InfoHub Logo

Sýǵa qulaǵan kekilikti ustap alǵan Oraz onyń uıpalaqtanǵan mamyǵyn sıpap biraz turdy. Qorǵasyn bytyranyń eki-úsheýi oń qanattyń túbin ala topshydan tıipti. Ala qanat janýar eshbir jazyǵy joq, endi mine, adam tamaǵynan ótkeli tur. Semiz eken, bótekesi tompaıyp, jansyz denesi bylq-sylq etedi. Jańaǵy ekeýi de qorazy edi, mynaý da solaı. Nysanadan shyqqan eken. Oraz: «Apyr-aý, ataryn atyp alyp, endi munym ne?»— dep oılady da, alǵashqy eki kekiliktiń janyna baılaı berdi de, jalma-jan olardy da sheship jerge tastaı saldy. «Seniń jazyǵyń joq, bizdiń azyǵymyz joq», demeýshi me edi, mal soıǵanda qazaqtar. Iá, solaı!

Ol kekilikti ustaımyn dep tizesinen sý boldy. Otyra qalyp etigin sheship, ishindegi sýyn tekti. Shulǵaýyn syqty. Sonan soń az da bolsa degdisin dep kógen boıyndaı jerde tyrbıyp alasa ósken tobylǵynyń ústine eki shulǵaýyn da jaıyp qoıdy. Baltyryn túrip sýǵa baryp aıaǵyn jýdy. Sý súıektenip qalypty. Qońyr kúz túgil jazda da shekeńnen shyǵatyn tastaı sý etin qaryp ketti. Aýa sırek bolǵannan ba eken, taýda kún tym ótkir bolatyny nesi eken. Ol kúnge qarady. Sáske tús bolypty. Qaıtsa da jarar. Jaıýlap aýylǵa jetkenshe de tús bolady. On besinshi jyldyń kúzi de keldi. Qardy qara, Aıǵaıdyń basyn shalyp qalypty. Ol álde ne oıyna túskendeı qaltasyn sıpalady. Odan gazet alyp, bir qoı tasqa otyryp oǵan úńilip qaldy.

— Oıbaı!— degen áıel daýsynan basyn kóterip alyp edi, jelke jaǵynan kelip qalǵan attyly eki qyzdyń biriniń aty úrkip, ol atynyń basyna ıe bola almaı júr. Taǵy da túneýgi kúngi eki qyz. Oraz azdap tiksinip qaldy. Nege ylǵı osy ekeýi ońasha taýda kezdese beredi. Álde áli gımnazıserdi únemi ańdyp júretin Porotıkovtyń tyńshylary ma eken? «Jandosov, sen buzyqsyń» degen edi-aý ol. Biraq qazaqtyń pań qyzdary ondaı usaq tirlikke bara ma? Olarǵa sabyrlylyq, saldarlylyq tán emes pe? Tipti oǵan birli-jarymdysy bara qoıǵanda da, buratana halyqtyń qyzyna patsha chınovnıkteri sene qoıa ma!? Keshe demalysqa qarsy úıine suranyp ketkende de eshkim bilmegen edi. Biraq ne dep bolmaıdy...

Túneýgi kúni she? Tamyzdyń aıaǵy bolyp oqýǵa ketetin ýaqtysy jaqyndap qalǵan soń ular aýlap kelýge sonaý taýǵa Qasqasýdyń basyna shyǵyp edi. Ol kúni eshteme taba almaǵan soń dorbadan ýatylǵan qaratiken tuzdy alyp, ular kóbirek mekendeıtin Qońyrdyń jelkesine sepken de, malynyń kúıtimen qybaıda jalǵyz otyrǵan qońtorǵaılaý turatyn bireýdiń úıine qonǵan. Erteńine sahardan turyp, baryp bir urymtal jartasty qıaýlap, tekturyna shyǵyp jasyrynyp jatty. Ular bolyp ysqyrdy. Sonan soń bytyramen oqtalǵan, qundaǵy mújile bastaǵan qara myltyǵyn kezenip jym-jyrt qalǵan edi. Álden ýaqytta ala shubar ular ózine bettep kele jatqanyn baıqady. Osy ulardyń shubar bolatyn sebebi ne eken? Ular da shubar, eliktiń de arqasynda teńbili bar. Barystyń da ala ekeni belgili. Tastyń shubarlyǵyna qaraı jaratyla ma eken? Barys! Apyr-aý... Endi jańaǵy kele jatqan ularǵa qarap edi, júregi tas tóbesine shyqty. Baǵanadan beri ular dep otyrǵany áldeqandaı bir haıýan. Dereý oqshontaıdan jalǵyz oqpen oqtalǵan jezdi alyp myltyqtyń quńǵysyna tyǵyp jiberip shúrippeni bos ustap qatyp qaldy. Jyrtqysh qunjyńdap, baýyrlap keledi. Jeli boıyndaı qalǵanda quıryǵyn kóterdi, bul shabýǵa bekingeni. Naq sol sátte shúrippeni basyp jiberdi. Myltyq daýsymen taz taý, jartas jańǵyryp, tóńirek dań-dúń boldy. Sol dań-duńmen birge aryldap-gúrildep jyrtqysh ta saı tabanyna qulap ketti. Tuzǵa jınalǵan ularlar da paryldap, shıqyldap ushyp jóneldi. Sálden keıin júgirip Oraz da qoby tabanyna jetti. Quıryǵy shubalyp jyrtqysh mertigip jatyr. Ólmepti. Basyn sál kóterip meni joǵarydan tabanǵa atyp túsirgen sen be degendeı ezýin yrsıtyp, tisin saqsıtyp yryldaǵan boldy. Myltyqtyń dúmimen urmaq bolyp jaqyndap edi, «ars» ete tústi, biraq jyljýǵa shamasy kelmedi. Oraz ne myltyqtyń qundaǵyn qıdalaıdy, ne ózimdi jazym etedi dep myltyqty jumsamady. Ólmeı jatqan andy ekinshi atyp oqty shyǵyndaǵysy kelmedi. Qos judyryqtaı tasty alyp, basynan perip ketti. Basyna tımeı tas moıynǵa tıdi. Qaıta tas alyp, taǵy urdy. Basyna tıdi, ólmedi. Sonan soń Oraz táýekel dep myltyqtyń dúmimen barysty qara tumsyqtan qoıyp qaldy. Sylq etti. Qaıta jaqyndap taǵy urdy. Ábden ólgenin bilgen soń Oraz barysty aýdaryp kórdi. Taýtany emes, barysy eken. Súırete kóterip jalǵyz aıaq jolǵa shyqqanda, osy eki qyzdyń at ústinde ózine qadala qarap turǵanyn kórdi.

— Mergen de, batyr da ekensiz,— dedi qyzdyń biri. Oraz úndemeı terin súrtip, baısaldy keıippen turdy. Til qatqan joq. Qyzdar atpen jaqyndamaq edi, attar qorsyldap úrkip jolaı qoımady. «Óli býranyń basynan tiri atan qorqady», degen osy daǵy.

— Myna bizdiń artymyzǵa bókterińiz,— dedi jańaǵy qyz,— sharshaǵan shyǵarsyz. Barys atý batyrlyq qoı. Mal dalaǵa túsip ketken soń adamǵa shapqany ǵoı.

— Qoıshy, Kúltan, bireý ala mysyq atyp aldy dep esiń ketti ǵoı, júr kettik,— dep atyn tebindi jibekke malynyp turǵan tik qabaq, aqsur qyz. Sóıtip olar tez kózden ǵaıyp bolǵan. Sonan soń Oraz barystyń terisin sypyryp, quıryǵyn shubaltyp keterin aýylǵa kelgen.

Mine, endi búgin solar taǵy tutqıyldan kezdesti. Oraz gazetti tastaı salyp, aty boı bermeı júrgen qyzdyń shaýjaıyna oraldy. Erkektiń qarýly qoly tizginge tıgen soń at bulqynýyn qoıdy.

— Keıde óstip jalt beretini bar. Sizdiń qolyńyzdaǵy qaǵazdy kórip,— dep qyz jelbirshegi kóp qos etek kóıleginiń etegin qymtaı berdi.

— Ala eken dep qalǵan ǵoı,— dedi Oraz túneýgi kúngi qyzdyń tákabbarlyq sezin esine túsirip. Qyzdyń búkil bet-júzi qyzaryp, betine qan oınap shyǵa keldi. Bul kezde jýas tobyrshyq torydaǵy qyz attan túsip, jatqan kekilikti kórgen bolyp, gazettiń fırmasyn da ejelep oqyp úlgerip edi. «Semırechınskaıa vedimis». Qyzdyń gazetke úńilgenin baıqap qalǵan Orazdyń esine álde birdeńe oralyp, eki udaı bolyp sostıyp turdy. Qyzdarǵa qalaı juǵysaryn bilmedi. Óıtkeni qazaq qyzdary jigittiń tym jalpyldaı, jypyldaı bergenin, kóp sózdisin unatpaıdy. Onyń ústine osydan bir jarym aı buryn, barys atqan kúni oqyp kórýge bireýden surap alǵan «Forbote» degen nemis jýrnalyn joǵaltyp edi. Barys atqan jerin tegis aralap, taba almaǵandy. Endi mine, myna qyzdyń gazetke úńilgeni kúná arqalamaıyn dese de kúdik týǵyzyp tur.

— Attan tússeńshi, Malıke,— dedi jerdegi qyz jalmańdap,— myna batyr jigittiń oljasyn baılanbaımyz ba?!—, myna tákabbar qyzdyń aty Málıke eken ǵoı dep túıdi Oraz. Málıkedeı danyshpan bolsań jaqsy-aq. Biraq qyz kúninde qyzdyń bári jaqsy ǵoı...

Eger joǵalǵan jýrnal esine túspegende, Oraz Kúltandy netken ashyq jan der edi, biraq kóńildegi kúdik-kúptilik ondaı qorytyndy jasatpaı, múdáıi-aıar shyǵar degen daq kókeıde ornap, kes-kestep turyp aldy. Onsyz da kóp jelpildep sóıleı qoımaıtyn Oraz qyzdyń sezine jaýap bermedi. Kúltan taqaqtap, qaımaqtaı erini jypyldap qaıta sóıledi.

— Nemene, úndemeısiz? Álde kekiligińizdi qımaı tursyz ba? Qyzǵa qımaǵan kekilikti ıt jese bolmas pa?

— Eger qyz kóńilden shyqsa, kekilik túgil janymdy da qıar edim. Biraq oǵan kez jetip tur ma?

Malıke de bul kezde attan túsip, qapsyrmaly jeńil jibek beshpentin kishkene qoı tasqa jaıyp tastap, otyrǵan eken, Qos etek kógildir sháıi kóılektiń etegi tasty tegis jaýyn ketipti, Ún-túnsiz. Biraq áneýgi kúngideı emes, qaraqattaı jaýdyraǵan nárkes kózderin Orazdan almaıdy. Al bul kezde Orazdyń oıy tipti basqa jaqta tur edi.

— Oljańyzdy baılańyz,— dedi Kúltan taqyldap.

— Alyńyz, alyńyz,— dep Oraz qaltasyna qolyn salyp bákisin aldy. Bákige ilese shyqqan orys aqyndarynyń ózi táýir kóretin eleńderin kóshirip jazyp kishkentaı kitapshasyn túsirip aldy. Ony alýǵa ádeıi asyqpady. Bákimen kekilikti baılaǵan jibin kesip, ekeýin eki qyzǵa usyndy. Kekiliktiń birin Málıkege usynyp jatyp, kez qıyǵyn Kúltanǵa tastap edi, onyń oıy tipti de kekilik emes, jerde jatqan dápterde ekenin oǵan qadalǵan suǵynan ańǵardy.

— Rahmet,— dedi Málıke, ol sózdi sozbaı, ireýsiz kúmisteı sym saýsaqtarynyń ushymen kekilikti aldy. Áli de mańǵaz, kókiregin kere aıtty. Aqqýdyń suńǵaǵyndaı moıynyn sál ıgendeı boldy. Biraq ıilip, jaıylyp ketpedi. Alýyn kekilikti alǵanymen, ony ne isterin bilmedi. Al onyń esebine Kúltan shubyrtyp jiberdi:

— Rahmet, qanjyǵańyz qandy bolsyn! Barlyq jerde osylaı jolyńyz bola berse jaman bolmassyz. Jolyńyzdyń bolǵany emes pe, únemi sizge qyz kezdesedi. Maǵan ber, Malıke,— dep sym caysaq shymshyp qana ustap turǵan kekilikti julyp aldy.

Oraz «jaqsylyqqa bolsa jarar» dep qala jazdap úndemeı, úshinshi kekilikti alyp bodyratyp júnin jula bastady. Ol kishkentaı qustyń júnin ábsátte julyp jerge qoıyp, shópshek terip, qaıta oralǵanda, jańaǵy dápter de jatqan jerinde joq edi. Ol úsh tasty qalap oshaq jasady da, jalma-jan oǵan salǵan qý butaqtardy shópshekpen tutatyp, jaqty. Ústi tegis, ortasy oıyqtaý tasty jýyp, ústine bir ýys sý quıyp, oǵan qara tiken tuzdy ezdi. Sonan soń oǵan mamyǵy julynǵan kekilikti bir-eki aýnatyp qaqtady. Tastaǵy tuzdy sýdy kekiliktiń etine taǵy shashyp qaıta qaqtady. Tuzdy sý birneshe ret shashylyp, birneshe ret qaıta qaqtaldy. Sálden soń ol qaýaptanyp pisip, ázir boldy. Oraz gazetti tósep, kekilikti qolyn qol, butyn but etip múshelep bólip qyzdardyń aldyna qoıdy. Málıke symǵa tartqan kúmisteı saýsaqtarynyń ushymen bir túıir etti alyp, aýyz tıdi de qaıtyp qolyn sozbady. Kúltan Orazdyń eski tanysynsha kekilikti birge jesip, súıegin mujyp tastady. Quıqalaqtan qaımaq erinmen, eki ezýdiń kúldi-kúıelesh bolǵanyna da qaraǵan joq. Judyryqtaı et tez kómekeıden etip bolysymen eki qyz jónderine ketti. Oraz dápterdi ádeıi joqtamady.

...Oraz ýtas órtep ák jasap jatqan jerdegi úıine jetkende muny naǵashysy Imanaly men Sara Malysheva asyǵa kútip tur edi.

— Sen attyly eki qyzdy kerdiń be?— dep surady Imanaly Orazdan.

— Iá, olarǵa men kekiliktiń etin qaqtap, qaýap jasap berdim.

— Endeshe,— dedi Imanaly,— onyń biri Sát bolystyń, ekinshisi belgili jandaıshap Beısenbaı Shalbarjanovtyń qyzy. Myna Saranyń aıtýyna qaraǵanda, keshe Porotıkov Andreıdiń úıine kelip qonǵan da, osylardy ádeıi seni baqylaýǵa jibergen...

Oraz sol kúni keshtetip gımnazıaǵa jetken de qatty uıyqtap qalǵan. Tańerteń Porotıkov shaqyrady degende sasa qoıǵan joq. Óıtkeni onyń jaýaby ázir edi...

1977

---