... ózińizge uıat kelip qalyp júrmesin! – dep, Baqa eptep basyn kóterip, manaǵy dúdamaldy áıelge qaraıdy.

         Áıeldiń kózi taısalyp, júzi uıalyp, jerge qaraıdy. «Dál ózi eken!» deıdi ishinen Baqa:

         — Matany alǵan adam...– dep kele jatqanda, Baqanyń sózin bólip, jigit aǵasy bolǵan bir kisi:

         — Bizdiń úıdegi kelinińiz eken, myna noǵaıǵa eregisip tyǵyp qoıyp júrgen, – dep kúńk ete túsedi.

         Baıdyń beti kómirdeı bolyp, tómen qaraıdy. Manadan beri alaqtap otyrǵan jurt, birine-biri pysh-pyshtap, teris qarap, kúbirlep sóılese bastaıdy.

         — Sóıtse, matany urlaǵan-baıdyń inisiniń áıeli, óz kelini eken.

«Baqa kóripkel áýlıe eken, jurt oınap aıtam dep, oılap aıtyp júr eken... Sóıtipti, sóıtipti, solaı bolypty» degen laqap osydan bylaı jurttyń bárine jaıylady. Ótirigin qosa aıtqan kúbir, bireýden bireýge jetip, Baqany qudaıǵa qol tapsyryp kelgen naǵyz ıshan qylyp shyǵarady. Osydan bylaı «áýlıe» degen at Baqaǵa shyndap taǵylady. Qoıy urlansa da, buzaýdyń bas jibi joǵalsa da, bireý-mireý aýyrsa da, jurt Baqaǵa qaraı shabatyn bolady. Baqa olarǵa: «Áýlıe emespin!» dep, azarda-bezer bolady. Keı adamdar áýlıe ataqqa qushtar bolsa, Baqa bul tosynnan taǵylǵan ataqtan qashyp qutyla almaıdy. «Áýlıe emespin!» dep, azarda-bezer bolady.

         Kúnderde bir kún aýzy alty qarys el bılegen bir bıdiń janynan artyq kóretin, ózin bir túlik malǵa baǵalaıtyn jaqsy nary joǵalady; nardy kún-túni izdep, taba almaıdy. «Nardy alǵan kisi bir kún ishinde ákelip, úıimniń mańyna tastap ketpese, túbine jetem! Aýyl-maýlyńmen shabamyn! Erkegin qul qylyp, áıelin kúń qylyp, ıtjekkenge aıdatam! Jahannamnyń túbine jiberse de báribir, ol nardy tappaı qoımaımyn!» dep, jarlyq habar taratady. Biraq nardyń izi-tuzy bilinbeıdi.

         Aqyrynda nardyń óz betimen tabylýynan kúder úzgen soń, baı baqsy, balger izdestiredi. «Naǵyz kóripkel bir áýlıe bar» degenmen, Baqany izdetip, qos at shaptyrady. «Kelse, alyp kel, kelmese, sabap-sabap aıaq-qolyn baılap aıdap kel!» – dep, buıryq beredi.

         Bıdiń jibergen kisilerine, bálen-túgen dep,  Baqa ergisi kelmeıdi. Biraq tý syrtynan tıgen doıyr qamshynyń zardaby shydata ma? Baqa amalsyzdan: «Barsam, baraıyn» deıdi de, baıdyń úıine keledi. Baqa kelisimen attan túser-túspesten-aq:

         — Solaı da solaı... Túıemdi tabasyń, tappasań, basyńdy alam! – deıdi bı.

         — Bıeke-aý! Eldiń kelemej etip, shashyp júrgen laqaby ǵoı! Áýlıelik mende qaıdan bolsyn?! Meni bosqa qyspańyz, – deıdi Baqa. Bı tura Baqany qamshynyń astyna alady.

         Baqa qamshy batqan soń qoryqqannan:

         — Quldyq, taqsyr, quldyq! Túıeńizdi tabaıyn! – deıdi.

        — E, báse, aýzyńa kelgenińdi aıtyp, ottaǵansha manadan beri sony aıtsaıshy? – dep baı ashýyn basady. Baqa baıaǵysyndaı túneýge úı suraıdy. Atyn úı artyna baılaýyn tileıdi.

         — Jaraıdy, – dep, baı úıin tigip, Baqany sol úıge ońasha salady.

«Búıtip bolǵan áýlıeligi qurysyn! Áýlıelikti shyǵarǵan adamdar kurysyn!» dep, Baqa túnimen áýlıe-ataýlyny qarǵaıdy. «Endi ólgen jerim osy bolar! «Mazaqtyń túbi azap» degendeı, ajalym jetken bolar! Mazaqtan óldi degen osy emes pe?» – dep, qorlanyp túni boıy jylap shyǵady.

         Tún qarańǵysy bolǵan kezde, Baqa eptep úıden shyǵady. Ańdyp turǵan adam joqqa uqsaıdy. «Jolym bolǵaı-aý!» dep, úı artyna kelse, úı artynda baılaýdaǵy aty joq. «Bara jatqannyń baltasyn, kele jatqannyń ketpenin qoımaǵan, jalmaýyz! Endi meniń jalǵyz atyma aýyz saldyń ba? Jarlynyń jalǵyz atyn tóleýge aldyń ba?» – dep, jylap jiberedi.

         Biraq, amal qaısy? Attan aıyrylsa da: «Bastan qulaq sadaqa!» – dep, Baqa taıyp otyrady. «Qýǵyn bolar ma eken?» dep, turyp-jyǵylyp, qashyp kele jatyp qalyń qamys arasyna kelip, adasyp ketedi. Jol qarastyryp júrip, kele jatyp qamystyń ortasyndaǵy batpaqqa kezdesedi; batpaqqa batyp teńkıip jatqan bir nárseni kóredi. Jaqyndap kelip qarasa, batpaqqa batyp ólgen bir qara nar eken. «Áı, dáýde bolsa, osy sonyń nary-aý!» – dep, biraz oılanyp turyp qýanyshy qoınyna syımaı, baıdyń aýlyna qaıta qaıtady. Qaıtyp kelip bildirmesten esikti burynǵysynsha qaıta jaýyp, uıyqtap qalady.

         Erteńine sáske ýaqytynda turyp, kóńilinde eshbir ýaıym joq, baıdyń aldyna keledi.

         — Al, taptyń ba? – deıdi bı.

         — Naryńyzdyń tabylýy qıyn eken, alys saparǵa ketken eken, – deıdi Baqa.

         — Ólip pe? – dep suraıdy baı.

         — Ólipti, – deıdi. Baı sol jerde otyryp, bozdap turyp jylaıdy.

         — Tórt túlikke balaǵan malym edi! – deıdi.

«Mal dep qunyqqan, ıt-aı!» deıdi ishinen Baqa.

         — Óltirgen kim ekenin aıt! Aspanǵa ushsa da, jerge batsa da joq qylam! – dep, aqyrady bı.

         Baqa otyryp:

         — Naryńyzdyń jalasy eshkimnen bolmapty. Alladan bolypty. Allanyń isine shara bar ma? – dep, Baqa baıǵa kóńil aıtyp, narynyń jatqan jerin siltepti.

         Baı at shaptyryp, aıtqan jerine baryp qarasa, aıtqandaı, balshyqqa batyp ólgen sol nar eken. Sóıtip, Baqa bul páleden de qutylypty.

         «Búıtip bolǵan áýlıeligi qurysyn! Buǵan nanǵan eliń qurysyn!» dep, Baqa, eline qaıtypty. Bas amanynda endi áýlıelik qurmasqa ant etipti.

         Mundaı habar el ishinde jatsyn ba? «Baqa áýlıe» degen habar jurttyń bárine tegis jaıylypty. Solaı da solaı bolypty. «Jaryqtyk naǵyz «kóripkel» eken, buljytpastan aıtyp beripti!» – dep, burynǵy burynǵy ma, jurt Baqanyn «áýlıeligin» kókke jetkizipti. Eldegi ótirikshi qýlar oıdan qıystyryp, Baqanyń basqa túrli de istegen keremet «áýlıelikterin» aıtyp, lepirte beripti.

         «Kóripkel áýlıe» degen habardy hannyń bir áýmeser balasy estipti.

         — Áýlıelik sondaı adamǵa qaıdan kelip júr? Men onyń áýlıeligin kórseteıin! – dep, jeti jendetine:

         — «Tiri bolsa, ózin alyp kel, óli bolsa, súıegin alyp kel!» – dep, buıryq berip, Baqaǵa shaptyrtypty.

         Jeti jendeti barǵanda Baqa:

         — Áýlıe emespin, eldiń ósegi, mazaǵy ǵoı, barmaımyn,— dep, dálel aıtqysy kelgen eken:

         — Sen onyńdy bizge aıtpa, han balasyna aıt. «Seni, óli bolsań da, tiri bolsań da, alyp barýymyz kerek. Júrgiń kelmese ári-beri jondap-jondap, at quıryǵyna baılap aparamyz!» – dep, Baqany qorqytyp alyp ketedi.

         Erikken han balasy alyp kele jatqan «áýlıeni» kórip atqa minip, aldynan shyǵady. Jolda kele jatyp, tyrbańdap kólge qashyp bara jatqan bir baqaǵa kezdesip, atynan túse qalyp, baqany qamshysynyń astyna ala bastaıdy. Baqany bir urady – qamshy tımeıdi, – eki urady – tımeıdi, úshinshisinde baryp tıip baqa tyrań etedi. Ólgen baqany tymaǵymen búrkeıdi de, «áýlıeni» kelisimen jaǵasynan alyp:

         — Sen «áýlıemin» – dep, jurtty aldap, áýlıeniń atyn qorlap-aq boldyń-aý! Óletin jeriń endi keldi! Aldaıtyn kisiń men emespin. Tez aıt, myna tymaqtyń astynda ne bar? Tapsań, janyńnyń qalǵany, tappasań, áýlıeligińmen birge óńeshińdi julamyn! – deıdi.

         — Durys, shyraǵym! Mende áýlıelik degennen túk te joq! Ánsheıin jurttyń kelemeji. Meni qınama, shyraǵym! – deıdi Baqa, kózinen jasy egilip.

         — Sózińdi qoı! Mynanyń astynda ne baryn aıt! Aıtpasań da ólesiń, astynda ne baryn taba almasań da ólesiń? – dep, hannyń balasy Baqany qamshymen tartyp-tartyp jiberedi. Soqqy batqan soń, amal bar ma?

         — Aı, Baqa-aı, olaı bardyń, ólmediń, – bylaı bardyń – ólmediń! Aqyrynda, úshinshi joly kelip, ajalyńnyń jetkeni me? – dep, Baqa baıǵus júrelep, jylap otyra ketedi.

         Baqa ózi jóninde aıtsa da, ony hannyń aqymaq balasy tymaq astyndaǵy baqany aıtyp otyr eken dep:

         — Apyr-aı, naǵyz áýlıe ekensiń! Men sizge shek keltirip edim, onymdy keshirińiz! Tymaq astyndaǵy baqa ekenin bilgenińiz bilgen bolsyn. Meniń eki urǵanda óltire almaı, úshinshi urǵanda óltirgenimdi qaıdan bilip qoıdyńyz? – depti.

         Baqa joq jerden ajaldan qutylyp, aman qalǵanyna qýanyp:

         — Shyraǵym, birin bilgen soń, ekinshisi ózi bilinedi ǵoı! – dep, jaýap beredi.

         Sóıtip, muny esitken el taǵy da: «Kóripkel áýlıe!» dep, jaǵasyn ustapty.

         — «Mundaı áýlıeligińniń tuqymy qurysyn!» – dep, Baqa úıine qaıtypty.

---