InfoHub Logo

I

Baıaǵy qazaq: «Jolaýshy úıden qyryq qadam uzap shyqqasyn-aq basyna músápirlik túsedi» depti. Kim biledi, qazirgideı aldynda alaqanyn tosyp, as-sýyn ázirlep kútip turǵan qonaq úı bolmaǵasyn sybaı-saltań shyǵa qalǵan salt atty jolaýshy úıinen qyryq qadam uzap shyqqasyn kúni múshkil bolsa bolatyn da shyǵar. Aıtsa da: atyna jem kerek. Talyqsyp kep toqtaǵan jerde ózine de bel sheship qonatyn, tústenetin baspana kerek. Bir qyrdan assaq taǵy sondaı bir qyryq aldyńnan tosyp turatyn osynaý aqyraǵan sary dalada jalǵyz atty jolaýshyǵa jóni túzý joldas kezdese me? Buırat arasynan bulań etken bir súrleýge tússeń bas erkiń qolyna tıgesin buıdańnan jetelep ári-beri tálkek qylady. Japan túzde jolyqqan jalǵyz kisini o da basynyp, qyljaqtap mazaqtaıdy, mazaqtaıdy da, aqyrynda bir shaǵyldyń shetine kelgesin kók kódege quıryǵyn shanshyp alyp yrǵalaqtaǵan aq shı arasyna syp berip kirip izinen adastyrady da ketedi. Sen at ústinde aqyryp turasyń da, tebinip qaıta júresiń.

Já, bir kezde solaı bolǵan. Al, qazir she? Japan túzde jalǵyz jorytqan kisiniń kóńil-kúıin qulazytyp bitetin jutań sezim qazirgi jolaýshylardyń basynda bola ma eken?

Ras, bizdiń ata-babalarymyzdyń zamanynda adam balasynyń aıaǵy qysqa boldy. Úıde de, túzde de mesheýlik basyna túse bergesin qys — qystaýdan, jaz — jaılaýdan uzap shyqpaǵan. At jetpes, atan jetpes alysqa jalǵyz-jarym kisi bolmasa, qalǵan qazaq mal órisinen aspapty ǵoı. İlgerirekte jasaǵan bir atamyz aıtypty degen bir sózdi osy jurt áli kúlki qylady. Sol atamyz dúnıe salar shaǵynda maqúldasýǵa jınalǵan aǵaıyn-týmasyna qarap otyryp: «Ómirde armanym joq, tirlikte men beıbaq ne kórmedi deısiń?! Bul aǵań jer túbindegi Aralǵa da qysta toń balyq tasyǵan kireshilermen ilesip baryp qaıtty ǵoı», — depti. Ol kezde baquldasýǵa jınalǵan kisilerdiń bári «ras qoı, ras qoı» dep maquldap-shulǵypty deıdi. Al, qazir kúledi. Nege? Zaman zamanǵa kúle me? Adam adamǵa kúle me? Álde burynǵy urpaqtyń basyndaǵy mesheýlik pen múshkildik búgingi bolǵan-tolǵan shaqtaǵy myrzam syǵan jandardyń júregin aıanysh shaqyrýdyń ornyna menmendik oıata ma? Ótkenniń bárine kúle qaraý bolǵan-tolǵannyń belgisi me?

Árıne, urpaq pen urpaq arasyndaǵy qaıshylyq áýeli uǵymnan bastalady. Uǵym qalaı da qýlyqqa áserin tıgizedi. Kózqaras ózgeredi. Baıaǵy urpaqqa Aralǵa baryp qaıtý arman kórinse, búgingi kúni bizdiń aýyldyń kári-jasy Aralǵa qyryq mınýtta ushyp barady.

Iá, ne aıtary bar, qazirgi jolaýshy jarym jolda kóligim boldyryp qalady dep qoryqpaıdy. Jol-jónekeı qonýǵa túsken aýyldyń pıǵyly qalaı bolady, ózine — as, kóligine — shóp bere me, joq pa dep, tórine shyǵyp, tósenishke otyrǵasyn da tynyshtyq taba almaı, jetim baladaı qaıta-qaıta úı ıesiniń qasy men qabaǵyna jaýtańdap qarap jatpaıdy. Qaıda barsań da, astyńda kólik ázir, aldyńda asyń, sýyń ázir. Qonaq úıde qol qýsyryp, kóńirsip turady.

Já, ne aıtary bar, solaıy solaı! Biraq... bilmeıtin jerdiń oı-shuqyry kóp. Onyń ústine osy kez jurttyń kóp júretin tusy. Jaz ben kúzdiń eki aralyǵynda demalysqa shyqqan kisilerdiń árli-berli sabylyp kýrortqa bara jatqan, kýrorttan qaıtyp kele jatqan mazasyz shaǵy. Samoletke bılet tabyla ma dep oılaısyń, chemodanyń salaqtap, aryp-ashyp jetkenińde qonaq úıde jazataıym oryn bolmaı qalsa qaıtem dep qorqasyń. Tanymaıtyn kisilerdiń arasynda til-jaǵym baılanyp, túıilgen jipteı kúrmelip bitetin qysylshań ádetim taǵy bar.

Qudaı qylsa qaıtesiń, mine, qazir de Arqanyń kerbez sulý atanǵan Kókshetaýyna kelip alyp, bir top kisiniń arasynda terlep-tepship otyrǵan sıqym mynaý. Buryn-sońdy kórmegen, bilmegen beıtanys kisiler. Bel ustasqan balýandarsha bir-birińdi baǵyp, ańdysyp otyrǵanyń. Tosyn kezdeskende til qatý qandaı qıyn. Qysylyp otyryp únsiz tomsyraıyp alǵan beıtanys kisilerge suraq qoıasyń. Saýalyńa qaıtarǵan jaýabyna qarap shyjymdap syr tartpaq bop otyrǵanda, sen keıde osy myna kún-tún qatqan qyzý eńbek ishinen shyqqan qarapaıym kisiniń aldynda ózińniń shama-sharqyńdy tanytyp alýyń op-ońaı. El qazaǵynyń arasynda seni jas balasha alaqanyna qondyryp alyp, kóziniń qıyǵymen qysqalaý ǵana bir qaraǵanda arǵy jaq, bergi jaǵyńdy aınaǵa túsirgendeı túp-túgel ańǵaryp shyǵatyn kisiler bolady. Kózin senen taıdyra bere bir myrs etpesin... Eger bir myrs etip, betin buryp áketse, sen aınalaıyn, myń jerden jazýshy bolsań da meıliń, qarapaıym kisilerdiń qapy jibermeıtin qyraǵy kózi seniń shama-sharqyńdy bilip alǵany. Osydan keıin senin astanadaǵy abyroı-ataǵyń da, qoınyńdaǵy joǵarǵy oqý ornyn bitirgenińdi kýálandyratyn qarys súıem dıplomyń da, ana qaıta-qaıta býlana bastaǵan kózińdegi qara múıiz kózildirik pen basyńdaǵy qarys súıem shashyń da el kisisiniń qomsynyp qalǵan kóńilin endi qaıtyp bastapqy qalpyna keltire almaıdy.

Qonaq az otyryp kóp synaıdy. Sol syn kóz qonaq kútýshide de kem bolmapty. El qazaǵy ejelden bermen qaraı túzde jorytqan jolaýshyny shapanyna qarap syılamaǵan, sózine qarap syılaǵan ǵoı. Sony ishime túıgesin myna beıtanys kisiler aldyndaǵy sózimdi durystaǵym keldi. Jurtqa jóndep saýal qoıý úshin de kisi ár nárseden habardar bolý kerek eken. Al, men bolsam, bul jasymda týyp-ósken Aral óńirinen alysqa uzap shyǵa qoımappyn. Bala kezden qanyma sińip qalǵan balyqshy ómirinen sál tabanym taıyp, basqa kásip, áńgime bola bastasa-aq ózimniń shorqaqtyǵymdy sezem. Astyq jóninde birdeńe deýdiń kerek ekenin bilem. Biraq birdeńe aıtaıyn dep qansha oqtalsam da, qas qylǵanda aýzyma sóz túspeıdi, basyma oı kelmeıdi. Únsiz otyra berýdiń yńǵaısyz ekenin sezip, qıpaqtap kózimniń astymen qasymdaǵy jigitke qaraımyn. Basyma túsken qıyndyqtan sen qutqar dep jalynam. Biraq, ne paıda... jer túbinen arnaıy izdep kelgen myna Sary adyr bólimshesiniń bastyǵy da ózim sıaqty jumǵan aýzyn ashpaıtyn tuıyq jigit bop shyqty. Eki tuıyq kisi qosylǵan jerde tym-tyrys otyrys bolady eken.

Biz baǵana Saryadyrǵa kep, bólimshe basshylyǵy turatyn jar qabaqtaǵy shyqqan aq úıdiń aldyna kep aqyryn toqtaǵan mashınadan túsýin tússek te, biraq ishke kire qoımaı esik aldynda ıirilip turyp qap edik. Qaı jaǵymyzdan shyqqanyn bilmeı qaldym. Boıy da uzyn, moıny da uzyn, murny da salbyraǵan up-uzyn bir aqsary jigit janymyzǵa kep toqtady. Birdeńe dep kúńk etti. Sálemdeskeni me, joq álde jaqtyrmaǵan kisiniń syrtyna shyǵara almaı arǵy jaǵynda býlytyq qalǵan ashý-yzasy ma? Sondaı yńǵaısyz raı baıqalǵasyn, burylyp betine qarap em, júzinen jańaǵy kúdigimdi rastaǵandaı boldym. Qabaǵy qatyńqy. Kirpigimen kólegeılep alǵan kózi de birimizge tiktep qaramaı tómen tarta beredi. Qoltyǵyndaǵy jýan sary papkaǵa kózim keıin tústi. Dúnıe baılyǵyn osy papkanyń ishine tyǵyp alǵandaı, qoltyǵyna tas qyp qysyp apty. Osy turǵan kisilerdiń ishinde ala-bóle maǵan qyjyly bar sıaqty. Til qataıyn dep oqtalyp kele jatqanymdy baıqasa kerek, túsin dereý sýytyp ala qoıdy. Kózine qaraı basyp kıgen qara qalpaqtyń delıgen shalǵaıy men burtańdaǵan ashýly betin búrkep alǵanymen qoımaı, sen endi birdeńe deseń ol tipti syrt aınalyp burylyp júre beretindeı. Júzin kórgim kep kózimdi qansha júgirtsem de bir kisiniń arǵy jaǵynda turǵan osy jigittiń betin kólegeılep kıgen basyndaǵy qara qalpaqtyń shalǵaıynan ıegin kórem, aýzyn kórem. Myqtalǵanda uzyn murynnyń úsh jaǵyna syrǵyp túse beretin múıiz kózildirikti kórem. Qara kózildiriktiń muzdaı áınegi qansha qarasam da kózimdi qaryp, kóńilimdi qaıtaryp tastap tur. Jan adamǵa juǵymy joq bireý sıaqty. Saryadyrǵa bastyq qyp taǵaıyndaǵanǵa deıin osy jigittiń bastaýysh mektepte muǵalim bolǵanyna sener-senbesińdi bilmeısiń. Shúbáń ulǵaıa bastasa, Qudaı ońdaǵanda onyń tunjyraǵan ashýly boıynda oqytýshylyǵyn pash eter jalǵyz aıǵaǵy ana múıiz kózildirigine kóziń túsedi. Kúdigińnen aınyp, bir kezde bunyń da bala oqytqanyna senesiń. Tek myna uzyn muryn sary sol kezde de dil osyndaı úndemes muǵalim bolǵan shyǵar dep oılaısyń. Mektep bosaǵasyn alǵash ret ashqan qylqandaı balalar qarsy aldarynda at jaqty betinde uzyn murty salbyrap otyrǵan myna túsi sýyq aǵaıdyń qaı jaǵynan shyǵamyz dep úrkektep, qol-aıaǵyn bir ýys qyp baýyryna qysyp alǵan bolar. Kishkentaı partaǵa jaıǵasqan balalar qattyraq dem alýǵa da qorqady. Baǵana bunda aıaqtarynyń ushynan qymsyna basyp kep ekeý-ekeýden yńǵaılasyp otyryp, álippeniń alǵashqy betin ashyp qoıǵannan beri áli qybyr etip qozǵalǵan joq. Kún túsken jaryq klass jym-jyrt edi. Kenet dem almaı otyrǵan balalar dir etti. Muǵalim aǵaı únsiz túregelip jatyr eken. Qolynda bor. Syrt jaǵyndaǵy jardyń jartysyn alyp turǵan qara taqtaǵa buryldy. Qara taqtaǵa aq bormen balalardyń aldynda jatqan jańaǵy álippeniń birinshi betine battıtyp salǵan birinshi áripti bu da asyqpaı, ap-anyq qyp battıtyp jazdy. Sonan soń artyna burylyp, qybyrsyz otyrǵan kishkentaı balalarǵa uzyn murynnyń ush jaǵyna ilinip qalǵan múıiz kózildiriktiń ıa astynan, ıa ústinen qarap taqtadaǵy taıdyń tuıaǵyndaı áripti kórsetip, «balalar, bul «a» dep túsindirdi. «A»...

Iá, jas tól sıaqty jas bala da adam balasyna neler yqylym zamannan bermen qaraı meken bolǵan osynaý ushy-qıyry joq jerdiń alaqandaı ǵana bir búrshigin alǵash ret býyny qatpaǵan aıaǵymen apyl-tapyl basady. Osydan bylaı qaraı ol álde qysqa, álde uzaq keshken ómir-tirshilikte qara jerdi talaı-talaı qaryshtap basar. Shyrqap bıikke shyǵar, quldyrap yldıǵa túser. Laısań tirliktiń ashysyn da, tushshysyn da tatar. Biraq sonyń bárinde de ómir boıy esten ketpeıtin bir ystyq sát kisi jadynda jattalyp qalady. Ol tuńǵysh ret qara jerdi qaz-qaz basqan qadamyń. Ol búkil alfavıt kestesinde kóshbasshy bop turǵan birinshi árip. Mektep esigin ashqan jas býyn sońyraǵy kúni óz urpaǵy keshetin aldaǵy uzaq tirliktiń pismillasyn osy «A» — dan bastaǵan. Sońyra barshamyz sulýlyqtyń syryn uqsaq ta, ǵylym-bilimniń túpsiz tereńine boılap barsaq ta, eńbekke, erlikke baýlynsaq ta, úlkendi syılap, kishige qamqorlyq qylsaq ta, jek kórýdi, súıýdi, kúıýdi úırensek te, árbir dúnıege kelgen kisi tirliktegi taýdaı talabyn osy «A» — dan bastaǵan. Sondyqtan myna úndemes muǵalim de árbir jańa oqý jylyn bastaǵan saıyn «A» árpin balalarǵa úıreterde boıyndaǵy búkil bar jalyny men júregindegi jylylyqty dirildep shyqqan daýsyna salyp, jan-tánimen aıtqan bolar-aý!

Bul oı meniń basyma keıin keldi. Al, onymen alǵash kezdeskende... jasyratyny joq, onsha unatpadym. Minezi tuıyq. Tomyryq. Saýalyńa jóndep jaýap bermeıdi. Qatqyl úni, qysqa qaıyryp kesip tastaıtyn bir-bir sózimen dińkeńdi qurtyp bitti.

Ony sózge jetelegen áreketimnen eshteńe shyqpaǵasyn, men shaǵyn aýylǵa ózimiz turǵan tóbe basyna kóz tastap ótip:

— Úıleriń jaqsy eken, — dep edim.

Ol:

— Jaman úıdi bizdiń mańdaıymyzǵa jazyp qoıyp pa? — dep dúńk etti.

— Etke ótkizgen torpaqtardyń salmaǵyn tórt júz kıloǵa qalaı jetkizdińder?

— Jetkizý kerek boldy — jetkizdik.

İshteı yńǵaısyzdanyp qaldym. Bizdiń aýyldyń Jaseken degen bir aqyldy qarıasy: «Jigitke saýal qoıa bilý de óner» deıtin. Sirá, saýalym sátsiz boldy-aý dep oıladym. Áńgimemiz tutanbaı sónip qala berdi. Myna úndemeıtin uzyn sarydan kóńilim qalyp bitti. Ketkim keldi. Qasymdaǵy serikterime qarap em, Rýzaev tájirıbe stansıasynyń partorgy Grısaı: «Shaıbolda! Eı, Shaıbolda!» dep daýystady da, arbasy syqyrlap tusymyzdan ótip bara jatqan bir alasa sary qazaq jigitke qaraı júgirip ketti. Al, Groshev enjar, sulyq. Bar túri beıne: «İzdegen kisige ertip ákeldim. Endigisin óziń, bil» degen enjar keıip tanytty. Az ǵana kún birge bolǵanda baıqaǵanym: bul ózi ishki saraıyna jan adamdy mańaılap barǵyzbaıtyn az sózdi, aýzy aýyr kisi. Ózi basqaratyn tájirıbe stansıasynyń kól-kósir sharýashylyǵyna tikeleı qatysy bolmaǵan nárseniń bár-bárine qulaq qoıyp tyńdaı qoımaıdy. Qulaǵyn saǵan tosyp turǵannyń ózinde onyń oıy basqa jaqta ekenin ańǵarasyń. Egin oraǵy bastalar aldyndaǵy abyr-sabyr qımyl ústinde ótip jatatyn árbir kúnniń, árbir saǵat, mınýttyń ózine tıesili qaýyrt qamy, ázirligi bar. Búgingi kúnniń sharýasyn erteńge qaratýǵa bolmaıdy. Jan-jaqtan kómekke jibergen mashınalar, traktorlar, kombaındar álden aǵylyp kele bastady. Aldyn klýb janyndaǵy rekvızıt turǵan bólmelerge ornalastyrdy. Erteń jáne jıyrma mashına kelmek. Olarǵa oryndy qaıdan tabady? Pardy búgin qalaı jyrtty eken? «Ýálıhanov» sovhozymen shekaradaǵy kók tóbeniń kúngeı baýraıyn tutas alyp jatqan tyń jerdi de jyrtqyzyp tastaý kerek edi. Apyraı, myna kúnniń túıilýin qarashy. Aýa raıy buzylyp ketpese qaıtsin?.. Kúz jaqyndaǵan saıyn Kókshetaýdyń qysqa kúnde qyryq qubylyp turatyn qıqar aýa raıyna sený qıyn. Jaz ortasynan beri kúndiz-túni kóz ashtyrmaı quıyp, jurttyń zyqyn alyp bitken jańbyr jaqyn arada ǵana basylǵan-dy. Sonan beri kók aspan tańmen talasa turǵan dıqandardyń tas tóbesinde jarqyrap turatyn. Kókjıekten kúlip shyqqan kún osydan qashan qyzaryp baryp batqanǵa deıin Saryarqanyń kóńil ashar qońyr samaly elbirep, baıaý esip, egin basyn yrǵaltyp aqyryn shaıqap, aq qylshyq murttardy jybyrlatyp sýdyrlap turǵan.

Dıqan jurt kóńildi edi: aýa raıy osylaı tursa da, endi bir az ǵana kúnde kisi boıy kók egin sabaǵy sarǵaıyp pisip qalar edi-aý dep kóńiline toq sanap júrgen. Biz baǵana osy bólimshege qaraı bet túzep kele jatqanda tamyljyǵan sary shýaqtyń kenet shyrqy buzylyp ketti. Kókshetaýdyń qansha qarasaq da kóz qumaryn toıdyrmaıtyn kógildir ósem taýlary men teńgedeı-teńgedeı kúmis kólderiniń ústinen baıaý ǵana soǵyp turǵan map-maıda eskek jel aıaq astynan esirip, yzǵar jıyp ala qoıǵany. Kók aspanda joǵary órlep baryp qalqyp turyp qalǵan ushpa aq bulttar áp-sátte uıqy-tuıqy bop, arqadan soqqan yzǵyryq jeldiń qamshysy astynda sapyrylysyp jóńkip kóship jatty. Ásirese, kók tóbeniń kúngeı baýraıyn órlep salǵan aq úıli poselkeniń ústine jaqyndap qalǵan osynaý bir shýdalanǵan sur bulttyń baýyry salbyrap, jerge súıretilip kele jatqan sıaqtanady.

— Sóılesip bolsańyz, júrelik, — dedi dırektor.

Men ne derimdi bilmedim. Qolymdaǵy bir sóz jazylmaǵan qoıyn dápterdiń appaq betin janymda turǵan kisilerge kórsetpeýge tyrysyp jeńim ishine tyǵyp ala qoıdym. Ún-túnsiz mashınaǵa otyrǵasyn da kináni ózimnen dep, yzaly kúlki syrtyma shaýyp turdy. Ataqty bireýdi kórse esi shyǵyp, qalam-qaryndashy jalaqtap qoıa beretin jazýshy aǵaıyndardyń osy bir suǵanaq minezi-aı! Ómir jyl saıyn ózgerip jatyr. Uly ózgeristi áne bir bala kezińde maı shańdaǵyn jalań aıaǵyńmen burqyldatyp shapqylaǵan qısyq kóshelerdiń eki betinde jarbıyp turǵan úılerdiń ornyna qazir kún saıyn ornap qalyp jatqan saltanatty saraılardan ǵana izdemeý kerek. Uly ózgeris tirlik tutqasyn qolyna ustap turǵan qazirgi jas urpaqtyń boıyndaǵy bar-bar bolmysy men minez-qulqyna, sana-sezimine áserin tıgizdi. Tek tilshi aǵaıyndar ǵana sonaý áıgili Stahanov dáýirinen bergi boıyna sińip qalǵan qaǵıdaly saýalyn ózgerte almaı júr. Ushqyr samoletter shyǵyp aıaq uzarǵaly jattandy saýalymyzben alys aýyldaǵy ataqty kisilerdiń de zyqyn alyp, yǵyr ǵyp bitkenbiz.

«Já» dep oıladym ishimnen. Hosh ıisi burqyraǵan gúl baǵynan shyryn jımaq bop áldeqaıdan ushyp kelgen bal arasy sıaqty tilshiler de bir mazasyz jandar ǵoı. Az ýaqyt ishinde ár gúldiń nárin bir shymshyp, jany qyzyǵyp, ushyp-qonyp júredi de, turaqtamaı tep-tez taıyp turady. Osy bir qas pen kózdiń arasyndaı azǵantaı ýaqytta ol sheshek atqan ásem gúldiń qaı qasıetin tanydy? Sulýlyqtyń syryna jete aldy ma? Qarlyǵash tumsyǵymen shymshyp alǵan bir ǵana tamshydan teńiz sýynyń tereńdigin bilýge bola ma? Jańaǵy Saryadyr bólimshesiniń úndemeıtin bastyǵynyń arǵy jaǵynda ne jatqanyn qaıdan bildiń?

Qarapaıym eńbek kisisi kóz ashqaly istep kele jatqan úırenshikti ata kásibin aıtyp berýge shorqaq. Ásirese, úzdik tabysqa qoly qalaı jetkenin surasań, sasyp qalady. Árıne, jan-tánin aıamaı jumys istedi. Erte turdy. Kesh jatty. Sonan soń she?.. Sonan soń...

Sonan soń demekshi, soǵys bitken jyly Shyǵanaq Bersıevti Almatyǵa shaqyryp alypty. Úkimet úıinde ótken arnaýly májiliske jınalǵan basshy kisiler ozyq tájirıbesin aıtyp berýin suraǵanda, sol arada ataqty aq tarynyń atasy aıtqan áńgime esime tústi. «Balalarym, — depti dıqan qarıa, — mende el tańdaǵandaı ozyq úlgi qaıdan bolsyn?.. Eńbegine qaraı ónbegi degen. Kóp bolsa meniń basqa jurttan eńbegim ǵana artyq bolǵan shyǵar. Iá, men kún saıyn tań namazben talasa oıanam da, ketpenimdi alyp egin basyna baram. Sary belden shyqqan kún sáýlesi astyna dán alǵan basy aýyrlap turǵan aq taryǵa kóz salam. Egin dalasyndaǵy astyqqa dıqan dál bir kúnde erteńgisin uıqydan oıanǵan úbirli-shúbirli balalaryna as berer aldyndaǵy anasha qamqor kóńilden qaraý kerek. Astyq ta zer salyp qarasaq, as suraǵan balasha shilde aıynyń apshysy qurǵap ystyqtaǵanda qarny ashyp, álde shóldep turǵanyn sezdire alady. Kúnde erteńgisin egin dalasyn aralap shyqqannan keıin men de shóldegenine sýsynyn qandyryp sý berem, áljýaz nasharyna qorek bolar azyq berem. Al, astyqtyń óz indeti bar. Jas balalarǵa álimjettik istep, aýzyndaǵy asyn tartyp ishetin ol bir aramtamaq soıqan. Erteńgi kúni balaq mesheý bop qalmasyn deseń, rahymdy meıirban ata-ana árqashan sol soıqandy kók egin arasynda tóbesi qyltıyp kóringen kúnnen bastap otap julyp tastaı ber!» — depti Oıyl óńiriniń ataqty dıqan babasy.

Al endi mynaý jyr. Eńbek jyry. Kim biledi, aq tarynyń atasy dep tap sol arada, qoshemettep qol soǵyp qarsy alǵan dúıim jurt aldyna shyqqanda ózin dál bir qart jyraýsha sezip qanattanyp tógiltip sóılen ketken bolar! Kóz ashqaly bel aýyrtqan beıneti mol dıqan eńbegi búgingi kúni baǵy janyp, jurt qumartyp tyńdaıtyn qyzyq jyrǵa aınalǵanyn kórip, kári kóńil qanattanyp kókke jetti-aý.

İİ

Kólikten túspegeli eki kún. Qazir de biz otyrǵan mashına kisi boıy eginniń arasymen aqyryn júrip keledi. Oń jaǵyń da egin. Sol jaǵyń da egin. Aldyń da, artyń da egin. Egin. Egin. Bútin, ásirese, sýyq yzǵary anyq sezile bastaǵan yzǵyryq qatty jel astynda qıyr sheti túý-túý kóz jetpeıtin kókjıekke qaraı quldılap asyp ketken osynaý ushy-qıyry joq mol egin dál qazir aýyr boıymen tutas teńselip, daýyldy kúngi teńiz betindeı tolqyp, sýyldap jatty.

Eki kúnnen beri qansha aralasaq ta bas-aıaǵyna bir shyǵa almaı qoıǵan ataqty Rýzaev aýdanynyń kóleminde shek joq eken. Osy aýdan ótken jyly memleketke on mıllıon put astyq tapsyrǵan. Al, tipti, ánebir astyq mol shyqqan jyly jıyrma bes mıllıon put tapsyrǵan kórinedi. Menimen qatar otyrǵan aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Máýlet Karımov qansha ustamdy jigit bolǵanmen de jol jıeginde jarlanyp turǵan boıshań bitik bıdaıdyń jup-jýan sabaqtaryna qyzyǵa qarap alady da, oqtyn-oqtyn balasha máz bop ketip, «torǵaı basyndaı emes pe, á!» dep qoıady. Sol kezde men de kóz almaı qarap otyrǵan bıdaıdan Karımov aıtqan álgi uqsastyqty izdeımin. Qaýyzyn jaryp shyǵatyndaı badana dáni badyraıǵan osynaý bıdaılardyń kún qaǵyp qońyrqaı tartqan jup-jumyr sabaqtary qaıta qaraǵanymda, shynynda ta basyna úıme-júıme bop shúpirlep qonǵan torǵaılarǵa uqsady. Oıym osyǵan ornyǵa bergende, Karımov taǵy bir tosyn teńeý taýyp: «Kirpishteı eken» dedi. Men buǵan túsine qoımadym. Sony sezgendeı Karımov mashınadan tústi. Mashına búıirlep kep toqtaǵan jol jıeginde jarlanyp turǵan bıdaıdyń bir talyn ustady. Úzip alýǵa kózi qımaǵandaı alaqanynda jatqan zip-zildeı bıdaı basyn maǵan qaraı ıip, anyqtap qarashy degendeı ıshara bildirdi. Dáni ári iri, ári qorǵasyndaı aýyr. Qasynan qaraǵanymda myna bıdaıdyń basy aýmaǵan kirpish sıaqtanyp, tórt buryshy tekshelenip tur eken. Iá, kirpish dese degendeı. Munan basqa teńeýdiń buǵan dál kelýi múmkin emes. Bıdaı basyn saýyldatyp úgip alaqanyńa salǵanyńda badanadaı dánderdiń qorǵasyn salmaǵyn búkil deneńmen túp-túgel sezgendeısiń. Qazir qaýyzy sarǵaıyp turǵan mynaý mol eginge ystyq ashyq kún ǵana kerek. Sol kezde jaz basynan bermen qaraı babyna keltirip ázirlep qoıǵan kombaındardy salyp jiberýge ábden bolady.

— Gektarynan jıyrma sentnerden kem almaımyz, — dedi Karımov. «Solaı emes pe?» degen keskinde janynda turǵan Groshevqa kóz qıyǵyn tastap edi: tájirıbe stansıasynyń dırektory qostaǵan da, qarsy da bolǵan joq. Jel astynda sýyldap tolqyp jatqan bıdaı alqabynan kózin almaı oılana qarap turǵan qalpy kún qaqqan qaratory betine ǵana kúlki tepsindi.

Jazataıym joly túsip kep osy ólkeni aralaǵan kisiniń nazary birden bıdaıǵa túsedi. Arasyna bir tal aram shóp jolatpaı, dánderi tyrsıyp alǵan osynaý ushan-teńiz astyqta qısap joq. Qaı jaǵyńa burylyp qarasań da aınala dúnıeniń bári darıadaı tolqyǵan astyq. Sony kórgende siz alǵash ret qara jerge qyltıyp shyqqan balapan qalpynan bastap, sıraǵy sereıip kisi boıyndaı bolǵanǵa deıin jas balasha mápelep ósirgen dıqan adam da qanshama qajymas qaırat, muqalmas kúsh, jasymas jiger kerek ekenine kózińiz ábden jetedi. Kún tıgen jony sarǵaıyp torǵaı bastanyp qalǵan ár masaǵyn ýqalap jiberseńiz, anaý-mynaý emes, altyn dán alaqanyńdy toltyryp, saýyldap tógilip ketkeli turǵan bıdaıǵa súısinesiń. Munsha baılyqty qara jerge qoldan egip shyǵarǵan kisilerdi kórmeı-bilmeı-aq siz olardyń adamshylyǵyna, aqyl-parasatyna, baı tájirıbesine, baısaldy minezine qanyǵyp bolǵandaısyz. Kóz aldyńyzdaǵy osynaý yrysty, ásem alqap, al kóne, aıtyńyzshy, sheber sýretker qolynan sátti saǵatta shabyt ústinde jutynyp shyqqan kórkem shyǵarmadan nesi kem? Qandaı mini, qapysy bar? Tula boıy dánge toly bıdaı jel astynda aqyryn yrǵalǵanda, beıne sholpyly jas sulýsha beli buralyp sybdyrlap ketpeı me? Sol kezde bas alǵan, pisip tolysqan bıdaı zatynyń tula boıynda da óz óneriniń búge-shigesine deıin túgel meńgergen sańlaq sýretkerlerde ǵana bolatyn aıryqsha yjdaǵat pen asqan sheberliktiń erekshe úlgisi anyq kórinbeı me?

Ár dáýirdiń ataqty sýretkerleri adam nazaryn tabıǵat boıynda tunyp turǵan ǵajaıyp sulýlyqtarǵa aýdarǵysy kelgende, ár kez sheber qolyndaǵy qylqalam tańy jarqyldaǵan aq baltyr qaıyńdy tańdaı bermegen ǵoı. Ne álde narttaı janǵan dala gúlderi men aspandaǵy syzylǵan aı nuryna ǵana suqtanbaǵan. Ár dáýirde jasaǵan uly sýretkerler áldeqandaı alysta qaraýytqan ormannyń yq betinde, jaz ben kúz aralyǵyndaǵy dáýreni qysqa sary shýaqta dán toly basyn baýyryna alyp, oraq maýsymyn kútip, múlgip qalǵan aq bıdaıdy dirildegen názik sezimmen sýrettegen.

Iá, qara jerge dán ósirgen dıqan baba beıneti men sulýlyq jolynda sarylyp izdengen sýretker azabynyń arasynda ejelden beri birin-biri tereńnen tabystyryp, baýyrlastyryp turǵan týystyq bar. Biz qazir egin dalasyndaǵy astyqtyń qısapsyz moldyǵyna ǵana tań qalyp turǵan joqpyz. Osynshalyq usynaqtylyqpen arasyna aram shóp jolatpaı, indetke shaldyqtyryp almaı, túsimi mol tap-taza bıdaıdy tamasha ósirgen sheberlikterine qaıran qalyp turmyz.

Ánebir kúni osy jolǵa shyqpaq bolyp ázirlenip júrgende oıyma ózim týyp-ósken Aral mańy álsin-áli túse bergen-di. Qazir de Karımov janynda ushy-qıyry joq keń dalaǵa qaqalyp shyqqan myna aq qobań bıdaıǵa qyzyǵa qarap turyp ta, kóńil shirkin erkime kónbeı quba sur Qulandy túbegine alyp kete beredi. Osy túbekti erterekte qulandar óris qylǵan desedi. Ol kezde qandaı bolǵanyn kim bilsin, qazir jer tistep qalǵan taspa boz sur jýsannan basqa tiske tıer shóbi joq taqtaıdaı jap-jazyq dala. Túgi qyrqylǵan kón týlaq tárizdenip tandyry kepken jer báz bir ýaqytta jolaýshynyń jalǵyz atyna sý bermeı bez búırektenip bezerip turatynyn aıt. Kók teńizge belýarlap kirip turǵan sol túbekti mekendeıtin balyqshy qazaqtar jeti atasynan bermen qaraı kindik qandary tamǵan sur topyraqqa dán shashyp, egin egip kórgen emes. Soǵan qaramastan sol jerde turatyn jandardyń qara nandy qalaı qasterleıtinin kórseńiz edi! Ár túıir dándi dál bir tas pen topyraq arasynan sirkedeı altyn izdep tapqan adamdarsha jyl saıyn qara jerge qoldan egin shyǵaryp jatqan dıqandardyń ózinen beter qurmetteıdi. Bizdiń ata-babalarymyz din jolyn qatty tutynǵan qarańǵy kezdiń ózinde nandy Qurannan da artyq ǵıbrat etken. «Bıikte turǵan Qurandy alýǵa boıyń jetpese nanǵa shyǵyp alýǵa bolmaıdy. Al eger, sol bıikte nan tursa, Quranǵa shyǵyp alýǵa ábden lázim», — degen el ishinde kóne zamannan kele jatqan ósıet bar. Kári atanyń aýzynan óz qulaǵymyzben talaı esitken osy ósıetti áýel basta meniń Aral óńirindegi nan qadiri ótken jerlesterim ǵana oılap shyǵarǵanyna kámil senem.

Qazir, shúkir, astyqqa muqtajdyqtan Aral da qutyldy. Alaıda, nanǵa degen yntyzar, ystyq kóńil áli sýynǵan joq. Qart kisiler as sońynan keıin jıyp alǵan dastarhannyń ornynda qalǵan nan qıqymyn kórse, tula boıy túrshigip ketedi.

Óz atymen ataýǵa aýzy barmaǵandaı ár kez iltıpatpen ıilip: «Qap, myna jaryqtyqtyń aıaq astynda qalǵanyn qarashy», — dep qynjylady da, ómir baqı eskek tartqan ebedeısiz saýsaqtarymen nan qıqymyn jerden sıpan alady. Aýzyna salǵanda da áldebir dindar, taqýa kisishe: «Pisimilla» dep, bólekshe bir sezimmen shyn kóńilden isteıdi.

Nanǵa degen osynsha iltıpat syry nede? Ne álde ala-bóle Aral óńiri sıaqty nan zaryn qatty tartqan halyqqa ǵana tán qasıet pe dep oıladym. Qalaı da nannyń qadiri men qasıetin adam boıyndaǵy bar uly júrekpen sezip, pir tutatyn, arýaqsha aspanǵa kóterip júretin Aral óńirindegi elde jaqsy dástúr bar.

Osy kúnderi ataqty Saryarqa jaqta, aǵyl-tegil astyqty alqapty aralap júrip, kóńil shirkin qaıta-qaıta ózim týyp-ósken, sýy da, shóbi de tapshy jap-jalańash ólkege jaltaqtap, jadymnan bir sát shyqpaı qoıǵan sebebin túsinem. Iá, astyq ekpeıtin kisiler óziniń qolynda joq nanǵa túý-túý jer túbinen bermen qaraı zárý, qat bop, qadirin arǵy zamannan beri aıryqsha qatty baǵalaǵan. Aral óńiriniń aqyndary sulý qyz ajaryn aspandaǵy aı nurynan izdemeı, dıqan atanyń kús-kús qolymen qara jerge egip shyǵarǵan aq bıdaıǵa teńegen. «Aq, bıdaı búgin aıtar ánniń aty» dep jastary jyrǵa qosýy da tegin emes. Al, bul kúnderi eskek-taıaýdy erjetken balalaryna berip, ot basynda demalyp jatqan balyqshy qarıalardyń as isher kezde aldyna jaıǵan dastarhan ústindegi kóp taǵamnyń ishinen ár kez áýeli nanǵa qolyn buryn sozyp «jaryqtyq» dep jeke-dara qasterleýi, jasyratyny joq, sol aq saqaldy, aq shashty atalardyń baýyrynda ósken bizderdiń qanymyzǵa sińip, qulaǵymyzǵa quıylyp qalyp-ty. Iá, bir shańyraq bas qosqan bizdiń barsha halyq qara jerden dıqan ata ashshy terin tamshylatyp aýyr azappen óndirip jatqan ár dándi álgindeı qadir tutyp qasterlegende ǵana el rızyǵy eseleı túspekshi. Jylma-jyl mol astyq berip otyrǵan jerdiń keleshegi tikeleı dıqanshylyq mádenıetine baılanysty. Jer adam balasynyń búgini ǵana emes, oılap qarar bolsaq, ózińnen keıingi jas urpaqtyń da jarqyn keleshegi sońyra osy jer betinde gúldemekshi. Biz búgin astyq, nan óndirgen jerge erteńgi urpaq egin ósiredi. Tipti, siz ben bizdiń sońyraǵy kúni tirlik jolymyzdy taýysyp, qoshtasyp ketip bara jatyp, artymyzda izimizdi basyp kele jatqan balalarymyz — osy dúnıeniń endigi ıesine jıǵan-tergen baılyǵymyzben birge mıras qyp qaldyratyn eń qasıetti, kıeli jıhazymyz osy, myna qara jer. Sondyqtan da, barshamyz áli de neler ǵasyr boıyna adam balasy uzaq-uzaq ómir súrip, egin egetin, qala salatyn, urpaq ósiretin Jer-Anany jan-tánimizben súıip, kózdiń qarashyǵyndaı qadirleıik!

1970 j.

---