Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý
Balanyń qabiletterin damytý máselesi óziniń tamyryn adamzat tarıhynyń tereńinen alady. Ejelgi grek ǵalymy jáne fılosofy Sokrat óz oqýshylarynyń damýyna únemi qamqorlyq jasap otyrǵan. Adamnyń aqyl - oıyn, qabiletterin damytý arqyly ony baqyt jolyna jetkizý máselesine birneshe kúrdeli eńbekterin tikeleı arnaǵan shyǵystyń áıgili oıshyly Ál - Farabı boldy.
Búkil bir halyqtyń ustazy uly Abaı óziniń qara sózderinde /43 sózi / bala ómirge kelgendegi qabiletteri ári qaraı damytýdy, shyńdaýdy qajet etetin, sonda ǵana olar paıdaǵa asatynyn jazǵan. Al nazardan tys qalǵan qabilettiler bara - bara joıylyp, joq bolatynyn aıtqan.
M. Jumabaev óziniń pedagogıka oqýlyǵynda balanyń damýynyń máselelerin kóteredi. Ol úshin onyń tanymyn, aqylyn, erkin, zeıinin qalyptastyrý kerek ekenin jazady.
Balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý máselesin tańdaý eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinip alýdy talap etedi.
Fılosofıada «qabiletterdi» tulǵanyń belgili bir áreketti oryndaýǵa jaǵdaı jasaıtyn jeke erekshelikteri, deı kele olar qoǵamdyq tarıhı is - áreketterdiń nátıjesinde qalyptasyp, ári qaraı damyp otyratynyn atap kórsetedi.
«Qabiletter» - bilim alýǵa qajetti adamnyń psıhologıalyq erekshelikteri - deıdi A. V. Petrovskıı. «Qabilet is - árekettiń belgili bir túrin oıdaǵydaı, nátıjeli oryndaýǵa tyrysatyn adamnyń jeke qasıeti»,- dep jazady T. Tájibaev.
«Qabiletter» - adamnyń is - áreketiniń belgili bir túrin oryndaı alý múmkindikteri» - degen de anyqtama bar. Múmkindik bilim de, daǵdy da emes. Ol adamnyń belgili bir isti oryndaýǵa daıarlyǵy»,- dep qarastyrady Á. Aldamuratov.
Psıhologtar qabiletterdiń 2 túrli deńgeıi bolatyndyǵyn dáleldegen.
Reprodýktıvti /ónimsiz/ - is - áreketti, ne bilimdi berilgen úlgi boıynsha qabyldaı, meńgere alý deńgeıi.
Al «shyǵarmashylyq» sóziniń máni nede?
«Shyǵarmashylyq» sóziniń tórkini /etımologıasy/ «shyǵarý», «izdený», «oılap tabý» degenge kelip saıady. Demek buryn tájirıbede bolmaǵan jańa nárse oılap, jetistikke qol jetkizý degen sóz. Al «shyǵarmashylyq» máselesin tereń zerttegen Ia. N. Ponomarev ony «damý» uǵymymen qatar qoıady. Óıtkeni árbir jańalyq, ásirese ıntelektýaldyq turǵydaǵy balany jańa psıhıkalyq sapaǵa kóteredi.
Budan biz «shyǵarmashylyq» uǵymynyń negizgi belgisi «jańalyq» bolǵanymen, ondaǵy tulǵanyń, adamzattyń, qoǵamnyń damýyna áser etetin erekshe kúshtiń bar ekenin baıqaımyz.
Shyǵarmashylyq qabilet degen ne? Qabiletterdiń shyǵarmashylyq deńgeıge kóterilýi nege baılanysty degen suraqtar árbir ustazdy mazalaıdy dep oılaımyz. Shyǵarmashylyq áreket óte kúrdeli proses jáne ol adamǵa ǵana tán.
Shyǵarmashylyq qabilet ár balanyń tabıǵatynda áýel basta salynǵan. Muǵalimniń mindeti - oqýshyǵa onyń boıynda jasyrynyp jatqan múmkindikti ashyp kórsetý.
Shyǵarmashylyq - búkil tirshiliktiń kózi. Adam balasynyń sóıleı bastaǵan kezinen bastap, búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkil halyq jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly keldik. Ár jańa urpaq ózine deıingi urpaqtyń qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is - áreketine sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beıimdeı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi.
Al búgingi kúrdeli áleýmettik - ekonomıkalyq jańarýlar tusynda shyǵarmashylyq qabiletter basty nysana bolyp, kerisinshe oqýshyda shyǵarmashylyq qabilettiń bolmaýy úlken problema sanalyp, oılandyrýy tıis dep oılaımyz. Sebebi ómirdegi san alýan qıynshylyqtardy sheshý tek shyǵarmashyl adamdardyń qolynan keledi. Tek shyǵarmashylyq qana qandaı túrde, qandaı deńgeıde bolmasyn adamǵa ómirdiń mánin túsinýge, baqytyn sezinýge múmkindik beredi.
Oqýshynyń qabiletteri eki túrli árekette damıdy. Birinshiden, kez - kelgen bala oqý áreketinde adamzat balasynyń osy kezge deıingi jınaqtalǵan tájirıbesin meńgerse, ekinshiden, kez - kelgen oqýshy shyǵarmashylyq áreketter oryndaý arqyly óziniń ishki múmkindikterin damytady. Oqý áreketinen shyǵarmashylyq árekettiń aıyrmashylyǵy - ol balanyń ózin - ózi qalyptastyrýyna, óz ıdeıasyn júzege asyrýyna baǵyttalǵan jańa ádis - tásilderdi izdeıdi. Problemany ózinshe, jańasha sheshýge talpynys jasaıdy.
Eki árekette oqýshylar eki túrli múddeler kózdelgen ártúrli maqsattar sheshedi. Mysaly, oqý áreketinde belgili bir erejeni meńgertetin, daǵdyny qalyptastyratyn jattyǵýlar oryndalsa, shyǵarmashylyq árekette balanyń izdený jumysy basty nysanada bolady. Sondyqtan oqý áreketi balanyń jalpy qabiletin damytsa, shyǵarma - shylyq áreket naqty jaǵdaı sheshý barysynda nátıjege jetkizetin qabiletterin damytady.
Balalardyń boıyndaǵy shyǵarmashylyq qabiletterin ashýdyń jáne damytýdyń kóp tásili bar:
Áńgime boıynsha sýret salý
Oqýshylardyń jańa ǵana aıtylǵan ertegi nemese naqylǵa oraı qandaı da bolmasyn sýret salýdy surańyz. Bala ózin beıneleý óneriniń sheberi retinde sezinedi, sonymen birge áńgimeniń mazmunyn esinde jaqsy saqtap qalady. Óıtkeni ol áńgimeniń mazmunyn ishki sezimimen jetkizýdi kózdeıdi.
Belgili bir sýretke qarap, sonyń sýretin salǵyzýǵa bolady. Ol úshin:
1. Sýretti muqıat qaraýǵa ýaqyt berý.
2. Oqýshylarǵa beriletin tirek - sqemalar:
- Seniń oıyńsha myna sýret qashan salynǵan?
- Sýretshi qandaı kóńil kúıde bolǵan?
Osy sıaqty taǵy basqa da sýretter boıynsha áńgime qurastyrýǵa bolady.
Jalpy adamzattyq qundylyqty beıneleý.
Sabaqtyń taqyryby boıynsha balalardan adamnyń áldebir sapasy týraly aıta - tyn bir nárseni beıneleýdi surańyz. Múmkin bul olarǵa alǵashqyda qıyn tapsyrma bolyp kóriner. Alaıda, balalar ýaqyty kelgende kez - kelgen shyǵarmashylyq oıdy qaǵaz betinde túsirýge bolatynyn túsinedi jáne ony ózindik pikirmen qosa, áserli jetkizýdi maqsat etedi.
Proza jáne óleń shyǵarý.
Balalardyń ishinde áldekimge óziniń sezimderin sýretter arqyly emes, sózben jetkizý jeńil bolady. Bul qabilet eger oqýshylar án aıtý nemese mýzyka tyńdaý kezinde ózderiniń áserlenýshiligi týraly jazýǵa talaptaný kezinde baıqalady. Keıbir balalar sezimderin ózi shyǵarǵan óleńderinde aıqyn kórsetýge qabiletti keledi. Sony - men qatar óziniń ishki oıyn tolyqtyrý maqsatynda aqyndardyń óleńderin paıdalanady.
İshki dúnıeniń beıneleri.
Buǵan deıin aıtylǵandaı, tynyshtyqta otyrý shyǵarmashylyqqa keńistik beredi. Eger balalardan óz boıyna sholý kezinde olardyń neni kórgenin qaǵaz betine túsirýdi surasa, balanyń ishki dúnıesiniń qanshalyqty baı ekenine kóz jetkizýge bolar edi. Balalar oıy ǵajaıyp beınelerdi qamtýǵa qabileti jetetinin tájirıbe kórsetti. Solardyń biri jaryqqa malynǵan búkil álámdi beıneleıdi, basqalary óz júregindegi ádemi gúl túrinde óziniń sezimderin jetkizýge tyrysady.
Bizdiń oıymyzsha búgingi bastaýysh synyp oqýshylarynyń kez kelgeni shyǵarmashylyq tapsyrmalar sheshýdi tabyspen meńgere alady.
Ol úshin myna tómendegi sharttar oryndalýy tıis:
Birinshiden, balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý isin erte bastan qolǵa alý. Mysaly, biz til úıretý úshin balanyń týǵan sátinen bastap sóılese bastaımyz ǵoı. Nemese mýzykanttar jan uıasynda únemi mýzyka estip ósken balanyń sol ónerge qabileti erte ashylady. Osyny basqa qabiletter damytýǵa nege paıdalanbasqa!
Ekinshiden, balanyń júıeli, turaqty uıymdastyrylǵan shyǵarmashylyq áreketter jaǵdaıynda bolýy. Erekshe oıdy talap etetin áleýmettik qarym - qatynastar shyǵarmashylyq qabiletter damytýǵa tıimdi áser etedi dep oılaımyz.
Úshinshiden, shyǵarmashylyq jumystar balanyń oılaý múmkindiginiń eń joǵarǵy deńgeıine jetýi kerek. Kún asqsn saıyn ol deńgeı bıikteı beretindeı bolýy qajet. Osyndaı tynymsyz oı qyzmeti ǵana bala damýyna úlken nátıje beredi.
Tórtinshiden, eń negizgi shart - bala árekettiń ár túrimen aınalysýǵa, tyńdaýyna degen erkindiginiń bolýy. Balanyń jumyspen aınalysýǵa degen qyzyǵýshylyǵy, qansha ýaqyt aınalysamyn dese de óz erki bolýy kerek. Mundaı qyzyǵýshylyq, qajettilik, tabysqa jetýdiń birden - bir kepili bolyp tabylady. Biraq balaǵa beriletin erkindik úlkenniń qamqorlyǵyn, kómegin talap etedi. Mine, budan shyǵarmashylyq qabiletter damytýdyń besinshi sharty shyǵady. Erkindik - oıǵa ne kelse sony isteýge, al qamqorlyq, kómek bala úshin jumys isteýge aınalmaýy kerek. Balaǵa eleýsiz bolsa da óz kúshimen, óz oıymen, qıyndyqty jeńe otyryp «jańalyq» ashýǵa jaǵdaı jasaýymyz kerek.
Osy jaǵdaılardy eskere otyryp, óz synybymnyń oqýshylaryn 1 - synyptan bastap baqylaý jasaı otyryp, damyta oqytý tehnologıasymen jumys jasap kelemin.
Mysaly: ana tilinen baspa túrinde berilgen sózderdi jazba túrimen jazý.
Mundaǵy maqsatym: oqýshylardyń áripterdiń jazba túrin este saqtaýyn, ádemi, kórkem jazýyn meńgertý, bekitý, tekserý. Jáne ártúrli suraqtarǵa test tapsyrmalary berilip otyrdy.
2 - synyptan bastap shyǵarmashylyq tapsyrmalar kúrdelene túsedi. Mysaly, ártúrli syzba boıynsha sózder oılaý, jáne osy jyly oqýshylardyń oı shapshańdyǵyn damytyp, shyǵarmashylyǵyn arttyratyn jumystardyń biri óleń qurastyrý. Eń alǵash «uıqas» degen sózdiń maǵynasyn túsindirip, oqyǵan óleńdegi uıqastardy taýyp, qalaı jazylyp turǵanyn taldaýdyń máni zor. Osydan kele shyǵarmashylyq tulǵa negizi bastaýysh synypta qalanatyny anyq. Osy jastaǵy balalar boıynda shyǵarmashylyq qabilettiń bastaýlary jatyr. «Bulaq kórseń, kózin ash» degen halqymyz. Jalpy shyǵarmashylyq býyndy ómirge kelgenge deıin ustaz shákirttiń ónege tutar aqylshysy, pikirles dosy, bapkeri bolýǵa tıis. Oqýshy shyǵarmashylyǵy únemi ustaz, synyp ujymy, ata - analar tarapynan qoldaý taýyp otyrýy kerek. Mysaly: Bizdiń synyp - kabınette oqýshylar shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Boztorǵaı» atty ádebı burysh jáne osy attas qoljazba jýrnal bar. Munda oqýshylardyń ádebı shyǵarmalar boıynsha salǵan sýretteri, jazǵan úzdik shyǵarmalary, ertegileri, óleńderi, jınaǵan ádebı materıaldary t. b. jazylyp, apta saıyn aýystyrylyp otyrady.
Men óz tájirıbemde bastaýysh synyp oqýshylarymen shyǵarmashylyq jumystyń tómendegideı túrlerin júrgizýge bolatynyn baıqadym.
1. Balalarǵa belgili bir taqyrypta (baspasóz betine) áńgime oqyp, oqýshylarǵa basqasha aıaqtaýǵa kilt bolarlyq sújet usyný.
2. Áńgimeniń, erteginiń sújetin bastap berý, aıaqtaýdy oqýshyǵa tapsyrý.
3. Uıqas usyný arqyly óleń shyǵarý.
4. Belgili maqal negizinde áńgime jazý.
5. Mátin boıynsha maqal qurastyrý.
6. Tabıǵat qubylysyna baılanysty jumbaqtar shyǵarý.
7. Berilgen tirek sózder arqyly qyzyqty mátin qurastyrý t. s. s.
Shyǵarmashylyq tapsyrma túrlerin synyp oqýshylarynyń jas ereksheligine, shyǵarmashylyq qabilettiń daralyǵyna qarap ári qaraı jalǵastyra berýge bolady.
Sonymen, meniń baıqaýymsha bastaýysh synyptarda shyǵarmashylyq jumys isteýge úırengen oqýshy joǵary synyptarda shyǵarmashylyq jumystyń qaı túrine bolsyn beıim bolady. Olar jańa ıdeıaǵa problemalardy ózdiginen sheshýge tyrysady
dep bilemin.
Balanyń qabiletterin damytý máselesi óziniń tamyryn adamzat tarıhynyń tereńinen alady. Ejelgi grek ǵalymy jáne fılosofy Sokrat óz oqýshylarynyń damýyna únemi qamqorlyq jasap otyrǵan. Adamnyń aqyl - oıyn, qabiletterin damytý arqyly ony baqyt jolyna jetkizý máselesine birneshe kúrdeli eńbekterin tikeleı arnaǵan shyǵystyń áıgili oıshyly Ál - Farabı boldy.
Búkil bir halyqtyń ustazy uly Abaı óziniń qara sózderinde /43 sózi / bala ómirge kelgendegi qabiletteri ári qaraı damytýdy, shyńdaýdy qajet etetin, sonda ǵana olar paıdaǵa asatynyn jazǵan. Al nazardan tys qalǵan qabilettiler bara - bara joıylyp, joq bolatynyn aıtqan.
M. Jumabaev óziniń pedagogıka oqýlyǵynda balanyń damýynyń máselelerin kóteredi. Ol úshin onyń tanymyn, aqylyn, erkin, zeıinin qalyptastyrý kerek ekenin jazady.
Balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý máselesin tańdaý eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinip alýdy talap etedi.
Fılosofıada «qabiletterdi» tulǵanyń belgili bir áreketti oryndaýǵa jaǵdaı jasaıtyn jeke erekshelikteri, deı kele olar qoǵamdyq tarıhı is - áreketterdiń nátıjesinde qalyptasyp, ári qaraı damyp otyratynyn atap kórsetedi.
«Qabiletter» - bilim alýǵa qajetti adamnyń psıhologıalyq erekshelikteri - deıdi A. V. Petrovskıı. «Qabilet is - árekettiń belgili bir túrin oıdaǵydaı, nátıjeli oryndaýǵa tyrysatyn adamnyń jeke qasıeti»,- dep jazady T. Tájibaev.
«Qabiletter» - adamnyń is - áreketiniń belgili bir túrin oryndaı alý múmkindikteri» - degen de anyqtama bar. Múmkindik bilim de, daǵdy da emes. Ol adamnyń belgili bir isti oryndaýǵa daıarlyǵy»,- dep qarastyrady Á. Aldamuratov.
Psıhologtar qabiletterdiń 2 túrli deńgeıi bolatyndyǵyn dáleldegen.
Reprodýktıvti /ónimsiz/ - is - áreketti, ne bilimdi berilgen úlgi boıynsha qabyldaı, meńgere alý deńgeıi.
Al «shyǵarmashylyq» sóziniń máni nede?
«Shyǵarmashylyq» sóziniń tórkini /etımologıasy/ «shyǵarý», «izdený», «oılap tabý» degenge kelip saıady. Demek buryn tájirıbede bolmaǵan jańa nárse oılap, jetistikke qol jetkizý degen sóz. Al «shyǵarmashylyq» máselesin tereń zerttegen Ia. N. Ponomarev ony «damý» uǵymymen qatar qoıady. Óıtkeni árbir jańalyq, ásirese ıntelektýaldyq turǵydaǵy balany jańa psıhıkalyq sapaǵa kóteredi.
Budan biz «shyǵarmashylyq» uǵymynyń negizgi belgisi «jańalyq» bolǵanymen, ondaǵy tulǵanyń, adamzattyń, qoǵamnyń damýyna áser etetin erekshe kúshtiń bar ekenin baıqaımyz.
Shyǵarmashylyq qabilet degen ne? Qabiletterdiń shyǵarmashylyq deńgeıge kóterilýi nege baılanysty degen suraqtar árbir ustazdy mazalaıdy dep oılaımyz. Shyǵarmashylyq áreket óte kúrdeli proses jáne ol adamǵa ǵana tán.
Shyǵarmashylyq qabilet ár balanyń tabıǵatynda áýel basta salynǵan. Muǵalimniń mindeti - oqýshyǵa onyń boıynda jasyrynyp jatqan múmkindikti ashyp kórsetý.
Shyǵarmashylyq - búkil tirshiliktiń kózi. Adam balasynyń sóıleı bastaǵan kezinen bastap, búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkil halyq jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly keldik. Ár jańa urpaq ózine deıingi urpaqtyń qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is - áreketine sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beıimdeı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi.
Al búgingi kúrdeli áleýmettik - ekonomıkalyq jańarýlar tusynda shyǵarmashylyq qabiletter basty nysana bolyp, kerisinshe oqýshyda shyǵarmashylyq qabilettiń bolmaýy úlken problema sanalyp, oılandyrýy tıis dep oılaımyz. Sebebi ómirdegi san alýan qıynshylyqtardy sheshý tek shyǵarmashyl adamdardyń qolynan keledi. Tek shyǵarmashylyq qana qandaı túrde, qandaı deńgeıde bolmasyn adamǵa ómirdiń mánin túsinýge, baqytyn sezinýge múmkindik beredi.
Oqýshynyń qabiletteri eki túrli árekette damıdy. Birinshiden, kez - kelgen bala oqý áreketinde adamzat balasynyń osy kezge deıingi jınaqtalǵan tájirıbesin meńgerse, ekinshiden, kez - kelgen oqýshy shyǵarmashylyq áreketter oryndaý arqyly óziniń ishki múmkindikterin damytady. Oqý áreketinen shyǵarmashylyq árekettiń aıyrmashylyǵy - ol balanyń ózin - ózi qalyptastyrýyna, óz ıdeıasyn júzege asyrýyna baǵyttalǵan jańa ádis - tásilderdi izdeıdi. Problemany ózinshe, jańasha sheshýge talpynys jasaıdy.
Eki árekette oqýshylar eki túrli múddeler kózdelgen ártúrli maqsattar sheshedi. Mysaly, oqý áreketinde belgili bir erejeni meńgertetin, daǵdyny qalyptastyratyn jattyǵýlar oryndalsa, shyǵarmashylyq árekette balanyń izdený jumysy basty nysanada bolady. Sondyqtan oqý áreketi balanyń jalpy qabiletin damytsa, shyǵarma - shylyq áreket naqty jaǵdaı sheshý barysynda nátıjege jetkizetin qabiletterin damytady.
Balalardyń boıyndaǵy shyǵarmashylyq qabiletterin ashýdyń jáne damytýdyń kóp tásili bar:
Áńgime boıynsha sýret salý
Oqýshylardyń jańa ǵana aıtylǵan ertegi nemese naqylǵa oraı qandaı da bolmasyn sýret salýdy surańyz. Bala ózin beıneleý óneriniń sheberi retinde sezinedi, sonymen birge áńgimeniń mazmunyn esinde jaqsy saqtap qalady. Óıtkeni ol áńgimeniń mazmunyn ishki sezimimen jetkizýdi kózdeıdi.
Belgili bir sýretke qarap, sonyń sýretin salǵyzýǵa bolady. Ol úshin:
1. Sýretti muqıat qaraýǵa ýaqyt berý.
2. Oqýshylarǵa beriletin tirek - sqemalar:
- Seniń oıyńsha myna sýret qashan salynǵan?
- Sýretshi qandaı kóńil kúıde bolǵan?
Osy sıaqty taǵy basqa da sýretter boıynsha áńgime qurastyrýǵa bolady.
Jalpy adamzattyq qundylyqty beıneleý.
Sabaqtyń taqyryby boıynsha balalardan adamnyń áldebir sapasy týraly aıta - tyn bir nárseni beıneleýdi surańyz. Múmkin bul olarǵa alǵashqyda qıyn tapsyrma bolyp kóriner. Alaıda, balalar ýaqyty kelgende kez - kelgen shyǵarmashylyq oıdy qaǵaz betinde túsirýge bolatynyn túsinedi jáne ony ózindik pikirmen qosa, áserli jetkizýdi maqsat etedi.
Proza jáne óleń shyǵarý.
Balalardyń ishinde áldekimge óziniń sezimderin sýretter arqyly emes, sózben jetkizý jeńil bolady. Bul qabilet eger oqýshylar án aıtý nemese mýzyka tyńdaý kezinde ózderiniń áserlenýshiligi týraly jazýǵa talaptaný kezinde baıqalady. Keıbir balalar sezimderin ózi shyǵarǵan óleńderinde aıqyn kórsetýge qabiletti keledi. Sony - men qatar óziniń ishki oıyn tolyqtyrý maqsatynda aqyndardyń óleńderin paıdalanady.
İshki dúnıeniń beıneleri.
Buǵan deıin aıtylǵandaı, tynyshtyqta otyrý shyǵarmashylyqqa keńistik beredi. Eger balalardan óz boıyna sholý kezinde olardyń neni kórgenin qaǵaz betine túsirýdi surasa, balanyń ishki dúnıesiniń qanshalyqty baı ekenine kóz jetkizýge bolar edi. Balalar oıy ǵajaıyp beınelerdi qamtýǵa qabileti jetetinin tájirıbe kórsetti. Solardyń biri jaryqqa malynǵan búkil álámdi beıneleıdi, basqalary óz júregindegi ádemi gúl túrinde óziniń sezimderin jetkizýge tyrysady.
Bizdiń oıymyzsha búgingi bastaýysh synyp oqýshylarynyń kez kelgeni shyǵarmashylyq tapsyrmalar sheshýdi tabyspen meńgere alady.
Ol úshin myna tómendegi sharttar oryndalýy tıis:
Birinshiden, balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý isin erte bastan qolǵa alý. Mysaly, biz til úıretý úshin balanyń týǵan sátinen bastap sóılese bastaımyz ǵoı. Nemese mýzykanttar jan uıasynda únemi mýzyka estip ósken balanyń sol ónerge qabileti erte ashylady. Osyny basqa qabiletter damytýǵa nege paıdalanbasqa!
Ekinshiden, balanyń júıeli, turaqty uıymdastyrylǵan shyǵarmashylyq áreketter jaǵdaıynda bolýy. Erekshe oıdy talap etetin áleýmettik qarym - qatynastar shyǵarmashylyq qabiletter damytýǵa tıimdi áser etedi dep oılaımyz.
Úshinshiden, shyǵarmashylyq jumystar balanyń oılaý múmkindiginiń eń joǵarǵy deńgeıine jetýi kerek. Kún asqsn saıyn ol deńgeı bıikteı beretindeı bolýy qajet. Osyndaı tynymsyz oı qyzmeti ǵana bala damýyna úlken nátıje beredi.
Tórtinshiden, eń negizgi shart - bala árekettiń ár túrimen aınalysýǵa, tyńdaýyna degen erkindiginiń bolýy. Balanyń jumyspen aınalysýǵa degen qyzyǵýshylyǵy, qansha ýaqyt aınalysamyn dese de óz erki bolýy kerek. Mundaı qyzyǵýshylyq, qajettilik, tabysqa jetýdiń birden - bir kepili bolyp tabylady. Biraq balaǵa beriletin erkindik úlkenniń qamqorlyǵyn, kómegin talap etedi. Mine, budan shyǵarmashylyq qabiletter damytýdyń besinshi sharty shyǵady. Erkindik - oıǵa ne kelse sony isteýge, al qamqorlyq, kómek bala úshin jumys isteýge aınalmaýy kerek. Balaǵa eleýsiz bolsa da óz kúshimen, óz oıymen, qıyndyqty jeńe otyryp «jańalyq» ashýǵa jaǵdaı jasaýymyz kerek.
Osy jaǵdaılardy eskere otyryp, óz synybymnyń oqýshylaryn 1 - synyptan bastap baqylaý jasaı otyryp, damyta oqytý tehnologıasymen jumys jasap kelemin.
Mysaly: ana tilinen baspa túrinde berilgen sózderdi jazba túrimen jazý.
Mundaǵy maqsatym: oqýshylardyń áripterdiń jazba túrin este saqtaýyn, ádemi, kórkem jazýyn meńgertý, bekitý, tekserý. Jáne ártúrli suraqtarǵa test tapsyrmalary berilip otyrdy.
2 - synyptan bastap shyǵarmashylyq tapsyrmalar kúrdelene túsedi. Mysaly, ártúrli syzba boıynsha sózder oılaý, jáne osy jyly oqýshylardyń oı shapshańdyǵyn damytyp, shyǵarmashylyǵyn arttyratyn jumystardyń biri óleń qurastyrý. Eń alǵash «uıqas» degen sózdiń maǵynasyn túsindirip, oqyǵan óleńdegi uıqastardy taýyp, qalaı jazylyp turǵanyn taldaýdyń máni zor. Osydan kele shyǵarmashylyq tulǵa negizi bastaýysh synypta qalanatyny anyq. Osy jastaǵy balalar boıynda shyǵarmashylyq qabilettiń bastaýlary jatyr. «Bulaq kórseń, kózin ash» degen halqymyz. Jalpy shyǵarmashylyq býyndy ómirge kelgenge deıin ustaz shákirttiń ónege tutar aqylshysy, pikirles dosy, bapkeri bolýǵa tıis. Oqýshy shyǵarmashylyǵy únemi ustaz, synyp ujymy, ata - analar tarapynan qoldaý taýyp otyrýy kerek. Mysaly: Bizdiń synyp - kabınette oqýshylar shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Boztorǵaı» atty ádebı burysh jáne osy attas qoljazba jýrnal bar. Munda oqýshylardyń ádebı shyǵarmalar boıynsha salǵan sýretteri, jazǵan úzdik shyǵarmalary, ertegileri, óleńderi, jınaǵan ádebı materıaldary t. b. jazylyp, apta saıyn aýystyrylyp otyrady.
Men óz tájirıbemde bastaýysh synyp oqýshylarymen shyǵarmashylyq jumystyń tómendegideı túrlerin júrgizýge bolatynyn baıqadym.
1. Balalarǵa belgili bir taqyrypta (baspasóz betine) áńgime oqyp, oqýshylarǵa basqasha aıaqtaýǵa kilt bolarlyq sújet usyný.
2. Áńgimeniń, erteginiń sújetin bastap berý, aıaqtaýdy oqýshyǵa tapsyrý.
3. Uıqas usyný arqyly óleń shyǵarý.
4. Belgili maqal negizinde áńgime jazý.
5. Mátin boıynsha maqal qurastyrý.
6. Tabıǵat qubylysyna baılanysty jumbaqtar shyǵarý.
7. Berilgen tirek sózder arqyly qyzyqty mátin qurastyrý t. s. s.
Shyǵarmashylyq tapsyrma túrlerin synyp oqýshylarynyń jas ereksheligine, shyǵarmashylyq qabilettiń daralyǵyna qarap ári qaraı jalǵastyra berýge bolady.
Sonymen, meniń baıqaýymsha bastaýysh synyptarda shyǵarmashylyq jumys isteýge úırengen oqýshy joǵary synyptarda shyǵarmashylyq jumystyń qaı túrine bolsyn beıim bolady. Olar jańa ıdeıaǵa problemalardy ózdiginen sheshýge tyrysady
dep bilemin.
You Might Also Like
